Herbata w ciąży. Jakie herbaty i zioła są wskazane, a które szkodliwe?

Herbata to roślina z rodzaju kamelia (Camellia) o białych lub różowych kwiatach oraz ciemnych owalnych liściach postrzępionych na końcach. Uprawiana obecnie głównie w Chinach, Tybecie i Japonii. Wyróżnia się głównie 3 odmiany: herbatę chińską, assamską, oraz herbatę z Kambodży. Herbata w zależności od odmiany może osiągnąć wysokość od 3 do nawet 18 metrów [1] [2].

Co zawiera herbata i jakie to ma znaczenie w okresie ciąży?

Herbaty zawierają mnóstwo różnych składników. Wśród nich możemy wymienić takie jak: tanina, garbniki i antyoksydanty czy fluor. Według niektórych źródeł mówi się nawet o 300 różnych związkach [5]. Jedne działają korzystnie na okres ciąży, a inne wręcz przeciwnie.

Teina

Teina to inaczej kofeina występująca w herbacie. Jest to biały lub białawo krystaliczny proszek o gorzkim smaku. Jej zawartość w herbacie dochodzi do 4,5%. Ilość ta maleje wraz z parzeniem na skutek obecności garbników katechechinowych (10-25%). Ta ilość nie jest stała a różni się w zależności od rodzaju herbaty.

Dla herbaty zielonej zawartość teiny wynosi 1-2,1 g na 100g, dla czarnej- 2,8-3,8 g. W przypadku czarnej herbaty parzenie 160 ml dostarcza 40-50 mg kofeiny, a 200 ml ok 60 mg. Dla porównania picie 150 ml kawy może dostarczać nawet do 120 mg kofeiny, a napoje energetyzujące w Polsce zawierają średnio 80 mg kofeiny w 250g (mała puszka) [6].

W okresie ciąży wraz ze wzrostem liczby miesięcy ciąży wydłuża się czas półtrwania teiny w organizmie (ok. 9 (I trymestr)-11 h (II trymestr)), u noworodka natomiast może osiągnąć nawet do 100 h [6]. Szybkość wydalania kofeiny z organizmu kobiet ciężarnych zależy nie tylko od trymestru, w którym obecnie są, ale także od: wieku, palenia papierosów, chorób, diety, przyjmowanych leków oraz czy przed ciąża stosowane były tabletki antykoncepcyjne [7].

Od ok. 7-8 tygodnia spożywana teina przedostaje się także przez łożysko dla dziecka, powodując u niego zmniejszenie rytmu serca i zwiększa liczbę oddechów [7] [8].

Pomimo, że teina zawarta w herbacie pobudza mniej niż kofeina zawarta w kawie to zaleca się ograniczenie jej spożycia. Wynika to z tego, że oprócz efektu pobudzającego dopatruje się związku spożycia teiny w dużych ilościach z ryzykiem urodzenia dziecka o niskiej urodzeniowej masie ciała.

Jednak brakuje jednoznacznej odpowiedzi czy te dwie rzeczy mają ze sobą powiązanie. Innym efektem jaki może wywołać teina wymienia się zwiększenie ryzyka poronień, porodu przedwczesnego. Oprócz tego obserwuje się obniżenie wchłaniania i ilości żelaza w krwi kobiet ciężarnych. Niektórzy dopatrują się także powiązania z występowaniem wad wrodzonych takich jak rozszczep wargi, wady kończyn, przegrody międzykomorowej, spodziectwo czy zespołu Downa. [7].

Taniny / garbniki roślinne 

Taniny są to związki należące do polifenoli o masie od 500 do 3000 Da, w większości rozpuszczalne w wodzie, mogące tworzyć kompleksy z białkami, polisacharydami i jonami metali. W liściach herbaty występują taniny/garbniki katechinowe.

