Rak piersi a dieta. Jak zmniejszyć ryzyko dzięki zmianom żywieniowym?

✔ Aktualizacja: nowe wyniki badań

Nowotwór piersi jest jednym z najczęstszych nowotworów złośliwych występującym wśród kobiet w Polsce.

Czynniki powstawania raka piersi

Znanych jest wiele rożnych czynników, które mogą mieć wpływ na powstanie raka piersi. Należą do nich m.in.:

Wiek – rak piersi występuje bardzo rzadko u kobiet przed 24. rokiem życia. Zauważono, że częstość zachorowań wzrasta natomiast do 50. roku życia
Dziedziczne podłoże (mutacja genów podatności na raka piersi: BRCA1 i BRCA2)
Wczesna pierwsza miesiączka
Wysoki wzrost i ciężar ciała
Późne klimakterium
Późna pierwsza donoszona ciąża (FFTP)
Krótki okres karmienia piersią
Nierództwo
Hormonalna terapia zastępcza

Światowa Fundacja Badań nad Rakiem podkreśla jednak, że dziesięciokrotnie ważniejszym czynnikiem powstania wielu nowotworów jest źle zbilansowana dieta. Wg Międzynarodowej Agencji Badań Nowotworów, przyczyny ok. 25% wszystkich zachorowań na nowotwory upatruje się w nieprawidłowych nawykach żywieniowych.

Owoce i warzywa

Powszechnie wiadomo, że owoce i warzywa powinny stanowić nieodłączny element dobrze zbilansowanej diety. Witaminy C, E oraz karotenoidy w nich zawarte wykazują silne działanie antyoksydacyjne, dzięki czemu redukują ilość wolnych rodników w organizmie, zmniejszają uszkodzenia DNA oraz ryzyko mutacji.

🔎 Badacze udowodnili w licznych badaniach [6] ten efekt dla różnych karotenoidów: α-karotenu, β-karotenu, β-kryptoksantyny, likopenu i luteiny. Ich wysoki poziom związany jest z niższym ryzykiem zachorowania na raka piersi w porównaniu z najniższymi poziomami. Każde zwiększenie poziomu tych karotenoidów o 10 μg/dL wiąże się z obniżeniem ryzyka raka piersi o 2-22%.

Spożywanie owoców i warzyw jest tak ważne w profilaktyce raka piersi również ze względu na zawartość w nich kwasu foliowego, którego niski poziom w organizmie może przyczyniać się do zaburzonej syntezy nukleotydów.

Naturalnymi źródłami substancji wykazujących właściwości antykancerogenne są warzywa kapustne. Dostępne przez cały rok kalendarzowy, popularne w kuchni Europy Środkowej, stanowią ważny element profilaktyki przeciwnowotworowej. Badania wykazały, że szczególnie korzystne właściwości posiadają: wszelkie odmiany kapusty, brukselka, rzodkiewka, kalafior, brokuły oraz rzepak. Zauważono, że zwiększone spożycie tych roślin wiąże się z mniejszą zachorowalnością na niektóre nowotwory, w tym raka piersi. Jest to spowodowane wysoką zawartością związków biologicznie czynnych w warzywach krzyżowych, szczególnie glukozynolanów. Powstałe z tych związków w wyniku hydrolizy substancje (izotiocyjaniany i indole) wykazują silne właściwości przeciwnowotworowe. Hamują one rozrost komórek rakowych, blokują angiogenezę, uniemożliwiają przekształcenie się komórkom zarodkowym w komórki nowotworowe, a dodatkowo ułatwiają obumieranie powstałych już komórek nowotworowych.

Tłuszcze

W przypadku profilaktyki raka piersi ważną rolę odgrywa nie tylko ilość tłuszczów dostarczanych w diecie, ale również ich skład oraz zawartość kwasów tłuszczowych.

Wysoka zawartość tłuszczów w diecie koreluje z podwyższonym stężeniem estrogenów w surowicy w krwi. Natomiast wysoki poziom tych hormonów w organizmie zwiększa ryzyko zachorowania na nowotwór piersi. W jednym z badań, przeprowadzonym przez Wu i wsp. udowodniono, że niższa procentowa zawartość tłuszczu (12-25%) w dziennej racji pokarmowej skutkowała zmniejszonym poziomem estradiolu u badanych kobiet, w porównaniu z kobietami, u których tłuszcze stanowiły 29-46% dziennego zapotrzebowania energetycznego.

