W Polsce, według danych Instytutu Matki i Dziecka, nadwaga i otyłość występują już u prawie 1/3 uczniów w wieku 7-14 lat [1] [2], a 32% dzieci w wieku 5-36 miesięcy ma nieprawidłową masę ciała [3]. Polska, na tle innych krajów europejskich plasuje się na średnim poziomie.
Według raportu The International Obesity Task Force co piąte dziecko w Europie ma nadwagę lub otyłość, a co roku rozpoznaje się około 400 tys. nowych przypadków nadmiernej masy ciała wśród dzieci i młodzieży. W krajach takich jak Malta, Hiszpania, Portugalia i Włochy już ponad 30% dzieci w wieku 7–11 lat cierpi z powodu nadwagi lub otyłości. W Anglii, Irlandii, Szwecji, Grecji i na Cyprze ponad 20%. Natomiast we Francji, Szwajcarii, Czechach, Niemczech, Danii, Holandii i na Węgrzech częstość rozpoznań nadwagi i otyłości wśród dzieci w tym wieku waha się na poziomie 10–20% [4].
Z problemem dziecięcej nadwagi i otyłości boryka się wiele krajów na całym świecie. W USA na przestrzeni ostatnich trzech dekad średnia masa ciała dziecka wzrosła o około 5 kg [5]. Obecnie w USA jedno na czworo dzieci ma nadwagę lub jest otyłe [6].
Według raportu Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) na świecie blisko 41 mln dzieci poniżej 5. roku życia obciążonych jest nadmierną masą ciała [7]. Jeśli powyższy trend utrzyma się, przewidywany jest do roku 2025 globalny wzrost liczby dzieci poniżej 5. roku życia z nadwagą o 11% [8].
Metody rozpoznania otyłości w Polsce i Europie
Siatki centylowe odpowiednie dla wieku i płci są standardem monitorowania prawidłowego rozwoju fizycznego dziecka od urodzenia do osiągnięcia dojrzałości. Uwzględniają one normy dla określonej populacji, regionu czy obszaru geograficznego.
Do oceny otyłości wśród dzieci starszych korzysta się również z innych metod antropometrycznych, tj. wskaźnik talia-biodro (WHR, waist-hip ratio) czy obwód talii (WC, waist circumference). Otyłość trzewną rozpoznaje się u dzieci, jeżeli wartość pomiaru obwodu talii przekracza 90. centyl dla płci i wieku [9].
U dzieci i młodzieży, podobnie jak u osób dorosłych, do oceny stanu odżywienia stosuje się również BMI (body mass index), ale wynik obliczony na podstawie wzoru odnosi się do norm właściwych dla wieku i płci zawartych w siatkach centylowych. Specjaliści europejscy są zgodni, że BMI w przedziale 85–95 (≥85c), percentyla upoważnia do rozpoznania nadwagi, a powyżej 95 percentyla (≥95c) – otyłości [10].
Ocena rozwoju fizycznego dokonywana jest u dzieci podczas każdego badania profilaktycznego i odnotowywana w dokumentacji medycznej oraz książeczce zdrowia dziecka. Wszelkie nieprawidłowości powinny skłonić rodziców do wstępnej konsultacji specjalistycznej.
Otyłość jest chorobą przewlekłą bez tendencji do samoistnego ustępowania. Jest wymieniana w Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) jako „choroba spowodowana nadmierną podażą energii” (kod ICD‑10 E.66). Dlatego tak jak każda inna choroba powinna być leczona. [9].
Zapobieganie otyłości wśród dzieci w Polsce i Europie
Nadmierna masa ciała osiąga obecnie rozmiary pandemii. Polska dołączyła do grupy państw, w których narastający problem otyłości wśród dzieci wymaga natychmiastowego działania. W 2014 roku opracowano Europejski Plan Przeciwdziałania Otyłości Dziecięcej na lata 2014-2020, w ramach którego zrealizowano programy edukacyjne skierowane do rodziców, nauczycieli oraz bezpośrednio do dzieci [11].