Mają one charakterystyczny dla tanin szkielet węglowodanowy, ale nie mają reszt cukrowych. Chronią one rośliny przed patogenami, roślinożercami, niektórymi grzybami oraz niekorzystnymi warunkami środowiska. Związki te nadają herbacie cierpki i ściągający smak. Smak ten powstaje w wyniku łączenia się tanin z białkami śliny i błon śluzowych ludzi.

Garbniki roślinne wykazują właściwości antynowotworowe, modyfikują mikroflorę jamy ustnej i jelit, eliminując patogenne organizmy. Oprócz prozdrowotnych właściwości wykazują także właściwości niekorzystne zwłaszcza dla kobiet w ciąży, a mianowicie utrudniają wchłanianie żelaza [9] [10]. 

Zawartość garbników różni się w zależności nie tylko od rodzaju, ale również gatunku i regionu, z którego pochodzi herbata. Można powiedzieć, że najwięcej garbników znajdziemy kolejno: w herbacie czarnej, czerwonej i zielonej. Na ilość garbników wpływa także czas parzenia i temperatura wody jaką zalewa się herbatę.

Im dłuższy czas parzenia tym więcej garbników przedostaje się do naparu. Dlatego tak ważne jest odpowiednio parzyć herbatę, by uniknąć niekorzystnego wpływu tanin oraz zachować optymalne ilości witamin, czy związków biologicznie czynnych takich jak flawonoidy. Każdy rodzaj herbaty parzy się nieco inaczej, jednak w ogólności, za odpowiedni czas parzenia uznaje się 10 min dla herbaty zielonej oraz 6 min dla pozostałych odmian [5] [11] [12] [13] [14].

Antyoksydanty

Mówiąc o antyoksydacyjnych właściwościach herbaty ma się na myśli głównie takie związki jak polifenole, katechiny, teaflawiny.

Polifenole zawarte w herbacie wykazują zdolność hamowania generacji wolnych rodników, wychwytywania wolnych rodników oraz chelatowania jonów metali przejściowych, które są katalizatorami reakcji wolnorodnikowej. Oprócz tego związki te działają przeciwbakteryjnie i przeciwwirusowo. Katechiny i teaflawiny hamują peroksydację lipoprotein krwi [15].

Dla przyszłych mam korzyści z działania antyoksydantów są przede wszystkim takie, że zapobiegają one powikłaniom związanym z działaniem wolnych rodników, a mianowicie m.in. tworzenia się mutacji genetycznych.

Największe właściwości antyoksydacyjne wykazuje herbata zielona [16]  Herbaty liściaste zawierają znacznie więcej (38,7%) flawonoidów niż herbaty ekspresowe [17].

Fluor 

Pierwiastek ten wpływa na prawidłową mineralizację tkanek twardych, oddychanie komórkowe, przemianę węglowodanów i tłuszczów oraz syntezę niektórych hormonów, ponadto hamuje reakcje enzymatyczne. Profilaktycznie działa także na uzębienie kobiet ciężarnych, jest to o tyle ważne, że często obserwuje się pojawienie i/lub nasilenie się różnego rodzaju problemów związanych z uzębieniem w czasie ciąży, a przede wszystkim próchnicy. Należy zaznaczyć, że profilaktyczna suplementacja w postaci herbaty jest korzystna, jednak nie należy jej nadużywać czy suplementować fluor dodatkowo w postaci tabletek [15] [18] [19] [20]. 

A może herbaty ziołowe?

Jest wiele herbat ziołowych. Przy ich wyborze powinno się kierować klasyfikacją np. amerykańskiej Agencja Leków i Żywności (Food and Drug Administration, FDA). Która dzieli lekki na pięć kategorii A, B, C, D i X:

• Kategoria A oznacza leki bezpieczne w czasie ciąży
• B – bezpieczne- możliwość uszkodzenia płodu uważa się za znikomą
• C- brak dostępnych badań, dlatego zaleca się ich niestosowanie
• D- istnieją dowody na szkodliwość. Nie są wskazane, choć mogą być dopuszczalne, jeśli potencjalne korzyści przewyższają ryzyko
• X-absolutnie zakazane do stosowania u kobiet ciężarnych [21].

