Jak dbać o zdrowie skutecznie. Sprawdzone metody wsparcia pacjenta

Zachowania zdrowotne są określone jako działania lub ich brak mające wpływ na zdrowie i samopoczucie człowieka. Można je podzielić na prozdrowotne – sprzyjające zdrowiu i zapobiegające chorobie czy wspierające proces leczenia, oraz na antyzdrowotne – negatywne, skutkujące możliwym zaburzeniem zdrowotnym w sferze fizycznej, psychicznej lub społecznej. Do zachowań prozdrowotnych zaliczane są zazwyczaj:

• unikanie używek
• zdrowe odżywianie
• aktywność fizyczna
• profilaktyczne badania lekarskie
• dbałość o zasady bezpieczeństwa i higieny

Dodatkowo obejmują one zdrowie psychiczne i społeczne, które wyrażone jest umiejętnością tworzenia więzi społecznych i rozwiązywania konfliktów, komunikcji, wiary w siebie czy radzeniem sobie [1].

Jak dbać o zdrowie i chronić się przed chorobami

Odżywianie jest procesem niezbędnym do rozwoju i utrzymania procesów życiowych każdego człowieka. Zdrowa, zbilansowana dieta, dostarczająca makro- i mikroskładników w odpowiedniej ilości w stosunku do zapotrzebowania. Pozwala na zachowanie odpowiedniej masy ciała i zapobiega występowaniu chorób dietozależnych.

Umiarkowana aktywność fizyczna jest kolejnym elementem zdrowego stylu życia. Obejmuje ona zarówno aktywny wypoczynek, jak i jednostki treningowe dopasowane do możliwości i upodobań. Wskazuje się, że uprawianie sportu czy rekreacyjna aktywność fizyczna pomaga zachować odpowiedni bilans kaloryczny, reguluje gospodarkę lipidową, obniża ciśnienie tętnicze, zmniejsza insulinooporność, a także poprawia funkcje poznawcze i zmniejsza ryzyko depresji czy stanów lękowych.

Równocześnie siedzący tryb życia sprzyja występowaniu chorób cywilizacyjnych. Należy także pamiętać, że właściwa higiena snu jest potrzebna do zachowania dobrego zdrowia i samopoczucia, pełnego skupienia i koncentracji w ciągu dnia. Odpowiednio długi (7-8 godzin) i jakościowy sen również stanowi element zachowań prozdrowotnych.

Kolejnym ważnym aspektem jest rezygnacja z nadużywania używek, które mogą prowadzić do uzależnienia, zwłaszcza narkotyków i dopalaczy, mogących nieść wyjątkowo niekorzystne konsekwencje zdrowotne, prowadzące nawet do śmierci. Zachowanie zasad higieny i bezpieczeństwa w pracy, ostrożność w prowadzeniu pojazdów może zapobiec różnego rodzaju wypadkom, skutkujące często uszczerbkiem na zdrowiu [1].

Szacuje się, że styl życia odpowiada za ok. 50% naszego zdrowia, drugą połowę stanowią czynniki środowiskowe i genetyczne (po 20%), oraz opieka zdrowotna (10%). Dlatego warto starać się stosować w życiu jak najwięcej działań prozdrowotnych, by jak najdłużej utrzymać zdrowie i wysoką jakość życia w starszym wieku [2].

Zachowania zdrowotne i styl życia Polaków

Zdecydowana większość Polaków ma świadomość tego, że prowadzenie zdrowego stylu życia ma duży wpływ na stan zdrowia i samopoczucia. Niestety, świadomość ta nie pokrywa się z podejmowanymi działaniami prozdrowotnymi [1]. Styl życia w krajach rozwiniętych charakteryzuje się niezbilansowaną dietą, siedzącym trybem pracy i brakiem dodatkowej aktywności fizycznej, nadmiarem stosowanych używek i wysokim poziomem stresu. Z tego powodu ponad połowa Polaków cierpi na nadwagę i otyłość, które zwiększają ryzyko innych chorób metabolicznych i sercowo-naczyniowych. W okresie starości dochodzi do kumulacji chorób, będących wykładnikiem niezdrowego stylu życia [3].