Przykładem takich działań jest ogólnopolski program edukacyjny skierowany do placówek oświatowych, współrealizowany przez Instytut Żywności i Żywienia w ramach Szwajcarsko-Polskiego Programu Współpracy. Wykazano, że po dwóch latach jego realizacji uzyskano poprawę zachowań żywieniowych wśród uczniów, m.in. zmniejszenie o 20% odsetka dzieci pijących napoje słodzone każdego dnia, o 19% odsetka uczniów niejedzących śniadania przed wyjściem do szkoły, o 14% odsetka dzieci spożywających codziennie słodycze.
Przykładów światowych, europejskich, krajowych i lokalnych prozdrowotnych programów można wymienić więcej, m.in. „Trzymaj Formę” [12], „5 porcji zdrowia w szkole” [13] , „6-10-14 dla Zdrowia” [14], „PoZdro!” [15] czy „Owoce i warzywa w szkole” [16]. Coraz popularniejsze są również aplikacje np. ,,Zdrowice” [17] skierowane do dzieci i młodzieży. Co więcej, placówki szkolne realizują również we własnym zakresie autorskie działania promujące zdrowe odżywianie i aktywność ruchową wśród uczniów.
Należy wspomnieć, że jednym ze sposobów zapobiegania otyłości i zmniejszenia spożycia cukrów prostych wśród dzieci jest również podatek cukrowy. Przykłady z innych państw, które wprowadziły podatek cukrowy, spowodował znaczny spadek spożycia niezdrowych produktów zawierających duże ilości cukrów prostych.
Stąd od 1 stycznia 2021 r. został on wprowadzony również w Polsce. Opłata cukrowa nakładana jest na napoje zawierające w swoim składzie cukry oraz substancje słodzące. Opłata ta nie dotyczy jednak produktów na bazie mleka i jego przetworów np. smakowe jogurty. Oznacza to, że nadal będą one zawierały zbyt duże ilości cukrów prostych. Co więcej, podatek cukrowy nie obejmuje innych produktów spożywczych tj. słodkie płatki śniadaniowe, wyroby czekoladowe i cukiernicze. Niemniej jednak jest to pewien dobry krok w kierunku ograniczenia cukrów prostych spożywanych przez dzieci [18].
Jakie są główne zasady leczenia i od czego zacząć? Co mówią zalecenia polskich i światowych organizacji?
Niestety, nadal w Polsce i na całym świecie, pomimo licznych kampanii edukacyjnych oraz darmowych publikacji i poradników dostępnych dla opiekunów, sposób żywienia dzieci w domu rodzinnym daleko odbiega od rekomendowanego, co potwierdzają niepokojące statystyki z początku artykułu.
🔎 Zgodnie z danymi z przeglądu badań Alanazi, 2023 [22] istnieją trzy główne czynniki wpływające na otyłość u dzieci i to na nich należy się skupić. Są to: zrównoważona dieta, świadomość rodziców dotycząca BMI i aktywność fizyczna u dzieci
Według polskich i światowych organizacji podstawą leczenia otyłości prostej u dzieci jest terapia zmieniająca styl życia całej rodziny (tzn. terapia behawioralna) – zmiana nawyków żywieniowych w domu oraz zwiększenie codziennej aktywności ruchowej [9], [10]. Rodzice, którzy wyrażają chęć leczenia otyłości u dziecka, w pierwszej kolejności koncentrują się na zmianie dotychczasowych nawyków żywieniowych.
Nawyki żywieniowe to charakterystyczne i powtarzające się zachowania wynikające z potrzeby dostarczania składników odżywczych, które kształtują się od pierwszych lat życia podczas wielokrotnego wykonywania tych samych czynności według wyuczonego wzorca [19].
Dlaczego? Liczne badania wykazują, że od sposobu żywienia w domu rodzinnym zależy, jakie nawyki żywieniowe przyjmie dziecko. Dzieci, szczególnie w wieku przedszkolnym, odwzorowują wszelkie zachowania opiekunów, w tym również żywieniowe. Dlatego największy wpływ na to, co jedzą i będą jadały dzieci, mają rodzice.
