Przybory kuchenne z tworzyw sztucznych. Czy plastikowe przybory to ryzyko dla zdrowia?

Rynek przyborów kuchennych rozwija się dynamicznie. Mamy do wyboru wiele różnych możliwości. Ogrom kolorów, tworzyw i zastosowań. Łopatki, łyżki, szczypce, naczynia, opakowania, deski do krojenia i wiele innych. 

Wpisując w przeglądarkę frazę „przybory kuchenne” możemy dostrzec produkty, których ceny mieszczą się w naprawdę rozległym przedziale. Od kilku do kilkudziesięciu, a nawet kilkuset złotych.

Jednak w ostatnich latach coraz więcej mówi się o bezpieczeństwie narzędzi towarzyszących nam w kuchni. Co w takim razie powinniśmy wybrać? Czerń, biel? Drewno, stal, czy może plastik?

Tworzywo, z którego zrobione są narzędzia kuchenne, ma cały czas kontakt z żywnością, którą spożywamy. Warto zadbać o to, by nie wpływały one na pogorszenie wartości zdrowotnej przygotowywanych posiłków. 

Jakie tworzywa sztuczne mamy do wyboru?

Polietylen i polipropylen

Pierwszą opcją są przybory wykonane z polietylenu i polipropylenu. 

Są one stosunkowo tanie, trwałe oraz łatwe w czyszczeniu. Dodatkowo raczej nie pochłaniają zapachów.

Z drugiej strony, posiadają niską temperaturę topnienia (120-130 stopni C, w zależności od rodzaju). Co za tym idzie — wykorzystując je podczas obróbki termicznej, siłą rzeczy, narażamy taki produkt na działanie wysokiej temperatury. Pod jej wpływem mogą uwolnić się szkodliwe dla zdrowia związki chemiczne takie jak formaldehyd, kwas mrówkowy, aldehyd i kwas octowy. Wdychanie formaldehydu może przyczyniać się do niewydolności płuc oraz raka jamy nosowo-gardłowej. [1,2]

Poliwęglan

Kolejną propozycją jest poliwęglan.

Jest on tworzywem powszechnie stosownym w produkcji akcesoriów do kuchni. Jest wytrzymały mechanicznie oraz żaroodporny. Często stosowany także jako materiał do produkcji butelek i kubków. Problematycznym okazuje się produkt uboczny powstawania takich materiałów — bisfenol A. Jego migracja do żywności następuje podczas obróbki termicznej. [3]

Bisfenol A wykazuje działanie stymulujące proliferację komórek oraz indukujące ekspresję genów reagujących na estrogeny. Może się to przyczyniać do występowania zaburzeń hormonalnych. Dodatkowo jest on podobny w strukturze do ludzkiego czynnika teratogennego i rakotwórczego — DES. Wspomniane działanie ma niskie natężenie. [4]

Nylon

Nylon jest kolejnym tworzywem używanym do produkcji przyborów kuchennych.

Cieszy się on powodzeniem między innymi z uwagi na to, że nie rysuje powierzchni np. patelni oraz nie rozbija się pod wpływem uderzenia.

Jednak z nylonowych produktów pod wpływem wysokiej temperatury mogą uwalniać się pierwszorzędowe aminy aromatyczne (PAA). Mogą one powstawać chemicznie w żywności lub migrować z wyżej wspomnianych przyborów kuchennych. 

PAA wg. Międzynarodowej Agencji Badań nad Rakiem jest substancją zakwalifikowaną jako potencjalnie rakotwórcza dla ludzi. W związku z tym opracowano zwalidowaną metodę do oceny migracji amin z nylonowych przyborów kuchennych. Badane produkty nie wykazywały dużego zagrożenia dla zdrowia ludzi. Problematyczny staje się obszerny rynek tego typu produktów. Wiele z nich jest nieoznaczona oraz nie posiada informacji, że została wykonana z bezpiecznego plastiku i nadaje się do kontaktu z żywnością. 

Szerokie rozpowszechnienie tych produktów wymaga ostrożności w zakresie ich stosowania przez konsumentów. [5]

Melamina

Na popularności zyskuje także materiał, jakim jest melamina.

