Jak podnieść poziom żelaza? Zasady diety i suplementacji

Żelazo to jeden ze składników odżywczych, niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Pierwiastek ten pełni wiele ważnych funkcji w organizmie. W szpiku kostnym żelazo jest wykorzystywane w procesie tworzenia krwinek czerwonych. Co więcej, żelazo jest niezbędne do namnażania i dojrzewania komórek odpornościowych, szczególnie limfocytów. Wiąże się to ze specyficzną odpowiedzią odpornościową organizmu na bakterie i wirusy.

Utrzymanie prawidłowego poziomu żelaza ma duże znaczenie u osób szczególnie narażonych na niedobór żelaza. Do takich osób zaliczamy kobiety ciężarne, osoby aktywne fizycznie, starsze i osoby na dietach roślinnych. Mogą być to także osoby po infekcjach, stanach zapalnych czy biegunkach. Bardzo często osoby ze zdiagnozowanym niedoborem żelaza, od razu sięgają po suplementy lub lek. Czy nie ma innego sposobu na uzupełnienie niedoborów żelaza we krwi? Czy stosowanie suplementów, czy leków bez nadzoru lekarza jest bezpieczne? 

Diagnoza i określenie przyczyny niedoboru

Podstawowym, ale bardzo ważnym badaniem, aby ocenić poziom żelaza w organizmie, jest morfologia krwi. Niedobór żelaza może objawiać się poprzez specyficzne objawy. Są to uczucie zmęczenia, ucisk w klatce piersiowej, duszności, kołatanie serca, zimne stopy lub dłonie, łamliwe paznokcie, czy brak apetytu. Jeżeli odczuwamy takie dolegliwości, należy zgłosić się do lekarza rodzinnego. Zleci on nam odpowiednie badania krwi, które następnie oceni. Na tej podstawie może zlecić indywidualną suplementację.

Morfologia przy niedoborze żelaza

Sama morfologia może wskazać, że coś się dzieje z gospodarką żelaza organizmu. Niska hemoglobina, hematokryt, czy np. MCV.

Hemoglobina to białko znajdujące się w czerwonych krwinkach. Bierze udział w transporcie tlenu z płuc do wszystkich tkanek organizmu oraz zwracaniu dwutlenku węgla z tkanek do płuc. Hematokryt pozwala określić jaki procent całej objętości krwi krążącej w organizmie stanowią krwinki czerwone.

MCV oznacza średnią objętość krwinki czerwonej. Co więcej, możemy zbadać parametry takie jak TIBC i ferrytynę.

Ferrytyna to białko magazynujące żelazo w naszym organizmie. Jej poziom w surowicy krwi może być używany jako wskaźnik stanu zapasów żelaza i oceny anemii.

TIBC oznacza całkowitą zdolność wiązania żelaza przez transferynę. Transferyna to białko odpowiedzialne za transport żelaza w surowicy krwi. Wskaźnik TIBC ten jest najczęściej stosowany do diagnozowania i oceny rodzaju różnych rodzajów niedokrwistości [10]. 

Przyczyny niedoboru żelaza

Przyczyn niedoboru żelaza może być wiele, oto kilka z nich:

• Niedostateczna podaż z dietą. Często możemy zaobserwować niedobór żelaza u osób ograniczających mięso i produkty odzwierzęce. Może to szczególnie dotyczyć osób na diecie wegetariańskiej i wegańskiej. Osoby, których dieta jest monotonna i bazuje na tych samych produktach, również są w grupie ryzyka. Gdy dieta nie jest zbilansowana i różnorodna, po pewnym czasie może pojawić się u nich niedobór żelaza. Jest to wynikiem niedostatecznej podaży tego składnika z dietą. Podobnie wygląda sytuacja osób, które przechodzą na dietę wegetariańską lub wegańską. Jeśli nie wiedzą, jak taka dieta powinna wyglądać oraz na jakie produkty zamienić mięso, może powodować to niedobory [9]. 
• Zaburzenia wchłaniania. Mogą być wynikiem chorób takich jak celiakia, choroba Leśniowskiego-Crohna, z zapalenia żołądka wywołanym bakterią Helicobacter Pylori czy po operacji bariatrycznej. Ogólnie mówiąc, zaburzenia wchłaniania żelaza mogą być spowodowane stanem zapalnym żołądka i jelit oraz infekcją bakteryjną [6].
• Zwiększone zapotrzebowanie. W niektórych okresach życia, zapotrzebowanie na żelazo wzrasta. Jeżeli nie zwiększymy wtedy podaży żelaza z dietą, narażamy się na jego niedobór. Do osób takich osób zaliczamy kobiety w ciąży oraz w okresie laktacji. Są to też soby bardzo intensywnie uprawiające sport, czy nastolatków w okresie dojrzewania [5].
• Utrata krwi. Niedobór żelaza może wystąpić na skutek krwawień z przewodu pokarmowego, zabiegów operacyjnych lub obfitych miesiączek [1]. 