Młodzież

Według raportu HBSC 2014 młodzież szkolna wykazuje szereg nieprawidłowości, jeśli chodzi o zachowania zdrowotne. Niecałe 25% uprawia aktywność fizyczną na właściwym dla ich wieku poziomie (godzina dziennie). Ponad połowa uczniów spędza 2 lub więcej godzin przed telewizorem lub komputerem.

Jedna porcja owoców lub warzyw dziennie jest spożywana tylko przez 1/3 badanych, przy rekomendacji 5 porcji. Słodycze lub słodkie napoje są konsumowane raz dziennie przez niespełna 30% młodzieży. 2/3 uczniów codziennie spożywa śniadania i dba o higienę jamy ustnej. Ważne jest, aby już w dzieciństwie budować zdrowe nawyki, które później łatwiej kontynuować w dorosłym życiu. Edukacja zdrowotna oraz dobry przykład rodziców i znajomych mógłby pomóc wprowadzić prozdrowotny styl życia [4]. 

Osoby starsze

Osoby starsze również często charakteryzują się niskim poziomem działań sprzyjających zdrowiu. Zazwyczaj częściej odwiedzają oni lekarzy od osób młodszych, z powodu zwiększonej zachorowalności, ale przez to także prowadzą mało aktywny styl życia. Stosowanie używek w tej grupie wiekowej również jest wysokie. Wykazano, że osoby starsze, będące słuchaczami uniwersytetów trzeciego wieku oraz studenci o profilu sportowym, przejawiają więcej działań prozdrowotnych w porównaniu do swych rówieśników [2].

W badaniu obejmującym populację starszych osób z Krakowa opisano zachowania zdrowotne i ich uwarunkowania. Prawie połowa ankietowanych była przekonana, że aktywność fizyczna nie jest niezbędna dla utrzymania zdrowia, zaś ok. 70% twierdziło, że zdrowe odżywianie odgrywa ważną rolę, lecz mimo to tylko nieco ponad 20% była zdecydowana zmienić dietę na prozdrowotną [3]. Zasadnym wydaje się zwiększenie świadomości zdrowotnej tych pacjentów oraz ukierunkowanie ich na wprowadzenie zmian w stylu życia.

Czynniki wpływające na wprowadzenie i utrzymanie zmian prozdrowotnych

Do uwarunkowań zachowań zdrowotnych należą m.in.: czynniki socjoekonomiczne, kulturowe i demograficzne, wzorce rodzinne oraz predyspozycje psychologiczne. W ostatnich latach szczególną rolę przypisuje się zwłaszcza tym ostatnim. Kształtowanie się nawyków prozdrowotnych zależne jest zarówno od otoczenia, jak i samej jednostki. Już od najmłodszych lat modelowane są wzorce zachowań, kreowane przez wpływ rodziny oraz znajomych czy szkoły.

Edukacja

Należy pamiętać, że postawa zdrowotna kształtowana w młodzieńczych latach oddziałowuje na styl życia i stan zdrowia człowieka dorosłego. Obecnie, nowe media i powszechny dostęp do informacji są zarówno szansą, jak i zagrożeniem dla działań prozdrowotnych. Biorąc pod uwagę czynniki socjoekonomiczne, wyższy status majątkowy i wykształcenie pozwalają na łatwiejsze prowadzenie zdrowszego stylu życia i prewencji chorób metabolicznych [1,5].

Uwarunkowania psychiczne

Uwarunkowania psychiczne mogą nas skłaniać w stronę działań pro- lub antyzdrowotnych. Wśród cech osobowości sprzyjających niekorzystnym dla zdrowia zachowaniom wymienia się:

• niedojrzałość emocjonalną
• niską odporność na stres
• nadmierną zależność od innych
• trudności w wyrażaniu uczuć
• wysoki poziom niepokoju
• poczucie izolacji
• niską samoocenę

Sprzyjają one zarówno częstszemu występowaniu otyłości, jak i zaburzeniom odżywiania, zwłaszcza wśród młodzieży. Zasoby osobiste jednostki także mają duży wpływ na podejmowane zachowania zdrowotne. Poczucie własnej skuteczności i koherencji, radzenie sobie z przeciwnościami, utrzymywanie stałej motywacji, optymizm życiowy oraz wewnętrzne umiejscowienie kontroli zdrowia są dobrymi predyktorami dla wprowadzenia i utrzymania prozdrowotnych zmian w stylu życia [5,6].

