Selen i jego wpływ na funkcjonowanie tarczycy

Wraz z powszechnym występowaniem chorób tarczycy można spotkać się z wieloma mitami dotyczącymi żywienia w tych schorzeniach. Czy istnieje związek między selenem a funkcjonowaniem tarczycy i czy jego suplementacja jest konieczna?

Spis treści:

1. Rola selenu w organizmie
2. Wpływ selenu na zdrowie
3. Selen a dieta
4. Orzechy brazylijskie
5. Selen w żywności
6. Selen a tarczyca
7. Suplementacja
8. Podsumowanie
9. Bibliografia

Jaką rolę w organizmie odgrywa selen?

Selen przez wiele lat uważany był za związek toksyczny. Gdy bliżej poznano jego właściwości, został uznany za element niezbędny dla zdrowia. Selen obecny w organizmie wchodzi w skład selenoprotein. Nazwano tak białka, które zawierają reszty selenocysteiny. Selenoproteiny spełniają wiele funkcji, od działania przeciwutleniającego i przeciwzapalnego po udział w produkcji hormonów tarczycy [1]. Do selenoprotein zalicza się między innymi enzymy o działaniu przeciwutleniającym: peroksydazę glutationową i dejodynazę jodotyroninową. Ponadto, selen to istotny mikroelement dla utrzymania homeostazy organizmu ludzkiego i prawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego. Selen może pobudzać syntezę przeciwciał, głównie IgG i IgM oraz aktywować limfocyty T i makrofagi [2].

Zawartość selenu w organizmie a wpływ na zdrowie

Niedobór selenu	Optymalny poziom selenu	Nadmiar selenu
Wzrost ryzyka rozwoju choroby Keshan i Kashin-Becka	Obniżenie stresu oksydacyjnego	Łysienie
Wzrost ryzyka rozwoju autoimmunologicznych chorób tarczycy	Obniżenie ryzyka rozwoju cukrzycy typu II	Wzrost ryzyka rozwoju cukrzycy typu II
Wzrost ryzyka raka prostaty (oraz tarczycy – przyp. redakcji [12])	Obniżenie ryzyka rozwoju nowotworów	Wzrost ryzyka rozwoju raka prostaty i raka skóry
Obniżenie płodności	Zwiększenie płodności	Selenoza
Pogorszenie funkcji poznawczych	Obniżenie ryzyka pogorszenia funkcji poznawczych	Zapalenie skóry
Wzrost śmiertelności	Wzrost śmiertelności
Obniżenie odporności

Selenoza

Toksyczne działanie selenu poznano już wiele lat temu. Najczęstsze objawy nadmiernego spożycia selenu obejmują zmęczenie, nudności, wymioty i biegunkę. Przewlekłe narażenie na selen w ilościach przekraczających normę skutkuje zatruciem zwanym selenozą. W tym przypadku obserwuje się wypadanie włosów, łamliwość paznokci, wysypkę, uszkodzenia wątroby, nieprzyjemny (czosnkowy) zapach z ust czy zaburzenia neurologiczne. Taka sytuacja nie jest obojętna również dla pracy tarczycy.  Wówczas może zostać zaburzona synteza produkowanych przez nią hormonów [2].

Rak tarczycy

Przeprowadzona w roku 2022 meta-analiza [12] wskazała na związek selenu i występowania raka tarczycy. Jest to jeden z groźniejszych dla życia nowotworów. Wśród osób chorych na raka tarczycy odnotowano wyraźnie niższy poziom selenu w surowicy. Wskazuje to na istotny związek choroby i poziomu tego składnika- przyp. redakcji

Selen a dieta

Spożycie selenu z żywnością jest bardzo zróżnicowane na świecie. Wynika to z odmiennej zawartości tego pierwiastka w glebie, jej poziomu pH czy formy chemicznej, w jakiej selen występuje w produktach. Dzienne spożycie tego pierwiastka może zaczynać się od niedoborowej ilości 7 μg, a kończyć na toksycznej dawce 4,990 μg. Zauważalne wyższe spożycie selenu obserwuje się w Wenezueli, Ameryce Północnej oraz Japonii. Co ciekawe, w Chinach w zależności od rejonu obserwuje się skrajny niedobór lub nadmierne spożycie selenu. Niskie wartości spożycia selenu notuje się również w Europie. Wykazano, że w Polsce średnie dzienne spożycie wynosi mniej niż 55 μg selenu [1]. Dla porównania, w Stanach Zjednoczonych te wartości wynoszą 93 μg dla kobiet i 134 μg dla mężczyzn [3]. Zalecenia EFSA wskazują, że wystarczające dzienne spożycie selenu dla osób dorosłych to 70 μg [4], natomiast inne źródła podają, że jest to 55 μg [5].

Jakie pokarmy są dobrym źródłem selenu?

• podroby
• owoce morza
• mięso (włącznie z rybami)
• orzechy brazylijskie
• zboża [1]. 

Owoce i warzywa zawierają niewielkie ilości selenu (często poniżej 0,5 µg/g). Wynika to z dużej zawartości wody, a małej białka. Produkty z tej grupy spożywczej o wyższej zawartości selenu to brokuły, czosnek, kapusta, kalafior czy kalarepa [2].

