Słonecznik to jedna ze starszych roślin ozdobnych. W Europie pojawiła się w XIV wieku, zmieniając oblicze ogrodów. Słonecznik znany jest ze swojego szerokiego zastosowania w gastronomii na całym świecie. Jest rośliną oleistą wykorzystywaną do produkcji oleju słonecznikowego. Owoce słonecznika można jeść na surowo, po uprażeniu, jako dodatek do muesli i pieczywa. Jest cennym składnikiem diety wegańskiej.
Występowanie
Pochodzi z Ameryki Północnej. Obecnie występuje na wszystkich kontynentach jako roślina uprawna i ozdobna [1].
Uprawa
Słonecznik jest łatwy w uprawie. Nasiona wysiewa się wprost do gruntu wiosną, na przełomie kwietnia i maja. To roślina jednoroczna, która kwitnie od lipca do października. Wytrzymuje wiosenne przymrozki. Wymaga stanowiska w pełnym słońcu i obfitego nawożenia. Często podczas owocowania potrzebuje podparcia, gdyż koszyczki słonecznika są duże i ciężkie. Może to spowodować wywrócenie rośliny. Słonecznik swoją nazwę zawdzięcza temu, że w ciągu dnia jego kwiatostan zwraca się ku słońcu.
Jak wygląda słonecznik?
Najbardziej pospolity jest słonecznik zwyczajny. Jego wzniesiona łodyga jest sztywna i gruba. Osiąga nawet 2-3 metry wysokości. Kwiaty zebrane w koszyczki osiągają średnicę do 60 cm. Słonecznik ozdobny to niska odmiana dorastająca do 30-40 cm. Uprawia się je zazwyczaj w doniczkach. Kwiatostany są różnorodne i zależą od odmiany.
Odmiany
Słonecznik należy do rodziny astrowatych. Rozróżnia się ok. 70 gatunków tych roślin. Najpopularniejszy jest Helianthus annuus L. czyli słonecznik zwyczajny. Rozróżniamy Helianthus tuberosus L. słonecznik bulwiasty zwany topinamburem. Jego bulwa jest jadalna i znana z oryginalnego smaku. Helianthus decapetalus L. słonecznik dziesięciopłatkowy jest uprawiany jako roślina ozdobna [2]. Do roślin ozdobnych należy również Helianthus xlaetiflorus Pers. słonecznik jaskrawy.
Metody łuskania
Najlepszą metodą łuskania, nie tracąc przy tym cennych wartości odżywczych, jest łuskanie nasion słonecznika własnoręcznie. Można też łuskać nasiona mechanicznie za pomocą blendera. Przemysłowo do łuskania słonecznika używa się specjalnych linii łuskających. Mają one ściśle określone wymagania. Dokładnie oczyszczają nasiona z zanieczyszczeń, zestaw ostrzy pozbywa się skórki z powierzchni.
Słonecznik – wartości odżywcze
Wartość energetyczna 100 g nasion słonecznika to około 584 kcal [3]. Ponadto zawiera:
Białko – 20,7 g,
Węglowodany – 20,0 g,
Błonnik – 8,6 g,
Witaminy:
- witamina C – 1,4 mg,
- tiamina – 1,4 mg,
- ryboflawina – 0,3 mg,
- niacyna – 8,3 mg,
- witamina B6 – 1,3 mg,
- kwas foliowy – 227 µg,
- witamina A – 50 IU,
- witamina E – 35,1 mg,
Kwasy tłuszczowe – 51,4 g, w tym:
- nasycone – 4,4 g,
- jednonienasycone – 18,5 g,
- wielonienasycone – 23,1 g.
Składniki mineralne:
- wapń – 78 mg,
- żelazo – 5,2 mg,
- magnez – 325 mg,
- fosfor – 660 mg,
- potas – 645 mg,
- sód – 9 mg,
- cynk – 5 mg.
Właściwości prozdrowotne
Słonecznik podziwiany jest nie tylko za walory smakowe i estetyczne. To doskonałe źródło ważnych dla zdrowia składników odżywczych. Nasiona słonecznika stanowią uzupełnienie codziennej diety. Zawierają szereg właściwości prozdrowotnych. Do najważniejszych zaliczymy:
Zmniejszenie ryzyka występowania chorób układu krążenia
Słonecznik bogaty jest w antyoksydanty w tym witaminę E. Witamina ta jest silnym przeciwutleniaczem, który ma bezpośredni wpływ na ochronę organizmu przed wolnymi rodnikami i nadtlenkami lipidowymi [4]. Zapobiega w ten sposób m.in. rozwojowi miażdżycy oraz spowalnia procesy starzenia w organizmie. Nasiona słonecznika równoważą poziom cholesterolu we krwi, a także obniżają wartości ciśnienia krwi [5]. Tym samym zmniejszają ryzyko wystąpienia chorób serca.
