Soja a estrogeny

Soja jest uznawana za jedna z najzdrowszych roślin strączkowych na świecie. Chociaż wciąż kryje w sobie wiele nieodkrytych, prozdrowotnych tajemnic jest znana od tysiącleci. Nie bez powodu jest nazywana „królową wszystkich roślin” czy „żółtym klejnotem”, bo wiemy już, że jest głównym składnikiem diety wegetariańskiej, który skutecznie zastępuje białko pochodzenia zwierzęcego, ale też bogatym źródłem tłuszczów nienasyconych. Zawarte w ziarnach soi izoflawony wykazują działanie podobne do estrogenów, co może okazać się pomocne w regulacji gospodarki hormonalnej organizmu.

Uprawa, zbiór soi i jej wartości odżywcze

Obecnie na świecie możemy zaobserwować coraz większą uprawę soi. Zajmuje ona 4 miejsce pod względem powierzchni, na której jest uprawiana. Produkowana jest na powierzchni około 73 mil. ha przy średnim plonie wynoszącym 2,2 t/ha. Możemy zaobserwować ogromne zainteresowanie tą rośliną dlatego ciągle rośnie powierzchnia jej uprawy. Na świecie to soja jest najczęściej uprawianą rośliną oleistą i zajmuje pod względem powierzchni uprawy 55% areału przeznaczonego na uprawę. Soja  jest bardzo ważną rośliną nie tylko dla zakładu rolnego, który ją produkuje, ale również dla przemysłu spożywczego, chemicznego, farmaceutycznego, kosmetycznego itd. W produkcji roślinnej odgrywa bardzo istotną rolę jako roślina przerywająca uprawę zbóż. Przy takim zmianowaniu może ona zwiększać plonowanie roślin zbożowych.¹ 

Wartości odżywcze soi ² : 

Dlaczego soja jest najlepszym źródłem białka dla wegetarian i wegan ? 

Białko roślinne sojowe ma najwięcej wartości odżywczych i jest bardzo dobrze trawione w naszym organizmie. To właśnie dlatego warto zadbać o nie w codziennej diecie wegetariańskiej i wegańskiej, ponieważ jego skład aminokwasowy w znacznym stopniu odpowiada zapotrzebowaniu człowieka na poszczególne aminokwasy. Jest ono najlepszym źródłem lizyny spośród białek roślinnych, chociaż podobnie jak one jest stosunkowo uboga w inne egzogenne dla człowieka aminokwasy – metioninę.

Preparaty białkowe z soi mają dużo wartości odżywczych i funkcjonalnych. Wartość odżywcza białek sojowych jest porównywalna z wartości  białek mięsa, mleka i jaja kurzego. Wskaźnik PDCAAS (Protein Digestibility Corrected Amino Acids Score), uwzględniając rzeczywistą strawność białka oraz zdolność pokrycia przez białko zapotrzebowania na aminokwasy egzogenne najbardziej wymagającej grupy społecznej, tj. dzieci w wieku 2-5 lat, wynosi dla białka sojowego 1,00 czyli podobnie jak dla jaja kurzego.

Analizując wybrane badania można zauważyć, że jakość sojowych odżywek dla niemowląt poprawia dodatek metioniny. Badanie wykazują, że dorośli, dla których podstawowym źródłem białka jest soja, takiej suplementacji nie potrzebują.

Dodatkowym walorem żywieniowym białka sojowego jest uwalnianie się z niego podczas trawienia w przewodzie pokarmowym, jak również podczas procesów technologicznych lub fermentacyjnych, biologicznie czynnych peptydów. Związki te mają charakter nutraceutyków, a dzięki znacznej termostabilności pozostają też w produktach poddanych obróbce termicznej. Peptydy te mogą nas uchronić przed otyłością i nadciśnieniem, obniżają poziom cholesterolu we krwi, wykazują działanie przeciwutleniające, przeciwnowotworowe i przeciwcukrzycowe.^3 4 