Ważne jest także postrzeganie zdrowia i jego wartości dla danej jednostki, spostrzeganie podatności na chorobę, oczekiwania dotyczące wyników podejmowanych działań zdrowotnych i wpływ społeczny w procesie podejmowania decyzji o zmianach zdrowotnych [7].

W badaniach zaobserwowano, że nasilenie zachowań prozdrowotnych podejmowanych przez seniorów wzrasta wraz ze wzrostem poczucia wewnętrznej kontroli nad osobistym zdrowiem. Zmienne takie jak: wykształcenie, wiek oraz miejsce zamieszkania wyraźnie korelowały z nasileniem zachowań prozdrowotnych oraz umiejscowieniem kontroli zdrowia [8].

Predyktory poznawcze

Predyktory poznawcze, takie jak poczucie skuteczności także znacząco ułatwiają wprowadzenie zmian prozdrowotnych. Samokierowanie własnym losem pozwala na wzięcie odpowiedzialności za własne zdrowie i zwiększenie motywacji oraz zaangażowania w dążeniu do celu. Własna skuteczność to jeden z czynników determinujących zmianę zachowań, który umożliwia właściwą ocenę sytuacji oraz poszukiwanie skutecznego sposobu radzenia sobie w obliczu napotkanych trudności i przeszkód.

Pozytywne nastawienie i wytrwałość są ważne na każdym etapie zmiany, pozwalając na zbudowanie nowych, prozdrowotnych nawyków. Nasilenie zachowań zdrowotnych koreluje dodatnio z poczuciem własnej skuteczności [9,10]. Badania wśród pacjentów bariatrycznych z otyłością olbrzymią wykazały, że im wyższe było poczucie własnej skuteczności, tym mniejsze nasilenie dysfunkcyjnych zachowań żywieniowych, jedzenia emocjonalnego i nawykowego. Wskazuje to na ważną rolę aspektów psychologicznych, które mogą wspomóc proces redukowania nadmiernej masy ciała i przyczynić się do zwiększenia skuteczności wszelkich interwencji zdrowotnych [11].

Odpowiednie metody radzenia sobie, nastawione na działanie i skoncentrowane na zadaniu, pozwalają na pokonywanie trudności w sytuacjach trudnych. Prozdrowotny charakter przypisuje się również strategii pozytywnego przewartościowania – aktywne rozwiązywanie problemów zmniejsza ryzyko wystąpienia chorób lękowych czy depresji, nawet w obliczu wysokiego stresu. Z tego względu radzenie sobie można zaliczyć do zachowań zdrowotnych o pozytywnym oddziaływaniu [12].

Intencja zmiany zachowań zdrowotnych

Intencja zmiany zachowania powstaje w wyniku współoddziaływania trzech elementów poznawczych:

1. istnienia przekonania o niebezpieczeństwie aktualnej sytuacji
2. wiary, że zmiana zachowania może znacząco zmniejszyć zagrożenie
3. poczucia, że posiada się odpowiednie kompetencje do podjęcia działania.

Szczególne znaczenie przypisuje się także oczekiwaniom dotyczącym wyniku działania oraz własnej skuteczności. Podjęcie decyzji o zmianie zachowania jest zazwyczaj poprzedzone analizą korzyści oraz strat i obciążeń związanych z tą zmianą. Zaistnienie intencji zmiany oraz dodatni bilans zysków pozwala na podjęcie działania [6].

