Kserostomia – suchość w ustach. Co robić, kiedy nie wystarczy napić się wody?

Pewnie nieraz czuliście suchość w ustach. W normalnych warunkach pojawić się ona może na przykład podczas biegania, stresu czy po przebudzeniu. U zdrowej osoby stan ten szybko mija – wystarczy, chociażby napić się wody. Jednak, gdy suchość i brak śliny stają się stanem przewlekłym, mamy do czynienia z kserostomią, czyli suchością jamy ustnej.

Spis treści:

1. Kilka słów o ślinie
2. Czym jest kserostomia?
3. Czynniki ryzyka kserostomii
   1. Radioterapia
4. Rozpoznanie
5. Skutki i objawy kserostomii
6. Leczenie
7. Znaczenie dietoterapii
   1. Niedobory u osób z kserostomią
   2. Produkty zalecane i niezalecane
8. Podsumowanie

Kilka słów o ślinie

Ślina w większości wydzielana jest przez gruczoły ślinowe. Wyróżniamy ślinianki przyuszne, podżuchwowe i podjęzykowe. Dziennie nasz organizm produkuje od 500 do 700 mililitrów śliny [1]. Przed w trakcie i po posiłku jest jej najwięcej. Ślina w 99% składa się z wody. Pozostały 1% to składniki organiczne oraz nieorganiczne [1,6]. Zaliczamy do nich sole sodu, potasu, wapnia, magnezu oraz cholesterol, kwas moczowy i białka [6].

Zastanawialiście się kiedyś, po co nam ślina? Po pierwsze ślina ułatwia usunięcie pokarmu z jamy ustnej. Pozwala uformować łatwy do połknięcia kęs, a później pozbyć się resztek pokarmowych. Po drugie nawilża tkanki jamy ustnej i ułatwia też mówienie. Zapobiega części uszkodzeń mechanicznych, co ma szczególne znaczenie przy noszeniu protez czy aparatów ortodontycznych. Pomaga w walce z próchnicą. Enzymy w niej zawarte rozkładają cukry, dodatkowo ma właściwości przeciwdrobnoustrojowe i wspomaga remineralizację szkliwa. Bierze udział w utrzymaniu neutralnego pH (6,8 – 7,2) w jamie ustnej dzięki buforom fosforanowym [6]. Dodatkowo odgrywa rolę wskaźnika stężenia różnych substancji, np. hormonów albo leków [1]. 

Czym jest kserostomia?

Kserostomia, czyli suchość w jamie ustnej, wynika z niewystarczającego wydzielania śliny lub nawet jej całkowitego braku. Dzielimy ją na suchość prawdziwą i rzekomą [6].

Pierwszy rodzaj spowodowany jest upośledzeniem funkcji gruczołów ślinowych. Poza uszkodzeniem mechanicznym przyczynić się do tego mogą zaburzenia autonomicznego układu nerwowego, który pobudza ślinianki do wydzielania śliny lub hamuje ich pracę. Towarzyszy temu nie tylko zmniejszenie ilości śliny, ale często także jej jakości.

Drugi rodzaj jest odczuciem subiektywnym, bo w tym przypadku ślinianki działają prawidłowo. Ślina chorych pieni się i staje się gęsta, traci zdolność przylegania do zębów i błon. Natomiast błona śluzowa jamy ustnej jest sucha, lepka i delikatna [3].

Epidemiologia

Kserostomia najczęściej dotyczy osób powyżej 65. roku życia. Może być to związane z tym, że starsi ludzie częściej chorują. W związku z tym zażywają więcej leków. Jednak warto mieć na uwadze, że kserostomię rozpoznaje się też u 20% osób w wieku od 18 do 34 lat [6]. Jest też częsta u kobiet w okresie menopauzy z powodu niedoboru estrogenów [6]. To powszechny objaw u pacjentów paliatywnych. Dotyka od 60% do 88% chorych z zaawansowaną chorobą onkologiczną [2].

Czynniki ryzyka kserostomii

Zmniejszenie wydzielania śliny często zachodzi na drodze procesów fizjologicznych. Ilość śliny zależy od wieku, ilości zębów, płci, masy ciała i pory dnia [1]. Kserostomia występuje także na liście skutków ubocznych wielu leków. Niektóre choroby autoimmunologiczne, np. sarkoidoza, reumatoidalne zapalenie stawów, a szczególnie zespół Sjögrena, objawiają się suchością w jamie ustnej [6].

Nadciśnienie, depresja, niedożywienie, odwodnienie, nadczynność tarczycy czy niekontrolowana cukrzyca prowadzą do zmian naczyniowych bądź neurologicznych, przez co również mają wpływ na produkcję śliny [1,3]. Dodatkowo kserostomia towarzyszy hiperkalcemii oraz niedoborom witamin, szczególnie B1, B2, B6, B12 [6].