Mleko sojowe i produkty pochodzenia sojowego

Spośród nasion strączkowych i ziaren zbóż to właśnie soja zawiera największą ilość zdrowych dla naszego organizmu tłuszczów, i są one naturalnie obecne w soi i w produktach na bazie soi takich, jak: tofu, mleko sojowe, pełnotłusta mąka i olej sojowy. W przybliżeniu 50 % tłuszczu, który zawarty jest w soi stanowi kwas linolowy, czyli kwas wielonienasycony, który jest odpowiedzialny za obniżanie poziomu „złego” cholesterolu LDL we krwi. W dodatku, olej sojowy może zawierać ok. 8 % kwasu α-linolenowego, który jest określany jako kwas omega-3, niezbędny dla zdrowia człowieka i obniżający ryzyko chorób serca. Źródła, z których korzystałam mówią nam, że najczęściej spożywanymi produktami wytworzonymi z soi są produkty fermentowane.

W suchej masie ziarna soi zawarte jest około 40 % białka i 20 – 25 % lipidów w zależności od rodzaju i warunków klimatycznych podczas wzrostu. W skład lipidów wchodzą triacyloglicerole i fosfolipidy takie, jak: lecytyna, fosfatydyloetanoloamina, fosfatydyloinozytol i fosfatydyloseryna. W skład triacylogliceroli wchodzi różna kompozycja kwasów tłuszczowych.

Cechą charakterystyczną profilu kwasów tłuszczowych ziaren soi jest proporcjonalnie wysoka zawartość kwasu linolowego w granicach od 4 do 10 % oraz wykazano obecność następujących kwasów tłuszczowych nasyconych i nienasyconych. Oprócz wymienionych wyżej lipidów, w soi obecne są, na poziomie od 0,2 do 0,4 %, fitosterole takie, jak: kampesterol, sigmasterol, β-sitosterol i avenasterol w stosunku 3:1:2 :2. Proces pozyskiwania mleka sojowego z ziaren soi powoduje dziesięciokrotne zmniejszenie zawartości poszczególnych składników.

W „mleku” sojowym znajduje się około 4% białka i 2,0 – 2,2 % tłuszczu ogółem w tym około 0,21 % kwasów nasyconych, 0,32 % jednonienasyconych i 0,82 % wielonienasyconych. Mimo wielu cennych wartości odżywczych soja i produkty sojowe nie są dla każdego, bo  może nam nie odpowiadać jej smak oraz obecność oligosacharydów wywołujących nadprodukcję dwutlenku węgla, wodoru i metanu w czasie trawienia w dolnych partiach układu pokarmowego. Badania, które zostały przeprowadzone na produktach pochodzenia sojowego potwierdzają zmniejszenie zawartości wyżej wymienionych cukrów w wyniku aktywności bakterii fermentacji mlekowej.⁵ 

Rola estrogenów w organizmie

Estrogen u kobiety odpowiada za rozwój drugorzędnych cech płciowych, w tym za rozwój piersi, a także za regulację cyklu menstruacyjnego.

Estrogen u mężczyzn reguluje niektóre funkcje układu rozrodczego, szczególnie w zakresie dojrzewania plemników, a także wpływa na libido.

Inne funkcje estrogenów to: 

• przyspieszanie metabolizmu i redukowanie masy mięśniowej; 
• pogrubia błonę śluzową macicy, ściany pochwy i zwiększa nawilżenie pochwy; 
• zwiększa formowanie tkanki kostnej; 

Jaka jest skuteczność fitoestrogenów w łagodzeniu objawów menopauzy ? 

Badania, które zostały przeprowadzone do tej pory wykazują, że pewne rodzaje izoflawonów występujących w soi tj. genisteina i daidzeina przyczyniają się do równowagi hormonalnej u kobiet. Jeszcze nie tak bardzo dawno, bo tylko 100 lat temu przeciętna długość życia kobiety nie przekraczała wieku menopauzy, dlatego też problem menopauzy i zmian menopauzalnych jest w medycynie nowym zagadnieniem. Obecnie długość życia przeciętnej Polki wynosi 79 lata jeszcze w 1955 roku było to 68 lat więc 1/3 życia przeciętnej kobiety przypada na okres pomenopauzalny. 