Inne badania pokazały, że nasycone kwasy tłuszczowe (zawarte w czerwonym mięsie oraz artykułach mlecznych) oraz z rodziny omega-6 mogą zwiększać ryzyko rozwoju raka piersi. Nadmierne spożycie wielonienasyconych kwasów tłuszczowych omega-6, powszechnie występujących w olejach roślinnych przy równoczesnym niskim spożyciu ryb morskich bogatych w kwasy tłuszczowe omega-3 doprowadza do zaburzenia równowagi pomiędzy tymi kwasami tłuszczowymi w organizmie.

Udowodniono, że zwiększona podaż kwasów omega-6 nie tylko zwiększa ryzyko zachorowania na nowotwór piersi poprzez pobudzenie mutacji w DNA oraz zapoczątkowanie zmian nowotworowych, ale również stymuluje różnego rodzaju procesy alergiczne, zapalne oraz miażdżycowe.

Dodatkowo, nadmierne spożycie kwasów omega-6 wpływa na obniżenie działania EPA i DHA z rodziny n-3, które wykazują działanie protekcyjne (wpływają bezpośrednio na komórki nowotworowe, uniemożliwiają wzrost guzów i zmniejszają zasięg przerzutów).

🔎 Spożycie nienasyconych tłuszczów wraz z dietą śródziemnomorską mogą również poprawić jakość życia i zmniejszyć śmiertelność wśród kobiet z rakiem piersi, szczególnie w starszych grupach wiekowych. Omega-3 wielonienasycone kwasy tłuszczowe (PUFAs), takie jak kwas dokozaheksaenowy (DHA) i kwas eikozapentaenowy (EPA), wykazują właściwości przeciwnowotworowe poprzez modulowanie zachowania komórek rakowych i wzmacnianie odpowiedzi na leczenie. Składniki zawarte w oliwie z oliwek, w tym polifenole i jednonienasycone kwasy tłuszczowe, również wykazują obiecujące efekty w zapobieganiu rakowi piersi dzięki działaniu antyoksydacyjnemu i antyproliferacyjnemu [7].

Indeks glikemiczny i ładunek glikemiczny

Indeks glikemiczny jest wskaźnikiem, który określa szybkość wzrostu glukozy we krwi po spożyciu danego produktu, w porównaniu do poziomu, który wynika ze spożycia takiej samej ilości węglowodanów pod postacią czystej glukozy (IG= 100). Badania pokazują, że dieta bazująca na produktach o wysokim indeksie glikemicznym (powyżej 70) może zwiększać ryzyko rozwoju wielu nowotworów złośliwych, w tym raka piersi. Dodatkowo zauważono, że u 50-70% kobiet chorych na nowotwór piersi diagnozowana jest cukrzyca typu 2. oraz insulinooporność.

Spożywanie produktów o wysokim indeksie glikemicznym wiąże się z gwałtownym wzrostem glukozy we krwi oraz, co za tym idzie, szybkim wyrzutem insuliny. To zaś skutkuje hiperinsulinemią oraz zwiększeniem sekrecji IGF (insulinopodobny czynnik wzrostu). Liczne badania pokazały, że istnieje związek pomiędzy zwiększonym ryzykiem zachorowania na nowotwór piersi, a podwyższonym poziomem insuliny, czynnika IGF oraz występowaniem insulinooporności.

Z uwagi na fakt, że produkty o wysokim IG spożywane w małych ilościach mogą dawać podobny efekt w wyrzucie insuliny jak produkty o niskim IG, za to spożywane w większych ilościach, wprowadzono pojęcie ładunku glikemicznego. Ładunek glikemiczny określa indeks glikemiczny odniesiony do wielkości porcji spożywanego produktu spożywczego. Im większa wartość ładunku, tym szybciej podnosi się poziom glukozy oraz insuliny we krwi. Wiele badań przemawia za korzyściami stosowania diety o niższym ładunku glikemicznym w celu zmniejszenia ryzyka zachorowana na raka piersi.