Czy orzech brazylijski na pewno zapewnia dzienną dawkę selenu?

Orzechy brazylijskie uznawane są za bardzo dobre źródło selenu. Jeden orzech może zawierać aż do 400 µg selenu (!), podczas gdy inne rodzaje orzechów zawierają poniżej 1 µg [6]. Tymczasem, te same produkty żywnościowe, ale pochodzące z innych regionów mogą zawierać różne ilości tego pierwiastka. Taka sytuacja dotyczy również orzechów brazylijskich. Wykazano, że orzechy pochodzące z terenów wschodniej Amazonii (m.in. Brazylia) zawierają większe ilości selenu niż te z zachodniej Amazonii (m.in. Peru, Boliwia, Kolumbia). Wartości wykazane w badaniu to odpowiednio 20.7–69.7 µg/g i 8.5–35.1 µg selenu/g orzecha brazylijskiego [7]. Orzechy brazylijskie sprzedawane w Polsce pochodzą głównie z Boliwii, więc nie są tak dobrym źródłem selenu, jak te z Brazylii.

Formy selenu obecnego w żywności

Selen obecny w żywności występuje głównie w formie selenometioniny, która jest selenowym analogiem aminokwasu – metioniny. Ta postać dominuje w produktach pochodzenia roślinnego, a zwłaszcza w zbożach. Ponadto, jest ona częstym składnikiem suplementów diety zawierających selen (np. drożdży wzbogacanych w selen). Spożywanie suplementu zawierającego selenometioninę powoduje wyższe stężenie selenu w osoczu niż w przypadku suplementu składającego się z jego nieorganicznej postaci (np. selenian sodu, selenin). Niektóre rośliny mogą być również źródłem seleno-metyloselenocysteiny i jej prekursorów. Jest to między innymi czosnek, cebula i brokuł [1]. W produktach pochodzenia zwierzęcego obecna jest selenocysteina, analog aminokwasu – cysteiny.

Selen a tarczyca

Selen odgrywa istotną rolę w funkcjonowaniu tarczycy, która jest jednym z miejsc w organizmie o największej zawartości tego pierwiastka [1]. Tarczyca, tak jak jądra i mózg, charakteryzuje się wysokim stężeniem selenu nawet w przypadku jego niedoboru organizmie [2]. Atomy selenu obecne są w grupie enzymów – dejodynazach jodotyroninowych odgrywających kluczową rolę w aktywowaniu hormonów tarczycy do trójjodotyroniny (T3). Ponadto, w przypadku niedoboru selenu zostaje upośledzony metabolizm jodu. Taki stan wspiera powstawanie zaburzeń syntezy hormonów tarczycy [2].

Badania wskazują na związek między częstszym występowaniem łagodnych schorzeń tarczycy i niskim poziomem selenu we krwi. Optymalny zakres spożycia selenu jest wąski, dlatego zalecanie suplementowania tego pierwiastka wymaga ostrożnego podejścia [1]. Wykazano również, że suplementacja selenu powoduje obniżenie liczby przeciwciał przeciw peroksydazie tarczycowej (anty-TPO) u osób z autoimmunologicznym zapaleniem tarczycy.  Jednak wyniki te nie stanowią uprawnienia do rutynowej suplementacji selenu, ponieważ konieczne są dalsze badania [8].

Zbadano, że suplementacja selenem może wykazywać korzystne efekty w leczeniu orbitopatii w przebiegu choroby Gravesa-Basedowa. Niestety badanie miało kilka ograniczeń, między innymi to, że badana grupa pochodziła z rejonu, w którym w populacji ogólnej poziomy selenu we krwi są nieznacznie obniżone. W tym przypadku niedobór selenu mógł sprzyjać korzystnym efektom suplementacji [9].

Czy suplementacja selenem w chorobach tarczycy jest konieczna?

Selen zaczął zyskiwać status remedium na liczne schorzenia. Takie hasła zachęcają do promowania suplementów, które zawierają ten pierwiastek. Nie należy zapominać, że jego nadmiar w organizmie wykazuje działanie toksyczne. Co więcej, może prowadzić do rozwoju cukrzycy typu 2. Ponadto, optymalny zakres spożycia selenu jest wąski, a w żywności także mogą znajdować się znaczne ilości tego pierwiastka. Z tego względu ewentualna suplementacja powinna być skonsultowana z lekarzem i z ostrożnym podejściem rozważana u osób, u których występuje niedobór selenu [1].

Jeśli suplementacja jest wskazana – jakie powinny być cechy tego produktu?

Forma selenu obecnego w suplementach wpływa na stopień wchłaniania w przewodzie pokarmowym. Wykazano, że 85-90% organicznych związków selenu ulega wchłonięciu w jelitach. Dla porównania, w przypadku związków nieorganicznych jest to 10% [2]. Z tego względu selenometionina i selenocysteina wydają się korzystniejszą formą selenu zawartego w suplementach niż jego nieorganiczne postaci. Czynniki, które mogą dodatkowo zwiększyć przyswajalność selenu to białko (metionina) oraz witamina A, E oraz C [10].