Liście malin

Dopatruje się powiązania z piciem formie naparu i spożywaniem suplementów z liści malin z wydłużeniem okresu ciąży. Jednak brakuje wystarczającej liczby badań potwierdzających tą zależność. Dlatego obecnie uznaje się, że picie naparów i spożywanie suplementów liści malin nie jest wskazane w okresie ciąży [22].

Imbir

Korzeń ten wykazuje korzystne właściwości w zwalczaniu porannych mdłości w czasie ciąży.

W herbatach imbir jest w postaci wyciągów. Dzięki temu dostarcza także cenne składniki mineralne i związki bioaktywne korzystne w okresie ciąży. Imbir uważa się za bezpieczny i niewykazujący właściwości teratogennych – toksycznych dla zarodka lub płodu. Wyciąg z imbiru w postaci doustnych leków stosuje się jako pierwszy etap w leczeniu farmakologicznym (250mg co 6h) niepowściągliwych wymiotów ciężarnych ((hyperemesis gravidarum, HEG) [23] [24] [25].

Rumianek

Jest zaliczany do kategorii A, w farmakologii, co oznacza, że jego działanie jest bezpieczne i nie wykazuje właściwości teratogennych. Rumianek wykazuje właściwości przeciwzapalne, przeciwwrzodowe, przeciwbakteryjne i przeciwwirusowe. Dzięki temu ciężarne mogą go stosować w np. stanach zapalnych jamy ustnej, gardła i dziąseł, zamiast leków, które stosowałyby nie będąc w ciąży, a które w tym okresie są zakazane [26].

Liście szałwii

Liście szałwii zaliczane są do kategorii D (monografia ESCOPu), czyli przeciwwskazanych w czasie ciąży. Działają one przeciwbakteryjnie, przeciwgrzybiczo oraz przeciwwirusowa wobec niektórych wirusów. Jednak nie mogą być stosowane przez kobiety ciężarne, gdyż olejki eteryczne w nich zawarte działają toksycznie i mogą wywołać poronienie. Po urodzeniu dziecka również nie powinny być stosowane, gdyż mogą powodować zatrzymanie laktacji [26].

Jakie rodzaje herbat mamy do wyboru?

Wyróżnia się wiele rodzajów herbaty m.in. czarną, zieloną, żółtą, niebieska, czerwoną i białą. Określeniem herbata została także nazywane mieszanki owocowe (herbata owocowa) oraz mieszanki jedno lub wieloskładnikowe ziół (herbaty ziołowe). Poszczególne rodzaje różnią się między sobą kolorem, smakiem, sposobem otrzymywania, a czasami także pochodzeniem czy sposobem parzenia.

Herbata czarna

Najbardziej tradycyjna i najczęściej spożywana w Polsce herbata czarna jest otrzymywana z liści, pączków liściowych i łodyżek. Elementy te poddaje się więdnięciu, rozdrobnieniu, fermentacji, a na koniec suszeniu [2].

Herbata zielona

Herbata zielona jest najbardziej popularna w Japonii i Chinach. Zebrane liście poddaje się więdnięciu, a następnie rwie lub praży jeszcze zanim całkiem zwiędną. Tak przygotowane liście trafiają do suszenia [2].

Herbata żółta / carska

Mało znana w Europie, gdyż jej eksport z Chin przez długi czas był zakazany. Zbierane są bardzo młode pędy, które poddaje się je więdnięciu, a następnie niepełnej fermentacji. Otrzymany napar ma bursztynowy kolor i łagodny aromat [2].