Od dawna istnieją doniesienia o szkodliwości melaminy. Na początku incydenty szkodliwego wypływu tej substancji opisywano w odniesieniu do zwierząt, jednak teraz wiadomo, że jest ona toksyczna także dla ludzi. 

Temat został pogłębiony, gdy w Chinach w 2008 roku doszło do masowego zatrucia mleka w proszku dla niemowląt opisywaną substancją. Doszło do wybuchu kamicy nerkowej i uszkodzenia nerek u tych dzieci. 

Za toksyczne działanie odpowiedzialny jest formaldehyd, który wydzielany jest pod wpływem kontaktu materiału z wysoką temperaturą oraz kwaśnym środowiskiem. 

Szczególne narażenie występuje w przypadku długotrwałego kontaktu materiału z wyżej wspomnianym środowiskiem. [6]

Jakie jest ryzyko zdrowotne?

Z obecnej wiedzy naukowej wynika, że stosowanie przyborów kuchennych wykonanych z tworzyw sztucznych wiąże się z mniejszym lub większym ryzykiem zdrowotnym. 

Skutki te mogą obejmować zmiany hormonalne, problemy z układem oddechowym, nerkami, a także mogą prowadzić do powstania nowotworu. 

Nie bez znaczenia jest oczywiście czas ekspozycji na dany materiał. Długotrwałe narażenie na substancje szkodliwe będzie bardziej problematyczne niż krótsze. 

Nowosad [7] w swoim przeglądzie wskazuje na szereg skutków zdrowotnych powiązanych z BPA. Jako pierwsze wspomina zdolność wiązania się tej substancji z receptorami tarczycy, co może indukować zarówno jej niedoczynność, jak i nadczynność. 

Kolejno podkreślony został jego niekorzystny wpływ na reprodukcję w tym czynność jajników, jakość nasienia, liczbę oocytów oraz samą implantację zarodka. 

Dodatkowo BPA przechodzi przez łożysko oraz do mleka kobiecego. Narażenie to koreluje z niską masą urodzeniową oraz zaburzeniami zachowania u dorastających dzieci.

Wskazane zostały także inne choroby powiązane z tym związkiem, w tym m.in. PCOS, choroby trzustki, układu odpornościowego, czy endometrioza. 

Skowroń [8] w swojej publikacji powołuje się na klasyfikację IARC, w której formaldehyd jest wskazany jako substancja powodująca raka nosogardła oraz raka zatokowo-nosowego. Istniały także przesłanki co do możliwości przyczyniania się formaldehydu do wystąpienia białaczki, ale w badaniach obserwacyjnych na populacji osób zawodowo narażonych na ten związek hipoteza ta nie została potwierdzona. 

Ftalany, obecne w tworzywach, z których produkowane są produkty przeznaczone do kontaktu z żywnością, również mają szereg udowodnionych niekorzystnych działań.

Chmielewski [9] wskazuje na ich działanie zaburzające pracę układu hormonalnego, nerwowego oraz immunologicznego. Dodatkowo ftalany mogą przyczyniać się do rozwoju bezpłodności oraz mieć działania teratogenne. 

Powyższe badania potwierdzają zasadność obaw w kontekście stosowania akcesoriów kuchennych wyprodukowanych z tworzyw sztucznych.

Czy istnieją przepisy dotyczących bezpieczeństwa akcesoriów kuchennych z tworzyw sztucznych?

W Rozporządzeniu Komisji (WE) nr 10/2011 z dnia 14 stycznia 2011 r. podana jest tabela wszystkich dozwolonych materiałów i wyrobów z tworzyw sztucznych przeznaczonych do kontaktu z żywnością. Wskazane są m.in. limity, ograniczenia oraz dozwolona konkretna forma danej substancji. [10]

Dodatkowo EFSA na bieżąco publikuje opinie na temat różnych materiałów związanych z przemysłem spożywczym. Przykładowo, w 2015 r. TDI dla BPA wynosiło 4 ug/kg mc./d, natomiast po analizach dostępnej wiedzy naukowej towarzystwo to w 2023 r. zmniejszyło TDI do 0,2 ng/kg mc./d. [11]

Co więcej, FDA publikuje szczegółowe wytyczne dla producentów takich materiałów. Zawierają one informacje na temat koniecznych do przedstawienia dokumentów przed wprowadzeniem danego produktu na rynek UE. [12]

W Polsce oprócz aktów unijnych obowiązuje także Ustawa o Bezpieczeństwie Żywności i Żywienia z 2005 r., zgodnie z którą wszystkie zakłady działające na omawianym rynku muszą być wpisane na listę. 