Stosowanie diety, charakteryzującej się wyższym ładunkiem glikemicznym, można powiązać z występowaniem nadwagi i otyłości wśród kobiet. Nadmierna masa ciała jest jednym z czynników predysponującym kobiety do rozwoju nowotworu piersi.

Nadmierna masa ciała

Stwierdzono zależność między wskaźnikiem masy ciała BMI a ryzykiem rozwoju raka piersi. Okazało się, że otyłość, która stanowi poważny problem w krajach rozwiniętych, powoduje wzrost zachorowalności na wiele chorób, w tych choroby nowotworowe. Ponadto, badania wykazały, że otyłość pogarsza rokowanie kobiet chorych na raka piersi w wieku przed- i pomenopauzalnym oraz zwiększa ryzyko wznowy procesu nowotworowego.

Istnieje wiele teorii tłumaczących związek pomiędzy otyłością a rakiem piersi. Jedna z nich głosi, że jest to związane ze zwiększonym poziomem krążących estrogenów w organizmie u osób z nadmierną masą ciała. Inna mówi o zwiększonym poziomie insuliny oraz czynnika IGF, jeszcze inna o wydzielaniu przez adipocyty (komórki tkanki tłuszczowej) osób otyłych wzrostowych czynników hormonopodobnych.

Alkohol

Przedmiotem wielu badań był wpływ alkoholu etylowego na rozwój raka piersi.

🔎 Regularne spożywanie nawet niewielkich ilości alkoholu, nawet mniejszych niż jeden standardowy drink dziennie (10 g etanolu), wiąże się ze wzrostem ryzyka raka piersi u kobiet. Ryzyko to jest wyraźne zarówno u kobiet przed menopauzą (wzrost o 3%), jak i po menopauzie (wzrost o 10%) [8].

Czerwone mięso

Wiele badań jednoznacznie wskazuje również, że spożycie czerwonego mięsa, czyli wieprzowiny, wołowiny oraz baraniny oraz mięsa przetworzonego (kiełbasy, pasztety, wędliny) jest związane ze zwiększonym ryzykiem zachorowania na raka piersi. U podłoża tego zjawiska leżą różne mechanizmy. Jeden z nich jest związany za znaczną ilością kwasów tłuszczowych nasyconych wpływających na poziom cholesterolu w organizmie człowieka. Jak wiadomo cholesterol jest prekursorem estrogenów, a zwiększony poziom estrogenów we krwi stanowi zagrożenie rozwoju nowotworu. Drugi mechanizm związany jest z obróbką termiczną. Podczas przyrządzania mięsa w wysokiej temperaturze (np. na grillu) powstają szkodliwe kancerogenne związki tj. aminy heterocykliczne (HCA), nitrozoaminy, wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA).

W profilaktyce raka piersi dużą rolę może odegrać zatem zamiana mięsa czerwonego na drób, ryby czy strączki oraz rezygnacja z obróbki kulinarnej tj. grillowanie oraz smażenie na korzyść gotowania, duszenia czy też pieczenia na parze.

Soja

Badania epidemiologiczne wykazują, że istnieje związek pomiędzy stosowaniem diety bogatej w produkty sojowe, a zmniejszonym ryzykiem rozwoju niektórych nowotworów. Dowodem na to są badania w krajach azjatyckich (np. w Japonii), gdzie soja jest produktem powszechnie używanym w kuchni, a rak piersi występuje czterokrotnie rzadziej u kobiet azjatyckich niż u kobiet w krajach zachodnich. Dużą rolę w zapobieganiu powstania nowotworów pełnią izoflawony, głównie zawarta w produktach sojowych genisteina. Jej działanie antykancerogenne polega na spowalnianiu wzrostu komórek nowotworowych, hamowanie enzymu – białkowej kinazy tyrozynowej – odpowiadającej za pobudzanie do wzrostu komórek nowotworowych oraz na właściwościach antyoksydacyjnych. Soja bogata w izoflawony ma również działanie hamujące angiogenezę niezbędną do rozwoju nowotworowych naczyń krwionośnych.