Tabela 2. Normy żelaza we krwi:

Kobiety	11,1–30,1 µmol/l (60–170 µg/dl)
Mężczyźni	17,7–35,9 µmol/l (90–200 µg/dl)
Dziewczęta powyżej 15 r.ż.	40–145 µg/dl
Chłopcy powyżej 15. r.ż.	55–160 µg/dl
Dzieci od 6. m.ż. do 15. r.ż.	45–185 µg/dl
Niemowlęta do 6. m.ż.	35–155 µg/dl

[11]

Biodostępność żelaza w diecie

W żywności wyróżniamy dwie formy żelaza: żelazo hemowe i żelazo niehemowe. Żelazo hemowe występuje w mięsie (najwięcej w wątróbce i czerwonym mięsie) i produktach odzwierzęcych. Biodostępność żelaza hemowego wynosi ok. 30%, co oznacza, w jakim stopniu zawarte w żywności składniki odżywcze zostaną wchłonięte i wykorzystane przez organizm.

Żelazo niehemowe zaś znajdziemy w produktach pochodzenia zwierzęcego, takich jak rośliny strączkowe, zielonych warzywach liściastych, nasionach. Jednak biodostępność żelaza niehemowego jest zdecydowanie mniejsza — ok. 10%. Dodatkowo wchłanianie tej formy żelaza w dużej mierze zależy od spożycia innych produktów w naszej diecie [2]. 

Ile powinniśmy dostarczać żelaza z dietą?

Tabela 2. Zapotrzebowanie na żelazo dla populacji polskiej w zależności od wieku i płci.

Grupa/wiek	Żelazo (mg/dobę)
	Średnie zapotrzebowanie	Zalecane spożycie
Niemowlęta
0-6 miesięcy	0,3	0,3
7-11 miesięcy	7	11
Dzieci
1-3 lata	3	7
4-6 lat	4	10
7-9 lat	4	10
Chłopcy
10-12 lat	7	10
13-15 lat	8	12
16-18 lat	8	12
Dziewczęta
10-12 lat	7 (8 po wystąpieniu miesiączki)	10 (15 po wystąpieniu miesiączki)
13-15 lat	8	15
16-18 lat	8	15
Mężczyźni
19-30 lat	6	10
31-50 lat	6	10
51-65 lat	6	10
66-75 lat	6	10
>75 lat	6	10
Kobiety
19-30 lat	8	18
31-50 lat	8	18
51-65 lat	6	10
66-75 lat	6	10
>75 lat	6	10
Kobiety w ciąży
<19 lat	23	27
≥19 lat	23	27
Kobiety karmiące piersią
<19 lat	7	10
≥19 lat	7	10

Tabela opracowana na podstawie [ ]

Średnie spożycie opiera się na wysokości spożycia odpowiedniego dla połowy liczby osób w danej grupie ludności. Zalecane spożycie to wartość odpowiednia dla niemal wszystkich osób w danej grupie ludności.

Jak podnieść poziom żelaza z dietą — zalecane produkty

Teraz wiemy, ile każdy z nas powinien dostarczać żelaza do swojego organizmu z dietą. Jednak same liczby niewiele nam powiedzą. Tutaj pomocna może być kolejna tabela z produktami spożywczymi i ich zawartością żelaza. 