Zapobieganie rozwojowi nowotworów
Związki przeciwzapalne i przeciwutleniacze zawarte w nasionach słonecznika mają wpływ na zmniejszenie stresu oksydacyjnego w organizmie. Istnieje wiele badań, które mówią o wpływie stresu oksydacyjnego na rozwój nowotworów. Ponadto przeciwutleniacze skutecznie naprawiają DNA, a także spowalniają wzrost komórek nowotworowych [6]. Uwzględnienie w diecie nasion słonecznika nie tylko zmniejsza ryzyko zachorowania na choroby nowotworowe, lecz również spowalnia wzrost guzów. Istotna tutaj jest zawartości witaminy E i selenu w nasionach słonecznika, którym przypisuje się to działanie.
Wspieranie prawidłowych funkcji tarczycy
Jedną z głównych przyczyn niedoczynności lub nadczynności tarczycy jest niedobór selenu [7]. Tarczyca odpowiada za szereg funkcji w organizmie, takich jak regulacja temperatury ciała czy produkcja białek. Wspierać prawidłowe funkcjonowanie tarczycy można m.in. dostarczając wraz z dietą produktów bogatych w selen. Nasiona słonecznika są doskonałym źródłem tego składnika mineralnego.
Zapobieganie rozwojowi osteoporozy
Słonecznik jest również źródłem magnezu. W 100 g nasion słonecznika znajdziemy aż 325 mg tego składnika mineralnego. Magnez jest odpowiedzialny między innymi za utrzymanie struktury szkieletowej w prawidłowej kondycji. Zapobiega utracie gęstości mineralnej kości, która jest odpowiedzialna za rozwój osteoporozy. Magnez jest cenny przy przewlekłym zmęczeniu, zaparciach i migrenowych bólach głowy.
Stabilizacja poziomu cukru we krwi
Wprowadzenie do diety nasion i orzechów wpływa na utrzymanie prawidłowego poziomu glukozy we krwi. Wpływ mają zawarte w nich nienasycone kwasy tłuszczowe. Spożywanie nasion słonecznika zmniejsza ryzyko wystąpienia zespołu metabolicznego, cukrzycy i insulinooporności. Przez tysiące lat ludy prekolumbijskie jadły duże ilości nasion słonecznika, zaspokajając tym samym zapotrzebowanie na tłuszcze.
Widoczna poprawa kondycji skóry
Nasiona słonecznika zawierają witaminę E i niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe. Mają one korzystny wpływ na stan skóry. Zapobiegają one uszkodzeniom zewnętrznym wywołanym przez zanieczyszczenia i promienie słoneczne.
Jak rozpoznać słonecznik dobrej jakości i jak go przechowywać?
Kupując nasiona słonecznika, najlepiej wybrać niełuskane. Nie tracą one cennych składników odżywczych na skutek jełczenia. Aby zapobiec jełczeniu nasion, należy przechowywać je w ciemnych szklanych słoikach w chłodnym miejscu. Najlepiej w lodówce. Tak przechowywane pestki zachowają świeżość przez kilka miesięcy.
Należy unikać pestek o sztucznym, gorzkim posmaku. Warto zwrócić również uwagę na ich wygląd. Najlepszej jakości pestki są w jednolitym kolorze, pozbawione żółtych plam. Świeże pestki cechują się twardością i pełnością. Należy unikać tych złamanych i pękniętych.
Zastosowanie kulinarne
Słonecznik i jego nasiona znajdują szereg zastosowań kulinarnych, ale też w przemyśle. Produkuje się z niego olej słonecznikowy. Nie jest on jednak zalecany w codziennej diecie, ponieważ ze względu na niską temperaturę dymienia powinien być stosowany wyłącznie na zimno. Podczas gotowania wielonienasycone tłuszcze ulegają utlenieniu, co ogranicza ich prozdrowotne działanie. Wysoka temperatura niszczy przeciwutleniacze zawarte w nasionach słonecznika. Powoduje to powstawanie wolnych rodników, które mają degeneracyjny wpływ na organizm.
Na rynku nasiona słonecznika występują w wielu postaciach, m.in. masła słonecznikowego, dodatku do muesli, sałatek i wypieków. Nasiona słonecznika są częstą domieszką do pieczywa, podnoszą jego wartości odżywcze. Można je kupić suszone, prażone, łuskane, solone i jako całe nasiona. Stanowią wartościowy dodatek wielu produktów spożywczych.