Modele zmiany zachowań zdrowotnych

W celu wyjaśnienia, jakie czynniki wpływają na zachowania zdrowotne oraz jak przebiega proces zmian zachowań, powstały tzw. modele (teorie) zachowań zdrowotnych. Wyróżnia się 3 główne rodzaje modelów [1,9].

Modele motywacyjne

Opisują one czynniki wpływające na pojawienie się intencji. Dotyczą kształtowania motywacji i powodów podjęcia zachowania. Do modeli motywacyjnych należą: model przekonań zdrowotnych, teoria motywacji do ochrony oraz teoria uzasadnionego działania i planowanego zachowania.

Model przekonać zdrowotnych

Pierwszy z nich określa, że warunkiem podjęcia działań profilaktycznych jest motywacja, na którą wpływają: spostrzeganie zagrożenia własną chorobą oraz spostrzeganie korzyści i przeszkód dla działania prewencyjnego. Stosunek do profilaktyki zależy zaś od trzech grup czynników: indywidualnej percepcji zagrożenia, czynników modyfikujących (otoczenia) oraz szacowanego bilansu z podjętego działania.

Teoria motywacji do ochrony

W teorii motywacji do ochrony dołączono także rolę zmiennych poznawczych, takich jak: spostrzegany poziom własnej wrażliwości i poczucie własnej skuteczności, które pozwalają na pozytywną ocenę zagrożenia i umożliwiają poradzenie sobie z nim.

Teoria uzasadnionego działania

Teoria uzasadnionego działania zakłada, że większość zachowań zdrowotnych pozostaje pod kontrolą woli jednostki, a intencje są kluczowe dla podjęcia zmian. Intencje determinowane są zaś przez wewnętrzną postawę dotyczącą zachowania oraz subiektywną normą (społeczną). Dodatkowo spostrzegana kontrola behawioralna, czyli wiara w wartość swoich zasobów podczas walki z przeciwnościami, pomaga podjąć działanie prozdrowotne lub zaniechać niekorzystne praktyki [1,9].

Modele społeczno-poznawcze

Zwracają uwagę na przekonanie jednostki oraz społeczne uczenie się zachowań. Zakładają, że poczucie skuteczności, oparte m.in. na wcześniejszych doświadczeniach, determinują postępowanie człowieka i skuteczne działanie, oraz są czynnikiem motywującym.

Wysoka samoskuteczność sprzyja szybszemu przetwarzaniu informacji, lepszemu wykonaniu zadań, formułowaniu celów i osiąganiu sukcesów. W modelu tym uznaje się, że obok bodźców zewnętrznych działaniem człowieka kierują także oczekiwania [1,9].

Modele fazowe i procesualne

Przedstawiają kolejne etapy procesu zmiany zachowań zdrowotnych. Klasyfikują one poziom gotowości do zmiany. Procesualne podejście do zachowań zdrowotnych Schwarzera zakłada, że proces kształtowania zachowań oraz ich modyfikacja wiążą się z dwoma podstawowymi procesami: motywacją (przygotowanie do wprowadzenia zmiany i sformułowanie intencji) oraz działaniem (wdrożenie zaplanowanego działania i jego utrwalenie) [1,9].

Model transteoretyczny zaś ujmuje proces zmiany w pięciu fazach:

1. prekontemplacji – stadium braku świadomości problemu i nieplanowania zmiany zachowania
2. kontemplacji – uświadomienia sobie problemu i rozważenie zmiany zachowania
3. przygotowania – ustalenie intencji i planu działania
4. działania – podejmowania zalecanego zachowania
5. utrzymania – stadium regularnego przejawiania i podtrzymywania zachowania.

Proces przejścia z fazy do fazy zależy m.in. od bilansu kosztów i zysków, poczucia własnej skuteczności czy wpływu otoczenia. Na każdym z tych etapów warto stosować strategie wspierające proces zmiany: małe cele, pozytywne nastawienie, przezwyciężanie ograniczeń wraz ze wsparciem otoczenia i metodami radzenia sobie [3,9].