Menopauza jest naturalnym, fizjologicznym okresem w życiu każdej kobiety, jednak często towarzyszy jej wiele objaw wpływających na samopoczucie psychiczne i fizyczne. Zawsze objawy towarzyszące menopauzie są bardzo indywidualne. Zaburzenia okresu menopauzy dotyczą praktycznie wszystkich aspektów życia biologicznego kobiety. Uderzenia gorąca są najczęściej występującą dolegliwością okresu około menopauzalnego. Występują u 70–85% kobiet w Europie i Ameryce, natomiast wśród Azjatek mniej niż 20% uskarża się na te objawy.

Badania prospektywne Nagata i wsp. potwierdziły ujemną korelację pomiędzy spożyciem produktów sojowych, a występowaniem uderzeń gorąca w populacji Japonek w okresie pomenopauzalnym. Sugeruje się, że u podstaw działania zmniejszającego objawy naczynioruchowe leży wiązanie się fitoestrogenów z receptorami estrogenowymi beta neuronów podwzgórza i hamowanie wydzielania hormonu luteinizującego odpowiedzialnego m.in. za uderzenia gorąca, a ponadto wpływ na metabolizm monoamin. 

🔎 Podobne wnioski płyną z badania opublikowanego w Complementary Therapies in Medicine [16] kobiety stosujące dietę niskotłuszczową wegańską mogą liczyć na znaczące korzyści w zmniejszaniu ilości uderzeń gorąca. W diecie takiej ważną pozycję zajmuje właśnie soja. Wyniki wskazały na redukcję uderzeń gorąca na poziomie 95%

Stwierdzono, że przyjmowanie fitoestrogenów w dużych dawkach: 30–80 mg/dzień prowadzi do redukcji objawów naczynioruchowych, choć skuteczność tych związków jest ok. połowę mniejsza w porównaniu do hormonalnej terapii zastępczej. Systematyczny przegląd wyników badań wpływu spożywania izoflawonów z dietą przez Huntleya i Ernsta wykazał, że dieta z dużym udziałem produktów sojowych może przynosić pewne korzyści w zmniejszeniu zaburzeń naczynioruchowych, natomiast Krebs i wsp. nie znajdują związku między spożyciem izolowanych pochodzących z różnych źródeł, a dolegliwościami wypadkowymi menopauzy.

Przeprowadzona przez Tempfera i wsp.  metaanaliza wyników badań dotyczących korelacji pomiędzy spożyciem izoflawonów przez kobiety po menopauzie, a nasileniem objawów naczynioruchowych wskazała, że stosowanie izoflawonów jest skuteczne tylko w wybranych populacjach. Należą do nich kobiety we wczesnym, naturalnie występującym okresie pomenopauzalnym, które nie doświadczają silnych objawów naczynioruchowych. Niestety nasila się także chwiejność emocjonalna, może wystąpić drażliwość, osłabienie pamięci, zaburzenia snu i depresja. W tym okresie dochodzi również do wzrostu wagi, który jest spowodowany zmniejszeniem się tempa przemiany materii oraz utraty masy mięśniowej. Zmniejsza się również gęstość kości co prowadzi do osteoporozy. Wszystkie te możliwe objawy towarzyszące menopauzie nazywamy zespołem klimakteryjnym. 

A wiesz jaka jest rola izoflawonów w regulacji poziomu estrogenu podczas menopauzy w organizmie kobiety? Badania, które zostały przeprowadzone wykazały, że fitoestrogeny korzystnie wpływają na organizm kobiety podczas menopauzy, ponieważ mogą przyłączać się do receptorów estrogenu w organizmie i dzięki temu fitoestrogeny częściowo zapobiegać docieraniu do komórek estrogenu krążącego w organizmie. 

Obecne doniesienia naukowe dowodzą, że izoflawony sojowe są fitoestrogenami o działaniu podobnym do estrogenu, ale zazwyczaj wynoszącym zaledwie 1/1000 lub mniej siły działania estrogenu ludzkiego. Dzięki swojemu działaniu blokującemu mogą się przyczyniać do obniżenia łącznego poziomu estrogenu i łagodzenia skutków ubocznych toksyczności związanej z nadmiernym poziomem estrogenu w organizmie. Są także dobroczynne w przypadku niedoboru estrogenu, np. w menopauzie, ponieważ zapewniają działanie estrogenowe w pustych receptorach przy niskim poziomie estrogenu krążącego w organizmie. ^6 7 

Czy soja może negatywnie wpłynąć na gospodarkę hormonalną mężczyzn?   