„Wprowadzane do obrotu materiały i wyroby przeznaczone do kontaktu z żywnością muszą odpowiadać wymaganiom ogólnym określonym w rozporządzeniu (WE) nr 1935/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 października 2004 r. w sprawie materiałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością oraz uchylającym dyrektywy 80/590/EWG i 89/109/EWG.”

Dodatkowo GIS podkreśla, że fabryki są zobowiązane działać zgodnie z GHP i GMP. [13]

Jakie produkty najlepiej zatem wybrać? Alternatywy dla tworzyw sztucznych

Obecnie powstaje coraz więcej badań na temat biodegradowalnych materiałów do produkcji akcesoriów przeznaczonych do kuchni. Wskazywane są sztućce wykonane z produktów roślinnych, takich jak ryż, sorgo, pszenica, soja, czy mąka z otrębów ryżowych. Pojawiają się dylematy na remat ich trwałości i funkcjonalności. [14] Jest to na pewno kierunek warty dalszej uwagi. 

Natomiast, co jest najlepszym wyborem, jeśli mówimy o długotrwałym zastosowaniu w warunkach gospodarstwa domowego?

Stal nierdzewna, szkło, ceramika, drewno?

Stal nierdzewna wydaje się bezpiecznym materiałem przeznaczonym do kontaktu z żywnością. Jest ona niezwykle rozpowszechnionym materiałem na tym rynku. Problem pojawia się w chwili rozpoczęcia procesu korozji. W mikrouszkodzeniach takiego sprzętu bardzo łatwo zagnieżdżają się patogeny, co może prowadzić do zakażenia osób go użytkujących. [15] Niektórzy autorzy wskazują także na ryzyko migracji metali takich jak chrom czy nikiel do żywności. Natomiast w większości dostępnych badań migracja była na poziomie niezagrażającym zdrowiu i życiu ludzi. Wskazywana jest potrzeba dalszych badań ta różnych populacjach. Jednakże istotnym wnioskiem jest niekorzystny wpływ długotrwałej wysokiej temperatury dla tego procesu. [16]

Szkło jest uważane za bezpieczny materiał. Jest to motywowane przede wszystkim odpornością na wysokie temperatury (szkło hartowane), naturalnością chemiczną oraz nieabsorbowaniem zapachów i kolorów. Ewentualnym kłopotem może się okazać jego kruchość, co może bezpośrednio okaleczyć konsumenta podczas spożywania posiłku z kawałkami skruszonego szkła.

Ceramika jest zazwyczaj analizowana razem ze szkłem ze względu na podobne właściwości.

Rebeniak [17] w swojej pracy wskazuje na konieczność przeglądu unijnego prawodawstwa pod względem migracji kadmu z krawędzi ceramicznych i szklanych wyrobów. Szczególnie szklanek. Niektóre analizowane przez nią badania wskazały na poziomy migracji tego metalu równe zakresowi referencyjnemu lub wyższe.

Drewno jest stosowane jako materiał do kontaktu z żywnością od wielu lat. Wątpliwości odnoszące się do jego bezpieczeństwa opierane są na niejednorodnej strukturze, która mogłaby być siedliskiem patogenów. 

Jednak badania, w tym przegląd [18]  pokazuje, że porowatość drewna, szczególnie w porównaniu z gładkimi powierzchniami, nie jest przyczyną ograniczonej higieny materiału stosowanego w przemyśle spożywczym. Może być nawet zaletą dla jego stanu mikrobiologicznego. W rzeczywistości jego szorstka lub porowata powierzchnia często stwarza niekorzystne warunki dla mikroorganizmów. Ponadto drewno ma szczególną właściwość wytwarzania składników antybakteryjnych, które mogą hamować lub ograniczać rozwój mikroorganizmów chorobotwórczych.

Co zrobić, by zminimalizować ryzyko?