Produkt	Zawartość żelaza [mg] na 100 g produktu
Mięso
Wątroba wieprzowa	17 mg
Wątróbka kurczaka	9,5 mg
Wołowina, polędwica	3,1 mg
Wieprzowina, karkówka	1,3 mg
Mięso z piersi indyka	0,5 mg
Mięso z piersi kurczaka	0,4 mg
Ryby
Tuńczyk, w sosie własnym	1,4 mg
Makrela, wędzona	1,2 mg
Łosoś, świeży	1 mg
Karp, świeży	0,7 mg
Dorsz, świeży	0,6 mg
Nabiał
Ser parmezan	1 mg
Ser gouda	0,7 mg
Mleko 2% tłuszczu	0,1 mg
Ser twarogowy półtłusty	0,2 mg
Jaja
Jaja kurze	2,2 mg
Owoce
Morele, suszone	3,6 mg
Porzeczka czarna	1,2 mg
Maliny	0,8 mg
Jagoda czarna	0,7 mg
Warzywa
Soja	8,9 mg
Fasola biała	6,9 mg
Soczewica czerwona	5,8 mg
Natka pietruszki	5,3 mg
Szpinak	2,8 mg
Burak	1,7 mg
Produkty zbożowe
Komosa ryżowa	8,9 mg
Amarantus	7,8 mg
Kasza jaglana	4,8 mg
Płatki owsiane	3,9 mg
Chleb żytni pełnoziarnisty	2,5 mg
Bułka grahamka	2,3 mg
Pestki, nasiona, orzechy
Len, nasiona	17,1 mg
Pestki dyni	15 mg
Mak niebieski	8,1 mg
Sezam, nasiona	5,9 mg
Pistacje	6,7 mg
Migdały	3 mg

Źródło: dietetykpro

Warto do każdego posiłku dodać przynajmniej jeden a najlepiej kilka produktów bogatych w żelazo. Jednak co należy podkreślić, ilość żelaza podana jest na 100 g produktu. W natce pietruszki mamy 5,3 mg żelaza na 100g, co przy bułce pszennej (1,1 mg żelaza na 100 g), może wydawać się bardzo dużo. Decyduje wielkość spożycia — natki pietruszki jadamy 5 – maksymalnie 10 g i to sporadycznie.

Strategie zwiększania przyswajalności żelaza

W diecie roślinnej, gdzie występuje żelazo niehemowe, musimy szczególnie zwracać uwagę, z czym łączymy produkty bogate w żelazo, tak aby nie ograniczać jego wchłaniania. Ważną rolę w zwiększaniu przyswajalności żelaza w diecie jest witamina C (kwas askorbinowy). Wiele osób jako źródło witaminy C może podać cytrynę, ale jest wiele innych warzyw czy owoców, które mają znacznie więcej tej witaminy. Z warzyw najwięcej witaminy C ma nać pietruszki (ok. 269 mg/100 g), następnie papryka (150 g/100 g), brokuł (65 mg/100 g). Z owoców dużo witaminy C ma rokitnik (900 mg/100 g), owoc dzikiej róży (nawet do 800 mg/100 g), czarna porzeczka (200 mg/100 g), truskawki (60 mg/100 g), zaś cytryna (40-60 mg/100 g). Witamina C w największym stopniu wzmaga przyswajalność żelaza niehemowego, dlatego najlepiej łączyć posiłek bogaty w żelazo z produktami bogatymi w witaminę C. Nie jest to trudne do spełnienia, przy posiłkach na słono wystarczy pamiętać o dodaniu, np. warzyw, kiszonek, zaś do dań na słodko, jak np. jaglanka, placuszki, dodać do nich owoce.

Warto zaznaczyć, że witamina C jest bardzo nietrwała. Zastosowanie wysokiej temperatury może obniżyć zawartość witaminy C o nawet 50%. Najwięcej witaminy C zostaje w warzywach przygotowanych na parze, gotowanych przez krótki czas w wodzie lub w kiszonkach. Proces kiszenia pozwala na zachowanie jak największej ilości witaminy C w produkcie. 

Co zmniejsza przyswajalność żelaza?

Co w takim razie może ograniczyć przyswajalność żelaza? Do takich składników zaliczamy kwas fitynowy i szczawiany oraz wapń. Kwas fitynowy obecny jest w ziarnach zbóż, roślinach strączkowych, nasionach, orzechach. Związek ten łączy się ze składnikami mineralnymi obecnymi w pożywieniu (np. żelazo, wapń, magnezem), tworząc kompleksy. Kompleksy te są trudno rozpuszczalne w jelitach i nietrawione są wydalane w niezmienionej postaci, co ogranicza ich dostępność z diety.

Jak zmniejszyć ilość kwasu fitynowego w diecie? Związek ten może być rozłożony przy zastosowaniu odpowiednich technik obróbki wstępnej i przygotowania posiłków. Kwas fitynowy jest rozpuszczalny w kwaśnym środowisku, więc zastosowanie fermentacji czy dodanie koncentratu pomidorowego, czy passaty, zmniejszy ilość tego związku w posiłku. Dobrym pomysłem będzie również moczenie roślin strączkowych, czy wspomniana wcześniej fermentacja oraz kiełkowanie — te wszystkie działania aktywują enzym — fitazę, który rozkłada kwas fitynowy. 