Badania, które zostały przeprowadzone do tej pory nie wykazały, żeby soja miała negatywny wpływ na cały organizm mężczyzny i na jego gospodarkę hormonalną. Podczas przeglądania i analizowania różnych badań można znaleźć skrajne przypadki z udziałem szczurów albo ludzi, ale uczestnicy tych badań spożywali bardzo duże ilości soi dlatego ona negatywnie wpłynęła na ich stan zdrowia. 

Obecny stan wiedzy na temat soi mówi nam, że jeśli zatem soję i produkty sojowe mężczyźni będą spożywać w odpowiednich czyli zalecanych ilościach to ich zdrowiu nic nie zagraża. Aby soja stanowiła zagrożenie dla męskiej płodności i zdrowia seksualnego mężczyźni z Europy musieliby spożywać jej praktycznie 40 razy więcej niż dotychczas i to praktycznie każdego dnia. 

Biorąc pod uwagę niewystarczające dane literaturowe dotyczące potencjalnie negatywnego wpływu spożycia soi i jej produktów na męską gospodarkę hormonalną większość naukowców zajmująca się tym tematem doszła do wniosku, że izoflawony sojowe nie wywołują negatywnych objawów u mężczyzn spożywających je regularnie, nawet w większych ilościach. ⁸ 

Czy dzieci mogą pić mleko i jeść produkty sojowe ? 

Dla niemowląt w pierwszych dniach i miesiącach swojego życia zawsze najlepszym pokarmem jest mleko matki. Dlatego też mamy powinny dążyć do tego, aby swoje dzieci karmić piersią.

Niestety często przyczyną problemów z karmieniem jest nieodpowiednie przystawianie dziecka do piersi, zanik pokarmu albo karmienie naturalne nie jest możliwe. Wtedy jest konieczne wprowadzenie mleka zastępczego. Dla wegan może to być mleko modyfikowane sojowe, jednak nie zaleca się wprowadzać go dzieciom przed ukończeniem 6 miesiąca życia. Można znaleźć informacje, które mówią, że z powodu niewykształconych enzymów bakteryjnych niezbędnych do biotransformacji izoflawonów, niemowlęta mogą absorbować większą ilość tych związków w porównaniu do osób dorosłych. Dlatego też wśród rodziców może to budzić pewne wątpliwości, jednak w żadnym z dotychczas przeprowadzonych badań nie wykazano negatywnych efektów zdrowotnych w stosunku do układu rozrodczego u ludzi. Nie wiadomo, czy izoflawony w tak dużym stężeniu są aktywne biologicznie. Dodatkowo, niektórzy autorzy udowodnili, że większość z izoflawonów w osoczu występuje w formie sprzężonej i nie może mieć działania hormonalnego. Niemowlęta karmione mlekiem matki lub mlekiem modyfikowanym sojowym rozwijają się prawidłowo.

Pierwsze mleko sojowe dla niemowląt było wprowadzone w 1909 roku i oparte na mące sojowej. Od tamtej pory skład mleka bardzo się zmienił. W 1959 roku zostało wzbogacone w jod aby zapobiec powstawaniu wola tarczycowego. Rok później mąka sojowa została zastąpiona izolatem białka sojowego, dzięki czemu w mleku była wyższa dostępność przyswajalnych aminokwasów. W 1970 roku mleko zostało wzbogacone w metioninę, karnitynę, taurynę, cholinę i inozytol a od 2000 roku formuła sojowa wzbogacona jest również w PUFA. 

