Jak kupować arbuza, żeby zwiększyć jego właściwości i wartości odżywcze?

Lipiec i sierpień to zazwyczaj miesiące, w których ze względu na upały szczególnie znaczenie ma nawodnienie organizmu. To idealny czas na spożycie arbuza, który składa się z 92% z wody.

Arbuz – jak go kupować i dlaczego?

Arbuz (Citrullus lanatus) w Polsce nazywany również Kawonem, należy do rodziny dyniowatych. Stanowi on 7% światowej powierzchni uprawy warzyw. Mimo, że ze względu na wartość odżywczą i smakową, klasyfikowany jest do owoców, z punktu widzenia produkcji rolniczej, zalicza się go do warzyw. W 2016 roku wyprodukowano 117 mln ton arbuzów, a największym ich producentem były Chiny [1,2,3].

W tym artykule przeczytasz, jak zwiększyć szansę na zjedzenie smacznego arbuza!

Oprócz wskazówek, jak kupić gotowego do spożycia arbuza, poznasz również wartości odżywcze, właściwości zdrowotne, jak powstają odmiany bezpestkowe, czy warto po nie sięgać, a także informację podstawowe, jak i przeznaczone dla największych smakoszy.

SPIS TREŚCI

1. Arbuz w Polsce
2. Jak kupować
3. Wartość odżywcza
4. Znaczenie zdrowotne
5. Arbuz bez pestek
6. Dlaczego wybierać odmiany zawierające pestki
7. Znaczenie Mikrobiologiczne
8. Podsumowanie
9. Bibliografia

Arbuz w Polsce

W Polsce dominuje import z Włoch, Grecji, Hiszpanii, Węgier, Niemiec, Ukrainy i Portugalii [4]. W Polsce zdarza się uprawa amatorska. Odmiany, które spełniają wymagania termiczne to Rosario, Złoto Wolicy, Bingo oraz Janosik. Kawon Rosario jest najlepiej przystosowaną do obniżonej temperatury, charakteryzuje się różowo-czerwoną barwą i niewielka ilością pestek. Złoto Wolicy swoją nazwę zawdzięcza charakterystycznej żółtej skórce owocu. Bingo to wczesna odmiana, której owoce osiągają rozmiary do 12 kg. Natomiast arbuz Janosik wyróżnia się żółtym miąższem [5,6].

Jak kupować?

W celu zakupu produktu odpowiedniego do spożycia warto zwrócić uwagę
 na kształt, wielkość, masę, strukturę, dźwięk, kolor. W przypadku wyboru produktu w kawałku można zwrócić uwagę na kolor miąższu.

1. Kształt

Na rynku występują arbuzy zarówno o okrągłym, jak i wydłużonym kształcie. Należy wybierać owoce symetryczne, bez nietypowych deformacji, widocznych cech uszkodzeni oraz pęknięć.

2. Rozmiar i masa

Najmniejsze arbuzy mogą być niedojrzałe, niezalecany jest wybór przerośniętych owoców.  Wybór najcięższego owocu oznacza wysoką zawartość wody
i zmniejsza szansę na zakup mało soczystego produktu.

3. Wygląd skórki

Najpopularniejsze odmiany cechują się zieloną skórką. Jej kolor przechodzi od jaśniejszego odcienia zbliżonego do barwy zielonego groszku do ciemnozielonego. Idealny arbuz ma lśniącą skórkę bez widocznych zmian w kolorze. Wyjątek to jasna plama stanowiąca miejsce, w którym przylegał do ziemi. W przypadku dojrzałego owocu ma on barwę bliżej koloru żółtego niż białego.  

4. Struktura  

Owoc charakteryzuje się wyczuwalną, twardą i jędrną skórką pod wpływem lekkiego nacisku. Zbyt miękka powierzchnia świadczy o przejrzałym owocu [7].

5. Dźwięk

Za pomocą otwartej dłoni można opukać arbuza. Brzmienie dojrzałego arbuza przypomina odgłos bębenka. Jest to kwestia subiektywna, dlatego powstały aplikacje na telefon, służące pomocą w prawidłowej ocenie [8].