Herbata czerwona

Zbierane są liście średnio młode, które poddawane są więdnięciu, a następnie fermentacji. Proces ten zostaje przerwany w momencie, gdy liście na końcach stają się czerwone. Najbardziej znaną czerwoną herbatą jest Pu-Erh o drobnych listkach, poddawana dodatkowej fermentacji i leżakowaniu. Ma korzenny smak i specyficzny dla siebie aromat. Często mylona jest z herbatą Rooibos, jednak ich pochodzenie jest inne. Herbata czerwona pochodzi z krzewu herbacianego, natomiast Rooibos z krzewu czerwonego. Jedynym łączącym elementy tych dwóch herbat jest sposób parzenia [2].

Herbata biała

Jest to herbata o najjaśniejszym kolorze. Herbata biała otrzymywana jest z wiosennych pąków liściowych poddawanych ogrzewaniu parą wodną (inaktywacja enzymów), a następnie suszeniu [2].

Herbata niebieska

To chyba najmniej znany rodzaj w Europie. Niebieski kolor zawdzięcza znajdującym się w środku antocyjanom. Powstaje wskutek poddania liści wraz z pąkami suszeniu na słońcu, a następnie zwijaniu i pół-fermentacji. Herbata niebieska ma słodki, owocowy smak, miodowy lub drzewny aromat. Jest jedną z najdroższych herbat [3].

Herbaty owocowe

Wyróżnia się herbaty złożone wyłącznie z owoców. Są też takie, których bazą jest herbata, a owoce są dodatkiem smakowo-aromatycznym. Popularną bazą tych herbat jest także hibiskus, który nadaje charakterystyczny smak i kolor herbacie, a do tego jest stosunkowo tani. Najczęściej spożywaną herbatą owocową jest herbata o smaku malinowym [4].

Herbaty ziołowe

Są to ususzone zioła lub mieszanki ziół. W farmakologii i medycynie znanych i używanych jest wiele ziół, a każde z nich ma nieco inne właściwości. Różnią się także sposobem parzenia, smakiem i aromatem. W aptekach można spotkać gotowe mieszanki ziołowe dla kobiet w ciąży. Wspomagają one organizm kobiet ciężarnych, jak również łagodzą dolegliwości związane z ciążą.

Jak kupować herbaty?

Kupując herbaty, najpierw powinno się kierować ich składem, czyli tym czy nie zawierają zbędnych aromatów i barwników. Dotyczy to zwłaszcza herbat owocowych. Kolejnym ważnym elementem jest ich jakość.

Te liściaste zwłaszcza od dobrych producentów będą lepsze nie tylko jakościowo, ale także w smaku od np. herbat ekspresowych, w których znajdujące się w nich liście będą rozkruszone na bardzo małe elementy. Istnieje także specjalna klasyfikacja jakości herbaty, jednak jej oznaczenie na opakowaniach produktów nie jest wymagane prawnie i pojawia się na niewielu z nich. Oznaczenie to ma duże znaczenie zwłaszcza w handlu liściastych sprzedawanych luzem.

Tabela. Klasa jakości herbaty [27]