Badania kliniczne, które zostały przeprowadzone z udziałem niemowląt karmionych mlekiem sojowym modyfikowanym rozwijają się prawidłowo i nie mają problemów z układem rozrodczym. W 2014 roku ukazał się przegląd 35 badań porównujących niemowlęta spożywające mleko sojowe oraz odżywianych mlekiem krowim modyfikowanym czy kobiecym. Badacze wywnioskowali, że nie ma żadnych negatywnych skutków zdrowotnych oddziałujących na niemowlęta karmione mlekiem sojowym. Nie ma różnic w ilorazie inteligencji, zaburzeniach zachowania, upośledzeniu uczenia się czy problemach emocjonalnych między dziećmi karmionymi mlekiem sojowym i kobiecym lub modyfikowanym. Kwas fitynowy i glin w mleku sojowym w żadnym z 8 badań przeglądu Vandenplas z 2014, nie wykazano negatywnego wpływu zawartości kwasu fitynowego na absorpcję w jelitach cynku, wapnia, żelaza, fosforu. Nie wykazano, również takiego wpływu na stężenie hemoglobiny, poziom wapnia czy cynku w surowicy krwii. 

Glin w mleku sojowym spożywanym codziennie, mieści się w poziomie dopuszczalnym przez FAO/WHO i nie przekracza 1 mg/kg masy ciała dzieci. W żadnym z dotąd opublikowanych badań nie wykazano negatywnych efektów związanych z glinem w mleku sojowym podawanym noworodkom urodzonym o czasie. Na ten moment nie ma jednoznacznych badań, które mówiłyby o tym czy i kiedy dzieci powinny zacząć spożywać mleko sojowe i produkty sojowe takie jak tofu czy tempeh. Dlatego też na obecną chwilę przyjęło się, że dzieciom napoje roślinne podaje się po ukończeniu pierwszego roku życia, bo to dopiero wtedy zwiększa się zapotrzebowanie dziecka na wapń. Przed ukończeniem 12 miesięcy, można dodawać niesłodzone napoje roślinne do posiłków dziecka np. do kaszki czy owsianki tak, jak ma to miejsce w diecie tradycyjnej w przypadku mleka krowiego. 

Napojem, który nie jest polecany dla małych dzieci jest napój ryżowy, bo zawiera większą ilość arsenu w porównaniu do każdego innego, dostępnego na rynku mleka. Napój roślinny jest dobrym źródłem tego składnika, ale pod warunkiem, że jest o niego wzbogacony. Zapotrzebowanie dzieci w wieku 1-3 lata na wapń wynosi 700 mg, dlatego wtedy trudno by było dostarczyć jego odpowiednią ilość bez użycia wzbogaconych napojów roślinnych, ale niestety, nie wszystkie produkty są wzbogacane w wapń. Szklanka takiego napoju roślinnego podana dziecku powyżej pierwszego roku życia dostarcza maluszkowi 240 mg wapnia.⁹ 

Fitoestrogeny sojowe w profilaktyce chorób cywilizacyjnych

Czy soja faktycznie ma działanie przeciwnowotworowe na organizm człowieka? Badania epidemiologiczne, które zostały przeprowadzone wykazały, że można zaobserwować zależność pomiędzy spożywaniem diety bogatej w produkty sojowe, a zmniejszoną zachorowalnością na niektóre nowotwory. 

Obecnie wiemy, że ludzie jedzący więcej potraw zawierających soję i jej przetwory, rzadziej zapadają na nowotwory. Dla nas takim przykładem może być Japonia, gdzie społeczeństwo spożywa dużo soi, mleka i napojów sojowych oraz fermentowanych produktów sojowych bogatych w izoflawony, które stanowią około 200 mg/dobę, a dla przykładu w USA spożycie izoflawonów nie przekracza 5 mg/dobę. 

Badania wskazują na istnienie związku między spożywaniem znacznych ilości produktów sojowych, a zachorowalnością na nowotwory sutka i prostaty oraz umieralnością z powodu tych nowotworów. Podczas badań został zbadany poziom genisteiny w płynach ustrojowych różnych grup kontrolnych i stwierdzono, że w populacjach azjatyckich obserwuje się wielokrotnie wyższe stężenie tego flawonoidu w surowicy krwi od 7 do 110 razy niż wśród mieszkańców krajów zachodnich.