6. Krojony arbuz

Jeżeli owoc w całości wydaje się niemożliwy do zjedzenia, nie ma przeciwskazań do wybrania ćwiartki. Kupując w takiej postaci można sprawdzić kolor miąższu, który zazwyczaj ma barwę nasyconej czerwieni. Kolor ten może być minimalnie ciemniejszy niż w przypadku arbuza pokrojonego, dopiero w domu. Dojrzały owoc ma bardziej intensywny odcień, natomiast te o jasnym odcieniu zbliżonym do bieli nie są gotowe do spożycia [9].

Te wskazówki pomogą w wyborze odpowiedniego owocu. W przypadku nieudanego zakupu warto pamiętać, że tylko smak świadczy o faktycznym stanie owocu.  Pozostałe cechy organoleptyczne mogą ulec zmianie (np. kolor z bladego odcienia stanie się bardziej intensywny), ale zawartość cukru nie zwiększy się, jeżeli arbuz został zbyt wcześnie zebrany [7].

Przechowywanie krojonego arbuza

W badaniach nie wykazano istotnych zmian podczas przechowywania krojonego arbuza w zakresie temperaturowym 2-5 °C. przez okres 7-10 dni. A. Xisto
 i współpracownicy za pomocą chromatografii i metod sensorycznych dokonali analizy związków lotnych, natomiast P. Perkins-Veazie i J.K Collins, sprawdzili stężenie likopenu. W obydwu badaniach zaszły niewielkie zmiany, niemające wpływu na obniżenie smaku lub wartości odżywczej [10,11].

7. Zdecydowanie unikać:

Opisywane przykłady nie powinny zostać dopuszczone do obrotu ze względu na:

• widoczne intensywnie ciemne plamy, które mogą świadczyć o obecności grzyba lub bakterii,
• nieregularny biały lub jasnobrązowy wzór na skórce,
• plamy po wewnętrznej stronie skórki z brązową suchą warstwą po wewnętrznej stronie, mogące świadczyć o chorobie bakteryjnej,
• nadmierne nasączenie owocu wodą. Miąższ nadmiernie się rozpada
  i ulega ciemnieniu. Wynika to nadmiernej zawartości wody lub zakażenia o charakterze grzybiczym,
• zjełczały zapach [7,12].

Wartość odżywcza

Według tabel składu i wartości odżywczej żywności opracowanych w Instytucie Żywności i Żywienia (IŻŻ), arbuz jest owocem o bardzo niskiej gęstości energetycznej – 100 g arbuza jadalnego zawiera około 36 kcal. Dodatkowo składa się w 92% z wody [13]. Wydaje się idealnym owocem w jadłospisie diety ubogoenergetycznej. Z drugiej strony zwraca się uwagę na wysoki indeks glikemiczny (IG=72). Niska zawartość węglowodanów w produkcie przekłada na niski ładunek glikemiczny (ŁG=4). Oznacza to brak rekomendacji unikania przez osoby redukujące masę ciała, a w przypadku osób z cukrzycą, tak jak pozostałe owoce zaleca się spożywać z pełnowartościowym posiłkiem niż samodzielnie [14].

Arbuz zawiera wiele witamin, a wśród nich znajdują się:

• witamina C – 10 mg/100 g owocu. Porcja w wielkości średnia kawałka ważącego 286g realizuje 1/3 zapotrzebowania na witaminę dla kobiet [RDA=70mg].
• witamina B1 – 0,08 mg/100 g
• witamina B6 – 0,14 mg/100 g
• kwas pantotenowy (witamina B5) – 0,22 mg/100 g

Ponadto zawiera dość niskie stężenia składników mineralnych, ale szczególnie ze względu na niską zawartość sodu może być spożywany u osób z nadciśnieniem tętniczym i przewlekłą chorobą nerek. Więcej danych znajduje się w tabeli poniżej.  

Tabela 1. Średnia wartość odżywcza w 100g arbuza.