Metody i narzędzia ułatwiające wprowadzenie i utrzymanie zmian prozdrowotnych

Alfabetyzm zdrowotny

Alfabetyzm zdrowotny to „zbiór kompetencji i umiejętności, w zakresie szeroko rozumianego zdrowia, pozyskanych na drodze właściwego wykorzystania źródeł informacji, pozwalający na minimalizowanie występowania i wpływu czynników ryzyka zdrowotnego na jednostkę i środowisko, w którym funkcjonuje, w celu poprawy i utrzymania dobrego stanu zdrowia”. Budowanie tej kompetencji powinno być wykorzystywane jako element edukacji zdrowotnej, co pozwoliłoby na poprawę stanu zdrowotnego nie tylko jednostek, ale też całej populacji.

Koncepcja ta bierze pod uwagę rozwijanie świadomości zdrowotnej, pozyskiwanie wiedzy potwierdzonej naukowo oraz pracę psychologiczną nad zmianą postaw zdrowotnych, motywacją i poczuciem koherencji w celu wprowadzania trwałych zmian prozdrowotnych [13].

Psychokorekcja

Psychokorekcja obejmuje nie tylko potrzebę konstruktywnej zmiany stylu życia, ale uwzględnia również psychologiczne podłoże tej zmiany. Wskazuje na konieczność przeformułowania przekonań pacjenta oraz sposobu przeżywania własnej sytuacji, które w efekcie umożliwiają dopiero podjęcie i kontynuowanie działań korzystnych dla zdrowia i dobrego samopoczucia.

Zmiany są dokonywane bezpośrednio przez samego pacjenta oraz pośrednio — poprzez wpływ leczących go specjalistów. W tym celu wykorzystuje się takie narzędzia psychologiczne jak:

• odpowiednie sformułowanie celu leczenia
• efektywna motywacja
• nagradzanie
• modyfikacja przekonań i zachowań
• kontrola emocji

Metoda ta może znaleźć zastosowanie m.in. w procesie redukcji masy ciała i budowaniu prawidłowych relacji z jedzeniem [14].

Dialog motywujący

Dialog motywujący opiera się na założeniu, że pacjent jest zdolny do samodzielnego i aktywnego wzięcia udziału w procesie zmiany nawyków i zachowań, nawet jeśli początkowo wydaje się niezmotywowany.

Powyższa metoda komunikacji zorientowana jest na pacjenta i opiera się na: współpracy oraz poszanowaniu autonomii i prawa pacjenta do podjęcia ostatecznej decyzji, a także na sugestiach specjalisty, który pomoże wydobyć z pacjenta wewnętrzną motywację do zmiany.

Metoda ta powinna być codziennością w poradniach lekarskich czy dietetycznych, gdyż często postawa kierująca ze strony specjalisty zdrowia czy rodziny jest nieskuteczna w budowaniu trwałych i długoterminowych zmian niepożądanych zachowań.

Dialog motywujący bierze pod uwagę praktyki, takie jak:

• pytania otwarte
• aktywne słuchanie
• powstrzymanie odruchu korygującego i oceniającego.

Prowadząc dialog motywujący i angażując pacjenta w proces leczenia czy prewencji, mamy większą szansę na zrozumienie jego potrzeb i przekonań, wzbudzenie zaufania i tym samym większą szansę na osiągnięcie sukcesu [15,16].

Coaching zdrowotny. Model GROW i model SMART

Coaching zdrowotny należy do metod zarządzania, które są pomocne w osiąganiu celów zdrowotnych, identyfikacji barier, szukaniu rozwiązań problemów zdrowotnych, odkrywaniu przekonań oraz mocnych stron chorych.

Coaching ma na celu skłonić pacjenta do rozwoju, celowości, partnerstwa i komunikacji, oraz autorefleksja, co ułatwia wprowadzenie zmiany zdrowotnej. Skupia się na interaktywnym procesie, pomocnym w rozwoju oraz polepszeniu efektów działania. W jego trakcie następuje skierowanie uwagi na: rozwiązanie, wzmocnienie poczucia skupienia, zwiększenie świadomości, poprawę relacji, wzmocnienie motywacji, elastyczność i efektywność.