Zaburzenie toru oddychania, czyli oddychanie tylko przez usta, oraz niedrożność nosa również stanowią czynnik ryzyka kserostomii. Warto wspomnieć, że nałogowi palacze są obarczeni większym ryzykiem wystąpienia suchości w ustach. Kolejnym czynnikiem ryzyka są urazy głowy i szyi. W ich wyniku uszkodzeniu mogą ulec nerwy, które unerwiają ślinianki. Kandydoza, czyli zakażenie grzybicze wywołane przez grzyby Candida albicans też może się wiązać z kserostomią [3].

Radioterapia

Kserostomia jest jednym z głównych skutków ubocznych radioterapii nowotworów głowy i szyi [3]. Rak głowy i szyi obejmuje wiele różnych nowotworów złośliwych – najczęstszym jest rak płaskonabłonkowy [7]. Wywodzi się on z komórek, które wyścielają między innymi jamę ustną, gardło i gruczoły ślinowe [7]. Promieniowanie może niszczyć miąższ ślinianek – skutkuje to często nieodwracalnym zmniejszeniem ilości wydzielanej śliny [1]. Jeśli tylko część gruczołu została poddana promieniowaniu, ślinianka może wyzdrowieć, co trwa 6-12 miesięcy [3]. Stopień zniszczenia tkanki gruczołowej zależy w dużej mierze od przyjętej dawki [3].

Rozpoznanie

Chcąc rozpoznać kserostomię, przede wszystkim należy zebrać wywiad dotyczący przyjmowanych leków czy występowania chorób towarzyszących. Fox et al. [6] opracowali kwestionariusz, w którym pyta się pacjenta m.in. o to, czy odczuwa suchość podczas posiłków.

Należy dokładnie ocenić stan jamy ustnej. Wykonuje się:

• badania wewnątrzustne i zewnątrzustne,
• badanie funkcji ślinianek poprzez obliczenie szybkości przepływu spoczynkowego i stymulowanego,
• biopsję ślinianek [2,3].

Można wykonać też test Schirmera albo test lustrzany do oceny suchości błon śluzowych [6]. Czasem wykonuje się również analizę biochemiczną śliny, tomograf lub rezonans ślinianek.

Skutki i objawy kserostomii

Kserostomia niesie ze sobą konsekwencje fizyczne, społeczne i psychologiczne. Z niewystarczającym wydzielaniem śliny związany jest dyskomfort z powodu uczucia suchości w ustach. Towarzyszy temu częste pragnienie i trudności w połykaniu. Problemy z jedzeniem często skutkują złą dietą, a w konsekwencji niedożywieniem [3]. Osoby cierpiące na kserostomię odczuwają dyskomfort podczas noszenia protez czy aparatów na zęby. Na co dzień towarzyszy im ból i podrażnienie błony śluzowej jamy ustnej.

Chorzy często skarżą się na popękane usta, owrzodzenia czy choroby przyzębia. Pojawić się mogą też zaburzenia smaku, co odbija się na psychice chorych. Pacjenci z kserostomią narażeni są na zwiększone ryzyko rozwoju próchnicy. Spowodowane jest to spadkiem pH oraz brakiem działania przeciwdrobnoustrojowego śliny na gatunki takie jak Streptococcus mutans. Z tego samego powodu częste są również infekcje jamy ustnej. Niektórzy pacjenci skarżą się również na bezsenność, ponieważ wybudzają się, aby ugasić pragnienie. Nieleczona kserostomia prowadzi do niekorzystnych zmian w jamie ustnej, np. zaniku brodawek językowych [6].

Leczenie kserostomii

Leczenie dobiera się indywidualnie do pacjenta. Głównym celem powinna być poprawa komfortu i jakości życia chorego. Edukacja pacjenta jest bardzo ważnym elementem procesu leczenia. Dotyczy ona przede wszystkim prawidłowej higieny jamy ustnej oraz diety. Edukacja na temat higieny jamy ustnej skupia się na myciu zębów dwa razy dziennie, nitkowaniu oraz fluoryzacji. Ważne jest promowanie odpowiedniego nawodnienia. Leczenie rozpoczyna się od poznania etiologii kserostomii oraz od ewentualnego odstawienia pewnych grup leków. Terapia skupia się na zapobieganiu kandydozie i łagodzeniu podrażnień oraz owrzodzeń jamy ustnej.