Kolor owocu a wartości odżywcze

Arbuz to roślina o wysokim potencjale antyoksydacyjnym, dzięki obecności polifenoli, flawonoidów, likopenu, karotenoidów, witaminy C, a także cytruliny. Kolor owocu determinuje nie tylko wygląd, ale przede wszystkim różnice w zawartości i rodzaju poszczególnych substancji bioaktywnych. Czerwony kawon wygrywa zawartością likopenu z pomidorami.  W 100 gramach jest nawet do 7,2 mg, wspomnianego wyżej przeciwutleniacza. W pomidorach jest około 40% mniej tej substancji. Dodatkowo najwyższym stężeniem cechują się przetwory poddane obróbce termicznej, ze względu na rozkład związku kompleksowego białko-katenoid. Natomiast likopen z arbuzów cechuje się dobrą biodostępnością z surowego owocu [15,16].

W żółtych arbuzach w przeciwieństwie do czerwonych zawartość likopenu jest bardzo niska, natomiast w analizie za pomocą chromatografii HPLC wykryto obecność neoksantyny, której praktycznie nie ma w innych odmianach arbuza. W pomarańczowych próbkach głównymi barwnikami były B-karoten, prolikopen oraz fitofluen. Jasny, wręcz biały gatunek arbuza cechował się brakiem likopenu. Dodatkowo wraz z procesem dojrzewania, zwiększa się stężenie barwników [17].

Reasumując kolor zależy od kompozycji poszczególnych karotenoidów. We wszystkich rodzajach obecny jest beta-karoten, jednak zawartość likopenu koreluje z zabarwieniem [17].

L-cytrulina

To właśnie w soku z arbuza w 1930 roku po raz pierwszy wyizolowano l-cytrulinę [18]. To silny przeciwutleniacz i substancja przeciwko rodnikom hydroksylowym. Największe stężenie mają arbuzy o barwie żółtej i pomarańczowej. Ten aminokwas jest wykorzystywany przede wszystkim w endogennej syntezie argininy. Nieliczne badania sugerują pozytywny wpływ argininy na proces regeneracji mięśni po treningu. Aminokwas ten jest prekursorem syntezy fosfokreatyny i bierze udział w powstawaniu tlenku azotu, który poprzez rozszerzenie naczyń krwionośnych wspomaga ukrwienie mięśni. Wspomniany tlenek azotu odgrywa istotną rolę w zapobieganiu postępowi miażdżycy [19-22]. Z drugiej strony w przeglądzie badań zespołu A. Figueroa zwrócono uwagę na pogorszenie tolerancji na wysiłek fizyczny osób dorosłych z wysokimi wartościami ciśnienia tętniczego. Dotyczyło to przede wszystkim suplementacji L-cytruliną, dlatego arbuz może zdobywać popularność w diecie młodych sportowców [23].

Znaczenie zdrowotne

Ze względu na dużą zawartość składników bioaktywnych o udowodnionym korzystnym wpływie na zdrowie człowieka, w piśmiennictwie arbuz rozważany jest jako żywność funkcjonalna. Wyższy stosunek likopenu do karotenu w arbuzie, tj. 1:12, zapewnia niezwykłą zdolność przeciwutleniającą [15].

🔎 Badanie opublikowane w Nutrients [30] wskazuje bezpośrednio, że arbuz w diecie zwiększa jej jakość zarówno u dorosłych, jak i u dzieci. Naukowcy przeprowadzili badania nad wpływem regularnego spożywania arbuzów na zdrowie człowieka i stwierdzili, że ma on wiele korzyści. Woda w arbuzie pomaga w nawodnieniu organizmu, a wysoka zawartość potasu może pomóc w regulacji ciśnienia krwi. Ponadto zawiera on dużo likopenu, który jest przeciwutleniaczem, co może przyczynić się do zmniejszenia ryzyka zachorowania na niektóre choroby, takie jak choroby serca i niektóre rodzaje raka. Badania wykazały również, że arbuz może pomóc w utrzymaniu zdrowej skóry i włosów, ponieważ zawiera wiele składników odżywczych, takich jak witaminy A i C oraz beta-karoten.

Dzięki zawartość likopenu i karotenoidów arbuz stanowi wartościowy element jadłospisu u osób ze zwiększonym ryzykiem sercowo-naczyniowymi, dyslipidemią, nadciśnieniem tętniczym oraz z zespołem metabolicznym.