Szczawiany w największej ilości występują w ogonkach liściowych i dolnych liściach roślin, najmniej zaś w korzeniach. Najbogatszym źródłem kwasu szczawiowego w codziennej diecie są szpinak, rabarbar, szczaw, kawa i herbata. Jednak nie musimy się go obawiać, ważna jest tu obróbka termiczna. Zawartość kwasu szczawiowego obniża się z czasem gotowania, nawet o 50%. Jednak sytuacja jest odwrotna, jeżeli chodzi o parzenie liściastej herbaty — tu im dłużej parzymy liście, tym więcej związków powstaje w naparze. Przy napojach takich jak herbata i kawa ważne jest, aby zachować przynajmniej godzinny odstęp pomiędzy posiłkiem bogatym w żelazo a wspomnianym napojem. W ten sposób wypita kawa czy herbata nie będą obniżały przyswajania żelaza z posiłku.

Wapń również ogranicza przyswajalność żelaza. Dlatego przy posiłkach bogatych w żelazo zarówno hemowe, jak i niehemowe, nie należy łączyć z produktami bogatymi w wapń. Najwięcej wapnia znajdziemy w nabiale, czyli mleko i jego przetwory jak maślanka, kefir, jogurt naturalny, ser żółty i twarogowy oraz orzechy, nasiona, pestki i niektóre rośliny strączkowe jak soja czy fasola. Ważną rolę odgrywa tu ilość tego produktu w posiłku. Jeżeli chcemy zjeść spaghetti z mięsem lub z tofu, nie musimy od razu odmawiać sobie posypania całości serem żółtym. Ważne, aby była to, np. łyżeczka tartego sera, nie zaś połowa całego opakowania produktu [4].

Jak podnieść poziom żelaza przez suplementację?

W niewielkim stopniu niedokrwistości z niedoboru żelaza, gdy hemoglobina jest wyższa niż 9 g/dl zaleca się podawanie preparatów doustnie.

Oto co rekomenduje Polskie Towarzystwo Ginekologów i Położników, jeżeli chodzi o suplementację żelaza:

Kobiety ciężarne

U kobiet ciężarnych bez niedokrwistości, ze stężeniem ferrytyny poniżej 60 mcg/l po 16 tygodniu ciąży, zaleca się suplementację żelaza w dawce maksymalnej do 30 mg na dobę. Kobietom z niedoborem żelaza bez towarzyszącej anemii należy podawać 65 mg żelaza elementarnego dziennie. W przypadku niedokrwistości z niedoboru żelaza należy rozpocząć suplementację żelaza w dawce w wysokości 60-200 mg elementarnego żelaza dziennie. Zaleca się oznaczenie hemoglobiny i ferrytyny we krwi po 2 tygodniach od rozpoczęcia leczenia, w celu oceny odpowiedzi na suplementację. Gdy stężenie hemoglobiny znajdzie się w prawidłowym zakresie, leczenie należy kontynuować przez 3 miesiące i co najmniej do 6 tygodni po porodzie, w celu uzupełnienia zapasów żelaza. 

Kobiety nieciężarne:

W przypadku stwierdzenia niedokrwistości zaleca się doustny preparat żelaza w dawce 60-200 mg żelaza elementarnego na dobę w jednej lub dwóch dawkach podzielonych. Leczenie należy kontynuować do normalizacji stężenia hemoglobiny i ferrytyny, zwykle minimum 3 miesiące od normalizacji wartości hemoglobiny [7].

Jakie są dostępne formy suplementów żelaza?

Żelazo chelatowane 

Żelazo chelatowane to forma, w której żelazo łączy się z aminokwasami, co ułatwia jego wchłanianie w przewodzie pokarmowym. Dzięki temu jest bardziej biodostępne dla organizmu i może być skutecznie wykorzystywane, np. do produkcji hemoglobiny. Przyswajalność tej formy żelaza jest kilkukrotnie większa od innych jej form jak fumarany i siarczany [8].

Siarczan żelaza

Fumaran żelaza to biodostępna, organiczna sól, która uczestniczy w transporcie tlenu w organizmie, jest składnikiem do prawidłowej produkcji czerwonych krwinek i hemoglobiny.