Najbardziej znaną metodą w cochingu zdrowotnym jest model GROW: Goal – cel, Reality – rzeczywistość, Options – możliwości, Will – wola działania.

Pozwala skupić się on na rozwiązaniu, własnych zasobach i możliwych słabościach oraz na wcześniejszym doświadczeniu. Najczęściej, przy pomocy coacha i metody SMART wyznaczany jest cel klienta, który musi być skonkretyzowany, mierzalny, osiągalny, istotny i określony w czasie.

W znalezieniu motywacji oraz przewidzeniu konsekwencji swoich przyszłych zachowań pomocne mogą być pytania kartezjańskie, określające możliwe zmiany lub ich brak po podjęciu danego zachowania lub nie. Wykazano, że coaching zdrowotny można z powodzeniem prowadzić wśród osób przewlekle chorych, np. na cukrzycę, w celu uzyskania lepszych wyników kontroli choroby [17].

Nowe technologie wspierające zmiany prozdrowotne

Nowe media

Nowe media, w tym m.in. media społecznościowe oraz kampanie społeczne są obecnie głównymi kanałami działań edukacji zdrowotnej. Dzięki atrakcyjności form przekazu media sprawiają, że procesy zdobywania wiedzy, przyjmowania wzorów zachowań lub rozwijania zainteresowań są przyjemniejsze dla odbiorców i odnoszą większy skutek.

Okazją dla specjalistów medycznych jest łatwe uzyskanie odbiorców poprzez publikację w internecie rzetelnych informacji opartych na dowodach, gdyż często w pierwszej kolejności wiadomości uzyskiwane są przez internet, gdzie bez większego wysiłku można znaleźć to, co nas interesuje. Jednakże warto sprawdzać źródła pozyskiwanej wiedzy, gdyż fakty podawane na stronach internetowych nie zawsze są potwierdzone naukowo [18].

Aplikacje zdrowotne

Aplikacje zdrowotne na smartfony lub tablety mają na celu wspieranie długoterminowych zmian zachowań zdrowotnych jednostki, a tym samym poprawę kondycji zdrowotnej. Za ich pomocą można monitorować stan swojego zdrowia, poziom wydolności fizycznej, mierzyć przebyty dystans, tętno czy spalone kalorie. Stosowane na co dzień, aplikacje te motywują użytkowników do zmiany zachowań i prozdrowotnego stylu życia. Wskazuje to na ich potencjał do wykorzystania w strategii zarządzania własnym zdrowiem [19].

Podsumowanie

Wprowadzenie i utrzymanie prozdrowotnych zmian stylu życia pozwala na zachowanie zdrowia, skuteczną prewencję chorób cywilizacyjnych lub stanowi istotny element leczenia. Działania prozdrowotne powinny być integralną składową życia człowieka a poznanie ich uwarunkowań pozwala na łatwiejsze wcielenie korzystnych zmian do codzienności. 

Bibliografia:

1. Gruszczyńska, M., Bąk-Sosnowska, M., & Plinta, R. (2015). Zachowania zdrowotne jako istotny element aktywności życiowej człowieka. Stosunek Polaków do własnego zdrowia. Hygeia Public Health, 50(4), 558-565.
2. Dębska, U., Guła-Kubiszewska, H., Starościak, W., & Bielawska, I. (2009). Zachowania zdrowotne osób w okresie wczesnej i późnej dorosłości–aspekt edukacyjny i behawioralny. Psychologia rozwojowa, 14(3), 77-88.
3. Szczerbińska, K., Piórecka, B., & Malinowska-Cieślik, M. (2011). Fazy gotowości do zmiany zachowań i ich uwarunkowania a zachowania w sferze aktywności fizycznej i żywienia wśród starszych pacjentów objętych w Krakowie opieką pielęgniarek środowiskowo-rodzinnych: implikacje dla promocji zdrowia. Zeszyty Naukowe Ochrony Zdrowia, Zdrowie Publiczne i Zarządzanie, 9(1), 60-75.
4. Mazur, J. (red.). (2015). Zdrowie i zachowania zdrowotne młodzieży szkolnej w Polsce: na tle wybranych uwarunkowań socjodemograficznych. Raport z badań HBSC 2014. Warszawa: Instytut Matki i Dziecka.
5. Gutowska-Wyka, A., & Zadworna-Cieślak, M. (2010). Problem otyłości na tle zachowań zdrowotnych młodzieży–implikacje profilaktyczno-edukacyjne. Przegląd Badań Edukacyjnych, 1-2, 167-181.
6. Bajcar, E. A., & Abramciów, R. (2011). Zachowania zdrowotne–rola zmiennych poznawczych w procesie formowania intencji zmiany zachowania. Rocznik Komisji Nauk Pedagogicznych, 64, 175-185.
7. Rosińska, A., & Rosiński, D. (2013). Wybrane transgeneracyjne uwarunkowania zachowań zdrowotnych we wczesnej dorosłości. Polityka Społeczna, 40(2), 32-38.
8. Cybulska, A. M., Rachubińska, K., Dembicka, W., & Grochans, E. (2019). Poszukiwanie czynników wpływających na umiejscowienie kontroli zdrowia i zachowania zdrowotne osób przebywających na emeryturze. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, 25(4), 295–299.
9. Nowicki, G. J., Ślusarska, B., Zboina, B., & Deluga, A. (2017). Poczucie własnej skuteczności i umiejscowienie kontroli jako zasoby determinujące podejmowanie zachowań związanych ze zdrowiem. Acta Scientifica Academiae Ostroviensis. Sectio A, Nauki Humanistyczne, Społeczne i Techniczne, 10(2), 18-37.
10. Baumgart, M., Szpinda, M., Radzimińska, A., Goch, A., & Zukow, W. (2015). Poczucie własnej skuteczności a zachowania zdrowotne = Self-efficacy and health behawior. Journal of Education, Health and sport, 5(8), 226-235.
11. Sekuła, M., Boniecka, I., & Paśnik, K. (2018). Ocena zachowań zdrowotnych, żywieniowych i poczucie własnej skuteczności chorych z otyłością olbrzymią. Psychiatr. Pol, 105, 1-13.
12. Sygit-Kowalkowska, E. (2014). Radzenie sobie ze stresem jako zachowanie zdrowotne człowieka–perspektywa psychologiczna. Hygeia Public Health, 49(2), 202-208.
13. Olejniczak, D. (2016). Praktyczne wykorzystanie health literacy-alfabetyzmu zdrowotnego, jako narzędzia osiągania celów zdrowotnych= Practical use of health-literacy as a tool for achieving health goals. Journal of Education, Health and Sport, 6(2), 238-243.
14. Bąk-Sosnowska, M. (2011). Psychokorekcja w leczeniu otyłości—wskazówki praktyczne. In Forum Zaburzeń Metabolicznych 2(2), 95-101.
15. Winnicki, M., Basiński, K., Szyndler, A., Chrostowska, M., & Narkiewicz, K. (2016). Jak poprawić stopień przestrzegania zaleceń terapeutycznych i jakość współpracy lekarz-pacjent. Choroby Serca i Naczyń, 13(3), 194-202.
16. Dworakowska, A. (2017). Wywiad motywujący w praktyce aptekarza. Jak farmaceuta może wspierać pacjenta w prozdrowotnej zmianie?. Farm Pol, 73(1), 50-54.
17. Krawniak, S. (2018). Coaching dla pacjenta–innowacyjna metoda zarządzania w ochronie zdrowia. Studia Ekonomiczne, 362, 244-262.
18. Zadarko-Domaradzka, M., & Zadarko, E. (2017). Nowe media jako narzędzie edukacji zdrowotnej i modelowania zachowań współczesnego społeczeństwa. Edukacja – Technika – Informatyka, 1, 266-272.
19. Zadarko-Domaradzka, M., & Zadarko, E. (2016). Aplikacje zdrowotne na urządzenia mobilne w edukacji zdrowotnej społeczeństwa. Edukacja – Technika – Informatyka, 4, 291-296.