Dzieci mają bardzo wysoko rozwinięte umiejętności naśladowcze. Gdy widzą rodziców zasiadających wspólnie do stołu, zajadających z apetytem warzywa, kasze, produkty pełnoziarniste, strączki, orzechy, nasiona, ryby oraz prawidłowo przygotowane mięso, uznaje, że jest to naturalne i normalne.
Zadaniem rodziców jest pokazanie dziecku, że to oczywiste, że do każdego posiłku serwuje się warzywa, że nie ma dnia bez śniadania, posiłki mają mniej więcej wyznaczone pory, organizm nawadnia się wodą, a cukry dostarcza się w swojej naturalnej postaci tzn. w świeżych i suszonych owocach, czy niesłodzonych produktach mlecznych [20]. W ten właśnie sposób kształtują się nawyki żywieniowe dzieci [10]. Wykazano, że już w wieku 2 lat nawyki żywieniowe mają charakter utrwalony [20].
Stąd, właśnie od rodziców, oczekuje się dokonywania świadomych wyborów konsumenckich oraz zadbania o zbilansowane posiłki, przyjazną atmosferę przy stole oraz o higienę spożywania posiłków, tzn. niepozwalanie na jedzenie przed telewizorem, komputerem czy telefonem. Jest to pierwszy krok, który stawia cała rodzina zmagająca się z leczeniem otyłości prostej u dziecka.
W trakcie leczenia dużą rolę przywiązuje się do zadbania o dobre samopoczucie dziecka i budowaniu prawidłowych relacji z jedzeniem, dlatego cała rodzina ma takie samo menu. Niedopuszczalna jest sytuacja, gdy dziecko je specjalnie przygotowany dietetyczny posiłek a reszta domownik coś innego — niezdrowego. Bardzo ważne jest, aby nie zmuszać dziecka do jedzenia, a w rozmowach nie komentować w sposób negatywny wszelkich zachowań żywieniowych dzieci, ponieważ takie zachowanie wprowadza je w jeszcze większy dyskomfort i utrwala, a niekiedy nawet pogłębia problem [10].
Wsparcie dietetyczne
Wsparcie dietetyczne w przypadku dziecka z otyłością i innymi zaburzeniami żywieniowymi obejmuje m.in. analizę żywienia dziecka pod względem ilościowym i jakościowym, apetytu dziecka, preferencji smakowych dziecka i całej rodziny, rytmu spożywania posiłków, analizę dotychczasowej wartości odżywczej diety na podstawie dzienniczka żywieniowego.
Ponadto, szczegółowy wywiad żywieniowy uwzględnia również historię karmienia (okres karmienia piersią i rozszerzanie diety), jak również masę urodzeniową dziecka oraz sposób odżywiania matki w trakcie ciąży. W praktyce, przed wizytą dziecka w gabinecie, bardzo często na pierwsze spotkanie proszeni są sami rodzice. Pozwala to na zebranie szczegółowego wywiadu zdrowotno-żywieniowego bez wywierania presji na dziecku. W przypadku otyłości dziecięcej większą wagę przywiązuje się do zaleceń żywieniowych oraz edukacji żywieniowej dziecka, rodziców i innych domowników (np. dziadków) niż do jadłospisów.
Należy jednak pamiętać, że leczenie otyłości u dziecka jest niekiedy o wiele bardziej złożone i wymaga współpracy całego zespołu terapeutycznego, w którego skład wchodzi nie tylko dietetyk kliniczny, ale również lekarz specjalista, psycholog oraz osoba odpowiedzialna za aktywność ruchową dziecka np. fizjoterapeuta czy trener osobisty. Według danych największą skuteczność leczenia otyłości wykazują ośrodki specjalistyczne, a terapie grupowe w przypadku dzieci wydają się bardziej skuteczne niż terapie indywidualne [21].
Podsumowanie
Nadmierna masa ciała osiąga obecnie rozmiary pandemii. Do oceny prawidłowego rozwoju fizycznego dziecka wykorzystuje się pomiary długości i masy ciała. Wszelkie nieprawidłowości powinny skłonić opiekunów do interwencji i konsultacji specjalistycznej. Pomimo licznych kampanii edukacyjnych w Polsce i za granicą, sposób żywienia dzieci na całym świecie nadal daleko odbiega od rekomendowanego.