Bursztynian żelaza

Bursztynian żelaza to kompleks żelazowo-białkowy, gdzie żelazo jest związane z białkami mleka. Preparat cechuje zmienność rozpuszczania, która jest zależna od pH. Po przyjęciu doustnym preparatu żelaza, w kwaśnym środowisku żołądka substancja czynna ulega wytrąceniu, natomiast samo żelazo pozostaje związane. W dwunastnicy natomiast w środowisku zasadowym część białkowa preparatu ulega trawieniu, uwalniając żelazo i pozwalając na jego wchłanianie przez organizm [3].

Dawkowanie i spożycie preparatów żelaza

Dawkowanie każdego preparatu żelaza jest różne. Zależy ono też od pacjenta, leczonej jednostki chorobowej, masy ciała, czy chorób towarzyszących. Dlatego zawsze należy zapoznać się z informacją na opakowaniu oraz przyjmować preparat zgodnie z zaleceniami lekarza. Dorośli i dzieci po 12 r.ż.: leczniczo podaje się 100-300 mg żelaza na dobę; profilaktycznie 50-100 mg żelaza/d. Żelazo najlepiej przyjmować na czczo lub między posiłkami. Podawanie kwasu askorbinowego w dawce ok. 250 mg u dorosłych zwiększa wchłanianie podanego żelaza.

Jak zminimalizować efekty uboczne suplementacji, takie jak nudności i zaparcia?

Po podaniu preparatu żelaza często obserwuje się zaburzenia ze strony układu pokarmowego: nudności, wymioty, zaparcia lub biegunki. W takim przypadku zaleca się przyjmowanie żelaza bezpośrednio po posiłku, obniżenie dawki lub zmiany formy przyjmowanego preparatu. Dużą rolę odgrywa też zbilansowana dieta oraz obecność rozpuszczalnego błonnika obecnego, np. w płatkach owsianych, kasza jęczmienna, owoce. Błonnik ten jest ważny przy występujących zaparciach, dlatego warto włączyć do diety produkty w niego bogate. 

Monitorowanie postępów i długoterminowe wsparcie

Regularne badania są ważne przy suplementacji żelazem. Pierwszą morfologię po rozpoczęciu suplementacji żelazem należy wykonać po około 3 tygodniach. Kolejne badania kontrolne co 6-8 tygodni. Jednak częstotliwość wykonywania badań zależy od konkretnego przypadku, jak duże są niedobory oraz jak dużą dawkę żelaza pacjent przyjmuje. Z tego powodu powinno się to robić pod okiem lekarza. 

Myślę, że każdy powinien wiedzieć co nieco więcej o parametrach takich jak transferyna i ferrytyna, które odgrywają ważną rolę w gospodarce żelaza. Transferyna to białko, które pośredniczy w transporcie żelaza w surowicy krwi, przenosząc je z magazynów z komórek błony śluzowej jelit, makrofagów i komórek wątroby do miejsca zużycia — szpiku kostnego.

Produkcja transferyny jest uzależniona od zapasów żelaza, gdy zapasy są zbyt małe, produkowana jest większa ilość transferyny. Stężenie transferyny w surowicy krwi powinno wynosić 25–50 µmol/l (200–400 mg/dl). Dodatkowo powinno oznaczyć się wysycenie transferyny żelazem. Prawidłowe wysycenie waha się pomiędzy 15 a 45%. Wartości tych oznaczeń są obniżone w stanach niedoboru żelaza i przy jego nieprawidłowej dystrybucji, np. przy niedokrwistości. Wysycenie transferyny jest zwiększone w przypadku przeładowania żelazem [12]. Ferrytyna jest białkiem magazynującym żelazo w organizmie. W wysokim stężeniu występuje w komórkach wątroby, śledziony i szpiku kostnego. Ferrytyna to również białko ostrej fazy, dlatego wzrasta przy stanach zapalnych jak infekcje, choroby nowotworowe, czy zaburzenia funkcji wątroby. Spadek poziomu ferrytyny obserwuje się natomiast przy niedokrwistości z niedoboru żelaza i utajonym niedoborze żelaza.

Dieta po zakończeniu suplementacji żelaza

Co jest również ważne i co należy podkreślić — nawet po uzupełnieniu niedoborów, należy dalej stosować dietę bogatą w żelazo. Nie da się dostarczyć składników „na zapas”. To, co dostarczamy, organizm zużywa tam, gdzie ich potrzebuje, tak aby nasz organizm prawidłowo funkcjonował. Dlatego, gdy wyniki żelaza we krwi będą już prawidłowe, nasza dieta powinna pozostać bogata w ten składnik. Należy planować ją tak, aby nie zaprzepaścić tego, co udało nam się wypracować przez okres diety czy suplementacji [13].