Karotenoidy, likopen i cytrulina biorą udział w biosyntezie tlenku azotu, pomagają w prawidłowym funkcjonowaniu funkcji śródbłonka, zwiększają poziom argininy
w osoczu, co w konsekwencji przekłada się na zmniejszenie ryzyka sercowo-naczyniowego, poprawę profilu lipidowego, obniżenia ciśnienia tętniczego krwi, poprawy wrażliwości na insulinę oraz mają wpływ na wielkość adipocytów. Ze względu na wspomniane właściwości arbuz, pomimo wysokiego indeksu glikemicznego został uwzględniony przez zespół P. Mirmiran, w przeglądzie żywności funkcjonalnej w dietoterapii cukrzycy typu 2[15,24,25].

Przeciwwskazania

Ze względu na dość sporą zawartość węglowodanów prostych arbuz może być niezalecany u osób z nadmiarem masy ciała lub insulinoopornością. W badaniu T. Lum. i współpracowników grupa, która spożywała ten owoc, jako przekąskę częściej korelowała z spadkiem masy ciała wyrażonej w wartości BMI i stosunku tali do bioder oraz obniżeniem ciśnienia tętniczego krwi. Efekt wynikał przede wszystkim z zapewnionym uczucia sytości [25].

Arbuz bez pestek

Ze względu na zapotrzebowanie rynku wymyślono odmiany bezpestkowe. Klasyczne znane arbuzy z dużą zawartością małych pestek zawierają 2 zestawy chromosomów. Oznacza to, że są to rośliny diploidalne (2n). Popularne wśród konsumentów arbuzy bez pestek mają 3 zestawach chromosomów -są triploidalne (3n). Nie wytwarzają one odpowiedniej ilości dojrzałych pestek, niezbędnych do uprawy kolejnych. W celu ich produkcji, krzyżuje się zwykłego arbuza z arbuzem o 4 zestawach chromosomów (4n). Tetraploid powstaje przy zastosowaniu metod inżynierii genetycznej. Diploidalny zestaw chromosomów zostaje pomnożony przy wykorzystaniu roztworu kolchicyny- substancji alkaloidowej. Wytworzenie tego rodzaju arbuza wiąże się prawdopodobnie z mniejszą wydajnością. W badaniu zespołu Rd. S.Handayani zwrócono uwagę na możliwą zależność pomiędzy stężeniem alkaloidu, a ilością uzyskanych arbuzów [26].

Dlaczego warto kupować arbuzy z pestkami?

Często wyrzucane pestki arbuza są jadalne. Zawierają około 30% białka i 50% tłuszczu, ponadto stanowią bardziej skoncentrowane źródło substancji bioaktywnych niż miąższ i sok z arbuza. Pozyskiwany olej z pestek arbuza składa się głownie z kwasu linolowego. Zawiera także kwasy tłuszczowe: oleinowy, palmitynowy i stearynowy. Pestki z arbuza mogą być suszone, pieczone lub zmielone na mąkę. Przykładowo w Afryce Zachodniej nasiona są przetwarzane na i stosowane jako zagęstnik do zup [27-28].

Zagrożenie mikrobiologiczne

Obecne pokrojone wcześniej arbuzy mogą wzbudzać wątpliwości dotyczące bezpieczeństwa mikrobiologicznego, ze względu na doniesienia o zagrożeniu Salmonella związanych ze spożyciem zarówno arbuzów i melonów w kawałkach, jak i w całości w latach 2007–2012.

Według Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) nie ma powodów do obaw. Zakładając, że zakłady produkcyjne stosują się do procedur) GAP, GHP, GMP i analizy zagrożeń i krytycznych punktów kontroli (HACCP). Istnieją kryteria bezpieczeństwa żywności dotyczące braku Salmonelli w 25 g próbkach wprowadzonych do obrotu w okresie przydatności gotowego do spożycia wstępnie pokrojonego arbuza oraz niepasteryzowanych soków. Ponieważ występowanie Salmonelli jest bardzo niewielkie, EFSA rekomenduje sprawdzanie w przypadkach, w których mogło dojść do naruszenia w programach GAP, GHP, GMP lub HACCP [29].

Podsumowując

Umiejętność wybrania arbuza to pewna sztuka, zaś jego spożycie, jak i innych warzyw i owoców pozwala lepiej realizować zalecenia żywieniowe (5 porcji) i korzystnie wpływa na zdrowie w profilaktyce przede wszystkim miażdżycy, nadciśnienia i zespołu metabolicznego. Nie ma konieczności wykluczania tego produktu z diety osób otyłych i chorych na cukrzycę typu 2.   