Chociaż większość badań wskazuje na pozytywny wpływ włączenia produktów sojowych do diety, istnieją pewne kontrowersje co do stosowania diety bogatej w soję przez kobiety, które już zachorowały na raka piersi oraz przez kobiety w wieku pomenopauzalnym. W świetle dzisiejszej wiedzy zagrożeniem dla tych grup kobiet mogą być jedynie suplementy izoflawonowe podawane w dużych ilościach, natomiast spożywanie samej soi nie stanowi zagrożenia dla kobiet z rakiem piersi. Badanie Shu i wsp. pokazało, że kobiety chore na raka piersi, które spożywały regularnie produkty sojowe były mniej zagrożone ryzykiem śmierci z powodu choroby oraz rzadziej występowały u nich nawroty raka. W krajach kultury zachodniej zagrożeniem dla wielu kobiet w okresie pomenopauzalnym jest przyjmowanie preparatów z dużą dawką izoflawonów (szeroko stosowanych w łagodzeniu skutków menopauzy) zamiast stosowania diety wzbogaconej o naturalne produkty sojowe. Badania wykazały, że może to sprzyjać rozwojowi komórek rakowych.

Zielona herbata

Herbata zielona jest napojem szczególnie bogatym w katechiny – polifenole o właściwościach przeciwnowotworowych. Najsilniejsze działanie antykancerogenne wśród katechin wykazuje 3-galusan epigalokatechiny (EGCG). Liczne badania epidemiologiczne wykazały jego znaczny wpływ na hamowanie wzrostu licznych komórek rakowych (w tym komórek nowotworu piersi). Zawarte w zielonej herbacie katechiny mają zdolność do hamowania procesu angiogenezy oraz zapobiegania rozwojowi mikroguzków w formy agresywne nowotworu.

Bibliografia:

Malczyk E., Majkrzak Ż., Żywieniowe czynniki rozwoju raka piersi, Probl Hig Epidemiol 2015.
Drąg J, Gawędzka A i wsp., Dieta a rak piersi, Prz Med Uniw Rzesz Inst Leków 2009, 1: 78-84.
Kwiatkowska E., Fitoestrogeny sojowe w profilaktyce chorób cywilizacyjnych, Postępy Fitoterapii 4/2007, s. 207-211
Shu XO, Zheng Y, Cai H., Soy Food Intake and Breast Cancer Survival, JAMA 2009, 302(22), 2437-2443.
Radzikowski C., Wietrzyk J., Grynkiewicz G., Genisteina – izoflawonoid soi o zróżnicowanym mechanizmie działania – implikacje kliniczne w lecznictwie i prewencji chorób nowotworowych, Postepy Hig Med Dosw (online), 2004; 58: 128-139
Dehnavi MK, Ebrahimpour-Koujan S, Lotfi K, Azadbakht L. The Association between Circulating Carotenoids and Risk of Breast Cancer: A Systematic Review and Dose-Response Meta-Analysis of Prospective Studies. Adv Nutr. 2024 Jan;15(1):100135. doi: 10.1016/j.advnut.2023.10.007. Epub 2023 Oct 30. PMID: 38436219; PMCID: PMC10694674.
Virani S, Afreen S, Perthiani A, Sangster E, Lanka N, Acharya P, Yu AK. The Impact of Dietary Unsaturated Fat or the Mediterranean Diet on Women Diagnosed With Breast Cancer: A Systematic Review. Cureus. 2024 Jul 25;16(7):e65362. doi: 10.7759/cureus.65362. PMID: 39184716; PMCID: PMC11344571.
Sohi I, Rehm J, Saab M, Virmani L, Franklin A, Sánchez G, Jhumi M, Irshad A, Shah H, Correia D, Ferrari P, Ferreira-Borges C, Lauby-Secretan B, Galea G, Gapstur S, Neufeld M, Rumgay H, Soerjomataram I, Shield K. Alcoholic beverage consumption and female breast cancer risk: A systematic review and meta-analysis of prospective cohort studies. Alcohol Clin Exp Res (Hoboken). 2024 Nov 24. doi: 10.1111/acer.15493. Epub ahead of print. PMID: 39581746.