Klasa	Symbol	Objaśnienie symbolu
Herbaty liściaste
I	TGFOP	Tippy Golden Flowery Orange Pekoe — herbaty kwiatowe najwyższego gatunku, zawierające pączki liściowe, najmniejsze listki, jasne końcówki z nierozwiniętych pączków
II	FOP	Flowery Orange Pekoe — herbaty zawierające młode, pierwsze liście, nierozwinięte pączki liściowe ze srebrno-białym połyskiem, uważane za najlepszy gatunek herbaty
III	OP	Orange Pekoe — gatunek bardzo dobry, zawiera pierwsze i drugie długie listki z widocznymi delikatnymi nerwami i ogonkami liściowymi, z ewentualną domieszką pączków kwiatowych, takie liście pozostają złociste nawet po fermentacji
IV	P	Pekoe — gatunek dobry, zawierający drugie i trzecie listki, które są grubsze, krótsze, twardsze, niezbyt dobrze rozwinięte
V	PS	Pekoe Souchong — jest gatunkiem pośrednim, zawiera liście trzecie, czwarte, piąte i szóste, wyraźnie grubsze, twardsze, niezbyt dobrze skręcone
VI	S	Souchong — jest gatunkiem pośrednim, zawiera krótkie, twarde, duże słabo rozwinięte liście oraz ogonki liściowe i końcówki pędów krzewu
Herbaty łamana
I	TGFBOP	Tippy Golden Flowery Broken Orange Pekoe
II	FBOP	Flowery Broken Orange Pekoe
III	BOP	Broken Orange Pekoe
IV	BP	Broken Pekoe
V	BPS	Broken Pekoe Souchong
VI	BS	Broken Souchong
Herbaty „proszkowane”
I	OF	Orange Fannings
II	OPF	Orange Pekoe Fannings
III	PF	Pekoe Fannings (produkcja metodą CTC)
IV	F	Fannings

Podsumowanie

Herbaty jako napary pochodzące z krzewu herbacianego można uznać za bezpieczne dla kobiet w ciąży. Najlepsze właściwości wykazuje herbata zielona. Nie należy nadużywać spożycia herbat ze względu na niekorzystnie działanie garbników i teiny. Natomiast herbaty ziołowe należy spożywać z umiarem i dokładnie sprawdzać, do której kategorii klasyfikacji leków należą rośliny z których są zrobione. Korzystne działanie wykazuje m.in. imbir i rumianek, niekorzystne za to liście szałwii i malin.

Bilbiografia:

1. Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski: Słownik botaniczny. Wyd. II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 294–295. ISBN 83-214-1305-6.
2. M. Miazga-Sławińska, A. Grzegorczyk: Herbata-Rodzaje, właściwości, jakość i zafałszowanie; Kosmos Problemy Nauk Biologicznych 2014, 63(30): 473-479
3. Martina Ošťádalová, Bohuslava Tremlová, Ivan Straka, Pavel Bartl: Wpływ przechowywania na zawartośc teaflawin i tearubigin w herbatach typu oolong: ŻYWNOŚĆ. Nauka. Technologia. Jakość, 2014, 5 (96), 217 – 227
4. J. Brzezicha-Cirocka, M. Grembecka, M. Jezusek, P. Szefer: Ocena zawartości wybaranych mikropierwiastków w herbatach owocowych; BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. – XLVIII, 2015, 3, str. 274 – 277
5. A. Stańczyk, U. Skolimowska, A. Wędzisz: Zawartośc garbników w zielonych i czarnych herbatach oraz właściwości antybakteryjne metanolowych wyciągów; BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. – XLI, 2008, 4: 976–980
6. Bojarowicz H i wsp. Kofeina. Część I. Powszechność stosowania kofeiny oraz jej działanie na organizm; Probl Hig Epidemiol 2012, 93(1): 8-13
7. Pawłowska-Muc A. K., Łepecka-Klusek C., Stadnicka G., Pilewska-Kozak A. B.: Używki w ciąży –kofeina; Journal of Education, Health and Sport. 2015;5(6):395-406.ISSN 2391-8306. DOI 10.5281/zenodo.188
8. Wierzejska R., Jarosz M.: Kofeina a zdrowie; Żywienie Człowieka i Metabolizm 2003, 30(3-4); 1234-1241
9. Małgorzata Pleszczyńska, Janusz Szczodrak: Taniny i ich rozkład enzymatyczny; Biotechnologia 2005; 1 (68): 152–165
10. M. Makowska-Donajska, L. Hirnle: Suplementacja witamin i składników mineralnych podczas ciąży; Ginekologia i Perinatologia Praktyczna 2017; 2(4): 166-172
11. E. Rusinek-Prystupa: Związki biologicznie czynne w naparach różnych gatunków herbat; BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. – XLVI, 2013, 1: 48 – 52
12. B. Błaszczyk, J. Hodyl, K. Majewska, J. Szulc: Wpływ sposobu przygotowywania zielonej herbaty na zawartość składników aktywnych; Inżynieria Przetwórstwa Spożywczego 1/4-2017(21) 
13. A. Stańczyk, E. Rogala, A. Wędzisz: Zawartość garbników w zielonych herbatach; BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. – XLIII, 2010, 4: 505 – 508
14. P. Dmowski, M. Śmiechowska, B. Deja: Wpływ warunków zaparzania na zawartość garbników oraz wybranych parametrów barwy herbaty; ZESZYTY NAUKOWE AKADEMII MORSKIEJ W GDYNI 2011, 68
15. J. Ostrowska: HERBATY – naturalne źródło antyoksydantów; GAZETA FARMACEUTYCZNA 2008; 1
16. K. Kaława, J. Wyrostek: Ocena zawartości związków biologicznie aktywnych w herbacie zielonej i czarnej; Inżynieria Przetwórstwa Spożywczego 2018; 26; 2/4: 15-21
17. E. Rusinek-Prystupa: Właściwości przeciwutleniające wybranych herbat czarnych dostępnych na polskim rynku; Probl Hig Epidemiol 2013, 94(1): 140-14
18. R. Chałas, A. Kobylińska, M. Kukurba-Setkowicz, A. Szulik, E Pels: Rola prawidłowego żywienia w okresie ciąży w aspekcie profilaktyki próchnicy zębów u dziecka i matki. Stanowisko grupy roboczej ds. profilaktyki stomatologicznej u kobiet w ciąży Polskiego Oddziału Sojuszu dla Przyszłości Wolnej od Próchnicy; Nowa Stomatol 2018; 23(2): 85
19. E. Pels, A. Kobylińska, M. Kukurba-Setkowicz, A. Szulik, R. Chałas: Profilaktyka stomatologiczna i postępowanie lecznicze u kobiet w ciąży. Stanowisko grupy roboczej ds. profilaktyki stomatologicznej u kobiet w ciąży Polskiego Oddziału Sojuszu dla Przyszłości Wolnej od Próchnicy; Nowa Stomatol 2018; 23(4): 159-16
20. M. Makowska-Donajska, L. Hirnle: Suplementacja witamin i składników mineralnych podczas ciąży; Ginekologia i Perinatologia Praktyczna 2017,2(4): 166–172
21. Izabela Grzechowiak: Wybrane aspekty farmakoterapii w okresie ciąży – bezpieczeństwo stosowania leków OTC i Rx; Praca specjalizacyjna: Farmacja Apteczna, Poznań 2015
22. B. Gryszczyńska, M. Iskra, A. Gryszczyńska, M. Budzyń: Aktywność przeciwutleniająca wybranych owoców jagodowych; Postępy Fitoterapii 4/2011
23. P. Glibowski, A. Długołęcka, A. Grdeń, K. Toczek: Własciwości prozdrowotne imbiru; BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. – L, 2017, 2: 115 – 121
24. J. Tkaczyk-Włoch, D. Robak-Chołbek, M. Sobstyl, A. Baran, G. Jakiel: Niepowściągliwe wymioty ciężarnych; Przegląd Menopauzalny 2007; 5: 310-315
25. A. Unzila, MD Nayeri: Niepowściągliwe wymioty ciężarnych – postępowanie krok po kroku; Ginekologia po dyplomie, wrzesień 2012
26. A. Łuczak, M. Nowak, E. Szałek: Bezpieczeństwo leków roślinnych w ciąży; FARMACJA WSPÓŁCZESNA 2017; 10: 140-146
27. Świderski Franciszek (red.), Waszkiewicz-Robak Bożena (red.): Towaroznawstwo żywności przetworzonej z elementami technologii; Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2012; 524–535