Bibliografia

1. Guo, S., Zhang, J., Sun, H. et al. The draft genome of watermelon (Citrullus lanatus) and resequencing of 20 diverse accessions. Nat Genet 45, 51–58 (2013). https://doi.org/10.1038/ng.2470
2. Raport Wspieramy Eksport Departamentu Strategii i Analiz Międzynarodowych PKO: BRANŻA OWOCOWA Wzrost znaczenia polskich producentów na świecie Polska, (2018) s.7
3. Rolbiecki, R., Rolbiecki, S., & Piszczek, P. (2011). Plonowanie kawona odmiany’Bingo’na glebie bardzo lekkiej zależnie od fertygacji azotem systemem nawodnień kroplowych i sposobu produkcji rozsady. Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich,(06).
4. Analiza danych GUS z 2018r Fresh Market. Import arbuzów w 2018 r. (2018) Pobrane z: https://www.freshmarket.pl/owoce_i_warzywa/owoce/arbuzy/import_arbuzow_w_2018_r,p961104588 (5.07.2020).
5. Żołnierkiewicz J. Gruntowa i tania uprawa arbuza w Polsce? To możliwe! Przekonaj się sam Pobrane z: https://www.rynek-rolny.pl/artykul/gruntowa-i-tania-uprawa-arbuza-w-polsce-to-mozliwe-przekonaj-sie-sam.html (5.07.2020).
6. Lehari G. (2009). Owoce egzotyczne. Domowa uprawa, przepisy, przetwory. (s.25-26) Warszawa: Wydawnictwo RM.
7. USDA (1998) Watermelon_Inspection_Instructions pobrane z: https://www.ams.usda.gov/sites/default/files/media/Watermelon_Inspection_Instructions%5B1%5D.pdf
8. Zeng, Wei & Huang, Xianfeng & Arisona, Stefan & Mcloughlin, Ian. (2013). Classifying watermelon ripeness by analysing acoustic signals using mobile devices. Personal and Ubiquitous Computing. 10.1007/s00779-013-0706-7.
9. Tlili, I., Hdider, C., Lenucci, M. S., Ilahy, R., Jebari, H., & Dalessandro, G. (2011). Bioactive compounds and antioxidant activities during fruit ripening of watermelon cultivars. Journal of Food Composition and Analysis, 24(7), 923-928. doi:https://doi.org/10.1016/j.jfca.2011.03.016 
10. Xisto, Andréa Luiza Ramos Pereira, Boas, Eduardo Valério de Barros Vilas, Nunes, Elisângela Elena, Federal, Brígida Monteiro Vilas Boas, & Guerreiro, Mário César. (2012). Volatile profile and physical, chemical, and biochemical changes in fresh cut watermelon during storage. Food Science and Technology, 32(1), 173-178. Epub February 24, 2012.https://doi.org/10.1590/S0101-20612012005000020
11. Perkins-Veazie, P., & Collins, J. K. (2004). Flesh quality and lycopene stability of fresh-cut watermelon. Postharvest Biology and Technology, 31(2), 159-166. doi:https://doi.org/10.1016/j.postharvbio.2003.08.005  
12. Maynard, D. N., & Hopkins, D. L. (1999). Watermelon Fruit Disorders, HortTechnology horttech, 9(2), 155-161. Retrieved Jul 5, 2020, from https://journals.ashs.org/horttech/view/journals/horttech/9/2/article-p155.xml
13. Kunachowicz H., Przygoda B., Nadolna I., Iwanow K. (2017). Tabele składu i wartości odżywczej żywności. Warszawa: PZWL Wydawnictwo Lekarskie.
14. Atkinson, F. S., Foster-Powell, K., & Brand-Miller, J. C. (2008). International tables of glycemic index and glycemic load values: 2008. Diabetes care, 31(12), 2281-2283.
15. Naz, A., Butt, M. S., Sultan, M. T., Qayyum, M. M., & Niaz, R. S. (2014). Watermelon lycopene and allied health claims. EXCLI journal, 13, 650–660.
16. Senkus, K. E., Tan, L., & Crowe-White, K. M. (2019). Lycopene and Metabolic Syndrome: A Systematic Review of the Literature. Advances in nutrition (Bethesda, Md.), 10(1), 19–29. https://doi.org/10.1093/advances/nmy069