Słonecznik to roślina oleista. Zawarty w niej tłuszcz wykorzystuje się jako tłuszcz techniczny do produkcji pokostu, lakierów i mydła.
Kwiaty słonecznika mają zastosowanie w przemyśle farmaceutycznym. Produkuje się z nich preparaty przeciwgorączkowe i przeciwmalaryczne.
W salonach masażu olej ze słonecznika łączy się z olejkami eterycznymi. Taka mieszanka stosowana jest, aby nawilżyć, odżywić i uelastycznić skórę.
Słonecznik to cenne źródło białka w diecie roślinnej
Nasiona słonecznika dzięki wysokiej zawartości wapnia są cennym elementem diety wegańskiej i wegetariańskiej. Znajduje się w nich wiele witamin i składników odżywczych. Są też źródłem nienasyconych kwasów tłuszczowych, szczególnie kwasów omega-6. W 100 g nasion słonecznika znajduje się aż 20,7 g białka. Może zostać wykorzystany jako przekąska lub zamiennik nabiałowy w diecie wegańskiej. Najpopularniejsze jest „mleko” słonecznikowe i pasta ze słonecznika.
Przepis na mleko słonecznikowe
Składniki:
- 1 szklanka nasion słonecznika
- 2 szklanki wody przegotowanej
- Gaza do odciśnięcia
- Opcjonalnie: wanilia, cynamon lub cukier
Przygotowanie:
Nasiona przepłukujemy na sitku. Zalewamy je wrzątkiem i odstawiamy na 30 minut. Przepłukujemy słonecznik wodą. Wsypujemy nasiona do blendera, dodajemy wodę, ulubione przyprawy i miksujemy. Przeciskamy mleko przez podwójnie lub potrójnie złożoną gazę.
Przepis na pastę ze słonecznika
Składniki:
- 200 g słonecznika
- 5 suszonych pomidorów
- 1/2 pęczka pietruszki, niedbale posiekany
- 2 ząbki czosnku
- 3 – 4 łyżki soku z cytryny
- 2 – 4 łyżki wody
- sól i czarny pieprz
Przygotowanie:
Ziarna słonecznika wypłukać i odcedzić. Do blendera włożyć namoczony słonecznik i pozostałe składniki. Miksować do uzyskania gładkiej masy. Powstałą pastę przełożyć do słoiczka. Przechowywać w lodówce maksymalnie 3-4 dni.
Tak przygotowana pasta nadaje się idealnie jako smarowidło do pieczywa, naleśników lub nadzienie do innych potraw.
Ciekawostki
- Najwyższy słonecznik na świecie miał aż 7 metrów 75 centymetrów wysokości. Został on wyhodowany w Holandii w 1986 roku.
- Po wybuchu elektrowni w Czarnobylu używano słoneczników do niwelowania toksyn ze stawów.
- Słoneczniki to rośliny miododajne
- Słoneczniki są symbolem wiary, lojalności i adoracji.
- Słonecznik jest kwiatem narodowym Ukrainy.
- Słonecznik jest uprawiany w Ameryce Północnej od 3 000 r. p.n.e.
Podsumowanie
Słonecznik jest skarbnicą wielu cennych składników odżywczych w tym witamin i mikroelementów. Warto wzbogacić dietę o ten produkt. Należy jednak pamiętać, aby przy jego stosowaniu zachować umiar. Ze względu na wysoką wartość energetyczną zaleca się, aby codzienna porcja nie przekraczała 1 łyżki stołowej.
Bibliografia:
- https://atlas.roslin.pl/plant/7117 (dostęp z dnia 20.04.21 r.)
- https://atlas.roslin.pl/plant/7118 (dostęp z dnia 20.04.21 r. )
- https://fdc.nal.usda.gov/fdc-app.html#/food-details/1517737/nutrients (dostęp z dnia 20.04.21 r.)
- Ciborowska, A. Rudnicka Dietetyka – żywienie zdrowego i chorego człowieka PZWL, s. 141-142, Warszawa 2018
- S. Falvit, i in. Dietary linoleic acid and risk of coronary heart disease: a systematic review and meta-analysis of prospective cohort studies Circulation 2014, nr 28, s. 1568-1578
- Meirow, M. Baniyash Immune biomarkers for chronic inflammation related complications in non-cancerous and cancerous diseases Cancer immunology, immunotherapy: CII 2017, nr 66, s. 1089-1101
- Wala, K. Zieliński, Z. Zdrojewicz Rola selenu w patogenezie chorób tarczycy Medycyna Rodzinna 2018, nr 21, s. 46-50