Według polskich i światowych organizacji podstawą leczenia otyłości u dzieci jest zmiana nawyków żywieniowych w domu oraz zwiększenie codziennej aktywności ruchowej. Liczne badania wykazują, że od sposobu żywienia w domu rodzinnym zależy, jakie nawyki żywieniowe przyjmie dziecko. Świadomy konsumpcjonizm, zadbanie o zdrowe i zbilansowane posiłki oraz o przyjazną atmosferę przy rodzinnym stole to pierwszy krok, który stawia rodzina zmagająca się z leczeniem otyłości prostej u dziecka. Niekiedy, leczenie otyłości dziecka jest o wiele bardziej złożone i wymaga współpracy całego zespołu terapeutycznego — największą skuteczność leczenia otyłości wykazują ośrodki specjalistyczne.
Bibliografia:
- Fijałkowska A., Oblacińska A., Korzycka M. (red.), Zdrowie i styl życia polskich uczniów – raport z badań, Instytut Matki i Dziecka, 2019.
- Fijałkowska A., Oblacińska A., Stalmach M. (red.), Nadwaga i otyłość u polskich 8-latków w świetle uwarunkowań biologicznych, behawioralnych i społecznych. Raport z międzynarodowych badań WHO Childhood, Instytut Matki i Dziecka, 2017.
- Weker H., Socha P., Kompleksowa ocena sposobu żywienia dzieci w wieku od 5. do 36. miesiąca życia – badanie ogólnopolskie 2016 rok, Instytut Matki i Dziecka, 2016.
- EU Platform on Diet, Physical Activity and Health, International Obesity Task Force EU Platform Briefing Paper, Bruksela, 2005.
- Omar A. et al., Child and adolescent obesity: part of a bigger picture, Lancet, HHS Public Access, pp. 2510–2520, 2015.
- Hoey H., Management of obesity in children differs from that of adults, Proceedings of the Nutrition Society, vol. 73, no. 4, pp. 519–525, 2014.
- Consideration of the evidence on childhood obesity for the Commission on Ending Childhood Obesity, World Health Organization (WHO), pp. 1–219, 2016.
- Attaining the nine global noncommunicable diseases targets; a shared responsibility – Report 2014, World Health Organization (WHO), pp. 1–273, 2015.
- Tomiak E., Koziarska-Rościszewska M., Mizgała E. et al., Zasady postępowania w nadwadze i otyłości w praktyce lekarza rodzinnego, pp. 1–82, 2014.
- Sakowska J., Otyłość u dzieci i młodzieży. Poradnik dla Rodziców, Instytut Matki i Dziecka, 2011.
- EU Action plan on childhood obesity 2014-2020, European Commission, no. July 2014, pp. 1–68, 2014.
- trzymajforme.pl
- wszkole.5porcji.pl
- dlazdrowia.uck.pl
- po-zdro.pl
- programdlaszkol.org
- ncez.pl/zdrowice/
- Yoshida Y., Simoes E. J., Sugar-Sweetened Beverage, Obesity, and Type 2 Diabetes in Children and Adolescents: Policies, Taxation, and Programs, Curr Diab Rep., vol. 18, no. 6, 2018.
- Gawęcki J., Roszkowski W., Żywienie człowieka a zdrowie publiczne. Tom 3, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2009.
- Dziechciarz P. et al., Cukry w żywieniu dzieci i młodzieży – stanowisko Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci, pp. 561–570, 2019.
- Elvsaas I. K. Ø. et al., Multicomponent Lifestyle Interventions for Treating Overweight and Obesity in Children and Adolescents: A Systematic Review and Meta-Analyses, J. Obes., vol. 2017: :5021902, 2017.
- Abud Alanazi Y. Implications of lifestyle changes on the incidence of childhood obesity – a systematic review and meta-analysis. Eur Rev Med Pharmacol Sci. 2023 Aug;27(16):7700-7709. doi: 10.26355/eurrev_202308_33424. PMID: 37667948.
- Data pierwotnej publikacji: 22.02.2021
- Data ostatniej aktualizacji o wyniki badań: 28.10.2023