Na polskim rynku dostępne są preparaty selenu jedynie w formie suplementów diety. Ta kwestia jest problematyczna, ponieważ suplementy diety nie podlegają kontroli jakości i nie są monitorowane w kierunku działań niepożądanych. Krótko mówiąc, nie mamy pewności co do bezpieczności, składu i skuteczności działania takiego preparatu [11].

Podsumowanie

Selen to mikroelement, który wykazuje wiele właściwości korzystnych dla zdrowia. Jest to między innymi prawidłowe funkcjonowanie tarczycy. Poza pozytywnymi aspektami, nadmierne spożycie selenu wykazuje działanie toksyczne dla organizmu. Spożycie selenu z żywnością zależy między innymi od jego zawartości w glebie. Z tego względu średnie dzienne spożycie selenu na świecie jest bardzo różne. W Polsce średnie wartości okazują się poniżej normy. Prostym rozwiązaniem wydawałoby się rozpoczęcie suplementacji, zwłaszcza że niektóre badania wykazują związek między niedoborem selenu i większym ryzykiem rozwoju schorzeń tarczycy. Mimo wszystko nie stwierdzono jednoznacznie skuteczności i konieczności suplementacji selenu w chorobach tarczycy.

Należy pamiętać, że u osób z odpowiednim lub wysokim poziomem selenu we krwi, dodatkowa suplementacja może powodować wiele szkodliwych dla zdrowia efektów. Ewentualna suplementacja u osób z niedoborem selenu powinna być skonsultowana z lekarzem.

Bibliografia:

1. Winther, K. H., Rayman, M. P., Bonnema, S. J., & Hegedüs, L. (2020). Selenium in thyroid disorders — essential knowledge for clinicians. In Nature Reviews Endocrinology (Vol. 16, Issue 3). https://doi.org/10.1038/s41574-019-0311-6
2. Stuss, M., Michalska-Kasiczak, M., & Sewerynek, E. (2017). The role of selenium in thyroid gland pathophysiology. Endokrynologia Polska, 68(4). https://doi.org/10.5603/ep.2017.0051
3. Rayman, M. P. (2012). Selenium and human health. In The Lancet (Vol. 379, Issue 9822). https://doi.org/10.1016/S0140-6736(11)61452-9
4. EFSA Panel on Dietetic Products, N. and A. (NDA). (2014). Scientific Opinion on Dietary Reference Values for selenium. EFSA Journal, 12(10). https://doi.org/10.2903/j.efsa.2014.3846
5. Bendich, A. (2001). Dietary reference intakes for vitamin C, vitamin E, selenium, and carotenoids institute of medicine washington, DC: National Academy Press, 2000 ISBN: 0-309-06935-1. Nutrition, 17(4). https://doi.org/10.1016/s0899-9007(00)00596-7
6. Cardoso, B. R., Duarte, G. B. S., Reis, B. Z., & Cozzolino, S. M. F. (2017). Brazil nuts: Nutritional composition, health benefits and safety aspects. In Food Research International (Vol. 100). https://doi.org/10.1016/j.foodres.2017.08.036
7. Pacheco, A. M., & Scussel, V. M. (2007). Selenium and aflatoxin levels in raw Brazil nuts from the amazon basin. Journal of Agricultural and Food Chemistry, 55(26). https://doi.org/10.1021/jf072434k
8. Wichman, J., Winther, K. H., Bonnema, S. J., & Hegedüs, L. (2016). Selenium Supplementation Significantly Reduces Thyroid Autoantibody Levels in Patients with Chronic Autoimmune Thyroiditis: A Systematic Review and Meta-Analysis. Thyroid, 26(12). https://doi.org/10.1089/thy.2016.0256
9. Marcocci, C., Kahaly, G. J., Krassas, G. E., Bartalena, L., Prummel, M., Stahl, M., Altea, M. A., Nardi, M., Pitz, S., Boboridis, K., Sivelli, P., von Arx, G., Mourits, M. P., Baldeschi, L., Bencivelli, W., & Wiersinga, W. (2011). Selenium and the Course of Mild Graves’ Orbitopathy. New England Journal of Medicine, 364(20). https://doi.org/10.1056/nejmoa1012985
10. Kubasik, M., & Suliburska, J. (2018). Składniki mineralne w patogenezie otyłości i jej powikłaniach The influence of minerals in the pathogenesis of obesity and its complications. 141–151.
11. Bojarowicz, H., & Dźwigulska, P. (2012). Suplementy diety. Część I. Suplementy diety a leki – porównanie wymagań prawnych. Hygeia Public Health, 47(4), 427–432.
12. Hao, R., Yu, P., Gui, L., Wang, N., Pan, D., & Wang, S. (2022). Relationship between Serum Levels of Selenium and Thyroid Cancer: A Systematic Review and Meta-Analysis. Nutrition and cancer, 1–10. Advance online publication. https://doi.org/10.1080/01635581.2022.2115082

• Data pierwotnej publikacji: 11.03.2021
• Data ostatniej aktualizacji o badania naukowe: 26.08.2022