Podsumowanie

Niedobory żelaza są dosyć powszechnym problemem, dotykającym szczególnie kobiety, osoby starsze, czy osoby bardzo aktywne. Przed sięgnięciem samemu po suplement, należy zgłosić się do lekarza. Skieruje on pacjenta na odpowiednie badania i ewentualnie zleci dietę i/lub suplementację. Kiedy już świadomie przyjmujemy żelazo, wiedząc o regularnej kontroli stężenia żelaza we krwi oraz odpowiedniej diecie wiemy, jak zwiększyć przyswajalność żelaza oraz jak obniżyć ryzyko skutków ubocznych suplementacji. Ważna jest świadomość, że gospodarka żelaza nie opiera się tylko na jednym wskaźniku, ważne są również inne parametry jak transferyna, ferrytyna, hemoglobina, które odgrywają równie ważną rolę.

Bibliografia:

1. Chaturvedi, J., K, R., Bahadur, A., Heda, A., & Mundhra, R. (2024). Comparative analysis of ferric carboxymaltose and iron sucrose in treating iron deficiency anemia in perimenopausal women with heavy menstrual bleeding: a randomized controlled trial. Obstetrics & gynecology science, 67(6), 565–573. https://doi.org/10.5468/ogs.24065
2. Jarosz M., Rychlik E., Stoś K., Charzewska J. (2020). Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie. Warszawa. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny. ISBN: 978-83-65870-28-5.
3. Jyothi, G. S., Shelatkar, R., Kalavathy, H. R., Vaidya, V. G., Sisode, M., & Ganu, G. (2024). A clinical study evaluating low dose ferrous fumarate vs. standard iron supplements in iron-deficient non-anemic to mild anemic adults. Scientific reports, 14(1), 15674. https://doi.org/10.1038/s41598-024-65878-5
4. Kibil I. i Gajewska D. (2018). Wege. Dieta roślinna w praktyce. Warszawa. PZWL Wydawnictwo Lekarskie. ISBN:  978-83-200-5489-7.
5. Obianeli, C., Afifi, K., Stanworth, S., & Churchill, D. (2024). Iron Deficiency Anaemia in Pregnancy: A Narrative Review from a Clinical Perspective. Diagnostics (Basel, Switzerland), 14(20), 2306. https://doi.org/10.3390/diagnostics14202306
6. Pirzadeh, S. A., Amiriani, T., Besharat, S., Norouzi, A., Mirkarimi, H., Shokouhifar, N., Roshandel, G., & Sharifi, A. (2023). Assessment of iron status and iron deficiency anemia in patients with celiac, a single center experience. Gastroenterology and hepatology from bed to bench, 16(2), 217–221. https://doi.org/10.22037/ghfbb.v16i2.2728
7. Snook, J., Bhala, N., Beales, I. L. P., Cannings, D., Kightley, C., Logan, R. P., Pritchard, D. M., Sidhu, R., Surgenor, S., Thomas, W., Verma, A. M., & Goddard, A. F. (2021). British Society of Gastroenterology guidelines for the management of iron deficiency anaemia in adults. Gut, 70(11), 2030–2051. https://doi.org/10.1136/gutjnl-2021-325210
8. Usman, G., Rehman, M. U., Khalil, S., & Hafeez, M. S. (2024). COMPARISON OF DIFFERENT TREATMENT MODALITIES OF CHELATION THERAPY IN BETA-THALASSEMIA MAJOR PATIENTS. Journal of Ayub Medical College, Abbottabad : JAMC, 36(1), 35–39. https://doi.org/10.55519/JAMC-01-12436
9. Vaquero, M. P., García-Maldonado, E., Gallego-Narbón, A., Zapatera, B., Alcorta, A., & Martínez-Suárez, M. (2024). Iron Deficiency Is Associated with Elevated Parathormone Levels, Low Vitamin D Status, and Risk of Bone Loss in Omnivores and Plant-Based Diet Consumers. International journal of molecular sciences, 25(19), 10290. https://doi.org/10.3390/ijms251910290
10. https://www.labtestsonline.pl/test/wskazniki-gospodarki-zelazem
11. https://upacjenta.pl/badanie/zelazo?srsltid=AfmBOorvjjVAFk85A27w-2TAOaQVdnbBm933E-ZTGRG47GzL8l0H8lKX
12. https://www.mp.pl/pacjent/badania_zabiegi/173710,transferyna
13. https://www.mp.pl/podrecznik/pediatria/chapter/B42.71.3.2.21.5.