17. Zhao, W. , Lv, P. and Gu, H. (2013) Studies on carotenoids in watermelon flesh. Agricultural Sciences, 4, 13-20. doi: 10.4236/as.2013.47A003.
18. Wada, M. (1930). On the occurrence of a new amino acid in Watermelon, Citrullus Vulgaris, Schrad. Journal of the Agricultural Chemical Society of Japan, 6(1-5), 32-34.
19. B. Frączek, Krzywański J, Krysztofiak H (red). (2019). Dietetyka Sportowa Warszawa: PZWL. Wydawnictwo Lekarskie s 93.
20. Tarazona-Díaz, M. P., Viegas, J., Moldao-Martins, M., & Aguayo, E. (2011). Bioactive compounds from flesh and by-product of fresh-cut watermelon cultivars. Journal of the science of food and agriculture, 91(5), 805–812. https://doi.org/10.1002/jsfa.4250(Rimando & Perkins-Veazie, 2005)
21. Rimando, A. M., & Perkins-Veazie, P. M. (2005). Determination of citrulline in watermelon rind. Journal of Chromatography A, 1078(1), 196-200. doi:https://doi.org/10.1016/j.chroma.2005.05.009
22. Tarazona-Díaz, M. P., Alacid, F., Carrasco, M., Martínez, I., & Aguayo, E. (2013). Watermelon juice: potential functional drink for sore muscle relief in athletes. Journal of agricultural and food chemistry, 61(31), 7522–7528. https://doi.org/10.1021/jf400964r
23. Figueroa, A., Wong, A., Jaime, S. J., & Gonzales, J. U. (2017). Influence of L-citrulline and watermelon supplementation on vascular function and exercise performance. Current opinion in clinical nutrition and metabolic care, 20(1), 92–98. https://doi.org/10.1097/MCO.0000000000000340
24. Mirmiran, P., Bahadoran, Z., & Azizi, F. (2014). Functional foods-based diet as a novel dietary approach for management of type 2 diabetes and its complications: A review. World journal of diabetes, 5(3), 267–281. https://doi.org/10.4239/wjd.v5.i3.267
25. Lum, T., Connolly, M., Marx, A., Beidler, J., Hooshmand, S., Kern, M., Liu, C., & Hong, M. Y. (2019). Effects of Fresh Watermelon Consumption on the Acute Satiety Response and Cardiometabolic Risk Factors in Overweight and Obese Adults. Nutrients, 11(3), 595. https://doi.org/10.3390/nu11030595
26. Handayani R. S., Yusuf, M., & Akmal, A. (2018). Potential changes in watermelon (Citrullus lannatus) ploidy treated by colchicine. Journal of Tropical Horticulture, 1(1), 10-14.  
27. Erhirhie, E. O., & Ekene, N. E. (2014). Medicinal values on Citrullus lanatus (watermelon): pharmacological review. International Journal of Research in Pharmaceutical and Biomedical Sciences, 4(4), 1305-1312.
28. Oyeleke, G. O., Olagunju, E. O., & Ojo, A. (2012). Functional and physicochemical properties of watermelon Citrullus Lanatus seed and seed-oil. Journal of Applied Chemistry, 2(2), 29-31
29. EFSA BIOHAZ Panel (EFSA Panel on Biological Hazards), (2014). Scientific Opinion on the risk posed by pathogens in food of non‐animal origin. Part 2 (Salmonella in melons). EFSA Journal 2014; 12( 10):3831, 77 pp. doi:10.2903/j.efsa.2014.3831 
30. Rachel Matthews et al, The Effect of Watermelon Juice Supplementation on Heart Rate Variability and Metabolic Response during an Oral Glucose Challenge: A Randomized, Double-Blind, Placebo-Controlled Crossover Trial, Nutrients (2023)

• Data pierwotnej publikacji: 12.08.2020
• Data ostatniej aktualizacji o wyniki badań: 5.05.2023