Wydzielanie śliny można stymulować mechanicznie, smakowo lub farmakologicznie [2]. Stymulacja mechaniczna odbywa się, np. poprzez żucie gumy (ważne by była bezcukrowa). Stymulatorem farmakologicznym jest m.in. pilokarpina [3]. Używa się też substytutów śliny, które poprawiają stan jamy ustnej. Stosuje się żele, aerozole, płukanki czy pastylki [6]. Niestety zamienniki te nie są idealne. Nie zawierają enzymów trawiennych i bakteriobójczych [6]. Pacjentowi zaleca się stałą opiekę stomatologiczną. Całe leczenie jest długoterminowe i wymaga od pacjenta wiele cierpliwości oraz motywacji.

Znaczenie dietoterapii

W przypadku kserostomii ważne jest, aby dieta była dość płynna i miękka. Należy unikać suchych i twardych produktów. Dania powinny mieć konsystencję zbliżoną do papki – zupy, kremy, puree, sosy, koktajle. Dieta musi być zróżnicowana i dobrze zbilansowana, powinna uzupełniać wszelkie niedobory składników odżywczych. Z jadłospisu powinno się wyeliminować produkty kwaśne, pikantne czy słone, bo mogą powodować ból podrażnionej jamy ustnej.

W związku ze zwiększonym ryzykiem próchnicy chorzy powinni ograniczyć cukier do minimum.  Palenie i alkohol są przeciwwskazane. Bardzo istotne jest odpowiednie nawodnienie. Płyny należy spożywać regularnie w ciągu dnia w małych porcjach. Warto postawić na wodę oraz napoje bez cukru. Rzucie bezcukrowych cukierków może pomóc w zwiększeniu ilości śliny. Przy układaniu diety powinno się zadbać o dostarczenie odpowiedniej ilości witamin B1, B6 oraz żelaza [4]. Istotną rolę w kserostomii pełni też witamina C, która wspomaga gojenie i wzmacnia odporność. Jej niedobory przyczyniają się do powstawania przekrwień, zmian zapalnych i pęknięć w obrębie błon śluzowych jamy ustnej. Znaczenie ma też temperatura posiłków – powinna mieścić się w zakresie 25-35 st.C [4].

Niedobory u osób z kserostomią

Przez trudności ze spożywaniem pokarmów chorzy na kserostomię niejednokrotnie jedzą za mało. Częste są u nich niedobory, ponieważ pokarmy są słabe jakościowo i mało zróżnicowane. Pacjenci często zgłaszają unikanie pokarmów twardych (np. chleb, orzechy) i nadmiernie lepkich (masło orzechowe). W pewnym badaniu wykazano, że grupa z suchością jamy ustnej spożywała znacznie mniej wody, tłuszczów roślinnych, witaminy E, kwasu foliowego, fluoru i kwasów tłuszczowych omega-3 [5]. W innych badaniach uzyskano podobne wyniki, które wskazały, że grupa z upośledzonym wydzielaniem śliny miała istotnie mniejszą podaż wielu składników odżywczych niż grupa bez zaburzeń [5].

Produkty zalecane i niezalecane

Podsumowanie

Do wystąpienia kserostomii przyczynia się wiele czynników. Na część z nich nie mamy wpływu. Są też takie sytuacje, w których możemy zapobiec przewlekłemu uczuciu suchości w ustach. Ogromną rolę w leczeniu odgrywa edukacja pacjenta. Musi być on świadomy, jakie działania pomogą mu podnieść komfort życia i złagodzą objawy kserostomii.

Bibliografia:

1. Llena-Puy C. (2006). The rôle of saliva in maintaining oral health and as an aid to diagnosis. Medicina oral, patologia oral y cirugia bucal, 11(5), E449–E455.
2. Feio, M., & Sapeta, P. (2005). Xerostomia em cuidados paliativos [Xerostomia in palliative care]. Acta medica portuguesa, 18(6), 459–465.
3. Cassolato, S. F., & Turnbull, R. S. (2003). Xerostomia: clinical aspects and treatment. Gerodontology, 20(2), 64–77
4. Lewandowicz M. (2014). Zindywidualizowana dietoterapia w odpowiedzi na zmiany w przewodzie pokarmowym związane ze starzeniem się lub wielochorobowością – część I. Geriatria, 8, 43-48
5. Lee, K. A., Park, J. C., & Park, Y. K. (2020). Nutrient intakes and medication use in elderly individuals with and without dry mouths. Nutrition research and practice, 14(2), 143–151.
6. Tanasiewicz, M., Hildebrandt, T., & Obersztyn, I. (2016). Xerostomia of Various Etiologies: A Review of the Literature. Advances in clinical and experimental medicine : official organ Wroclaw Medical University, 25(1), 199–206.
7. Pinna, R., Campus, G., Cumbo, E., Mura, I., & Milia, E. (2015). Xerostomia induced by radiotherapy: an overview of the physiopathology, clinical evidence, and management of the oral damage. Therapeutics and clinical risk management, 11, 171–188.