• Należy wybierać produkty wykonane z certyfikowanych materiałów. Na opakowaniu takich przyborów do kuchni powinna być wyraźna informacja, że jest to bezpieczny produkt przeznaczony do kontaktu z żywnością.
• Należy dbać o ich higienę, by nie doprowadzić do skolonizowania ich przez drobnoustroje.
• Gdy zauważone zostanie uszkodzenie powierzchni przyboru — należy wymienić go na nowy.
• Nie należy narażać łyżek, desek, noży, łopatek itp. na długotrwałe działanie wysokiej temperatury oraz kwaśnego środowiska, szczególnie gdy są one wykonane z tworzywa sztucznego.
• Należy przede wszystkim wybierać przybory drewniane, szklane oraz wykonane ze stali nierdzewnej.

Świadome wybory produktów codziennego użytku pomoże w zmniejszeniu ryzyka wystąpienia wielu chorób i zaburzeń zarówno u dorosłych, dzieci, jak i w rozwoju płodowym.

Szeroko zakrojona edukacja oraz prawidłowa kontrola nowo wprowadzanych produktów na rynek pozwoli na skuteczniejsze rozprzestrzenienie potwierdzonych danych naukowych, oraz na zminimalizowanie ryzyka migracji szkodliwych substancji do żywności. 

Większa świadomość konsumentów na temat bezpiecznych materiałów w przyszłości być może spowoduje rearanżację rynku i wyparcie niebezpiecznych i niecertyfikowanych produktów.

Pomimo wygody stosowania produktów z tworzyw sztucznych warto zadbać o zdrowie w długofalowej perspektywie i tym samym wybierać inne wspomniane wyżej alternatywne materiały.

Bibliografia:

1. The Nordic Expert Group for Criteria Documentation of Health Risks from Chemicals. 124. Thermal Degradation Products of Polyethylene, Polypropylene, Polystyrene, Polyvinylchloride and Polytetrafluoroethylene in the Processing of Plastics (gu.se)
2. Rozporządzenie_Komisji_(UE)_2023_1464__zmieniające_załącznik_XVII_do_rozporządzenia_REACH_w_odniesieniu_do_formaldehydu_i_substancji_uwalniających_formaldehyd.pdf
3. Fast and simple determination and exposure assessment of bisphenol A, phenol, p-tert-butylphenol, and diphenylcarbonate transferred from polycarbonate food-contact materials to food simulants – ScienceDirect
4. Xenoestrogens: The Emerging Story of Bisphenol A – ScienceDirect
5. Material selection using knowledge-based expert system for racing bicycle forks – ScienceDirect
6. Melamine and food safety: a 10-year review – ScienceDirect
7. Wpływ bisfenolu a na zdrowie człowieka – Wiadomości Chemiczne – Tom [Z] 74, 5-6 (2020) – BazTech – Yadda (icm.edu.pl)
8. Zagrozenia-dla-zdrowia-stwarzane-przez-formaldehyd.pdf (researchgate.net)
9. Uwalnianie ftalanów do środowiska i związane z tym zagrożenia zdrowotne (infona.pl)
10. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 10/2011 z dnia 14 stycznia 2011 r. w sprawie materiałów i wyrobów z tworzyw sztucznych przeznaczonych do kontaktu z żywnością (europa.eu)
11. Risk assessment of food contact materials | EFSA (europa.eu)
12. FDA Registration Cancellation: Thousands of Registrations Cancelled – Registrar Corp
13. Materiały i wyroby przeznaczone do kontaktu z żywnością – Główny Inspektorat Sanitarny – Portal Gov.pl (www.gov.pl)
14. Foods | Free Full-Text | Plastic Cutlery Alternative: Case Study with Biodegradable Spoons (mdpi.com)
15. Food-Safe Modification of Stainless Steel Food-Processing Surfaces to Reduce Bacterial Biofilms | ACS Applied Materials & Interfaces
16. Metals release from stainless steel knives in simulated food contact: Food Additives & Contaminants: Part B: Vol 15, No 3 (tandfonline.com)
17. Exposure to lead and cadmium released from ceramics and glassware intended to come into contact with food – PubMed (nih.gov)
18. Microbial Safety of Wood in Contact with Food: A Review – Aviat – 2016 – Comprehensive Reviews in Food Science and Food Safety – Wiley Online Library