W procesie rozrostu tkanki nowotworowej zostało zaobserwowane zjawiskowo angiogenezy czyli rozwoju sieci naczyń krwionośnych, w celu zapewnienia komórkom nowotworowym dostatecznej ilości tlenu i składników odżywczych do życia. Stwierdzono, że genisteina intensywnie hamuje angiogenezę, czyli rozwój naczyń krwionośnych wokół guza nowotworowego, poprzez kilkakrotne zmniejszenie tempa rozwoju komórek śródbłonka wyścielającego ściany tworzonych naczyń oraz stymulację degradacji białek macierzy pozakomórkowej wokół powstającego naczynia, a w większych stężeniach działają hamująco na podziały komórek nowotworowych. 

Przeprowadzone badania wykazały, że w dużych stężeniach genisteina wiąże się z receptorami androgenów i hamuje aktywność biologiczną hormonów męskich głównie testosteronu/dihydrotestosteronu obniżając w granicach 50-80% stymulujący wpływ tychże hormonów na rozwój raka prostaty, a także raka gruczołu mlekowego. ^10 11 12 

Jakie zagrożenia dla naszego organizmu mogą nas spotkać podczas spożywania soi i produktów sojowych? 

Podczas przeprowadzanego badania przez Centrum Badania Opinii Społecznej z raportu wynika, że w 2014 roku wegetarianie stanowili 1 % społeczeństwa polskiego. 

Osoby, które spożywają produkty sojowe, a zwłaszcza wegetarian i wegan są narażeni na powstawania niedoborów żelaza, cynku i wapnia. Problem ten jest spowodowany tym, że w nasionach soi znajdują się związki fitynowe, które wiążą kowalencyjnie kationy metali. Podczas przeprowadzania szczegółowych badań nie wykazać, że przy stosowaniu dobrze zbilansowanej diety należało obawiać się takich zagrożeń. U dzieci na diecie wegetariańskiej należy monitorować poziom żelaza oraz cynku i jeśli będzie taka potrzeba to wdrożyć odpowiednią suplementację.¹³ 

Niestety, ale soja i produkty sojowe mogą na nasz organizm działać jak alergen. Soja została zaliczona do grupy 8 (obok mleka, jaj, ryb, owoców morza, orzechów, orzechów arachidowych, pszenicy) wielkich alergenów, które są przyczyną 90 % alergii pokarmowych typu IgE. Obecnie szacuje się, że około 0,4% dzieci i 0,3% dorosłych jest uczulonych na soję. Badania wykazują, że alergia ta występuje zwykle we wczesnym dzieciństwie. W Polsce wciąż brakuje badań epidemiologicznych dotyczących częstości uczulenia na soję, jednak obserwacje kliniczne wskazują, że jest to narastający problem.

Na dzień dzisiejszy w literaturze zostało opisanych 15 (niektóre źródła podają 16) potencjalnie alergizujących białek sojowych. Są to podjednostki najważniejszych zapasowych białek występujących w nasionach soi – β-konglicyniny i glicyniny, a także białka należące do rodziny wicylin i białek 2S. Można je znaleźć także w produktach po obróbce termicznej, ponieważ charakteryzują się znaczną termostabilnością. Na przykład w lecytynie sojowej, powszechnie stosowanej jako emulgator, mogą pozostać niewielkie ilości białek alergizujących.

Zostało przeprowadzone wiele badań aby uzyskać hipoalergiczne odmiany ziarna sojowego i produktów sojowych. Dopiero zastosowanie metody hodowlanej i techniki inżynierii genetycznej pozwoliły uzyskać hipoalergiczne ziarno sojowe. Postanowiono opracować technologię, dzięki której po serii zabiegów fizykochemicznych lub enzymatycznych można uzyskać produkty sojowe o wyraźnie zmniejszonej alergenności. Przy stosowaniu techniki wysalania i wirowania w starannie dobranych warunkach usunięto z mleka sojowego główne alergeny i otrzymano produkt, który mogą spożywać ok. 80 % konsumentów uczulonych na soję. Opisano też  badania, w których dzięki obróbce enzymatycznej z izolatów białka sojowego usunięto 96 ÷100 % głównych alergenów. ^14 15  

Podsumowanie

Soja i produkty sojowe powinny być stałym elementem dobrze zbilansowanej diety każdego człowieka, a nie tylko wegetarian i wegan. Jak każdy produkt ma swoje plusy i minusy, ale wykluczyć powinny ją tylko osoby, u których została stwierdzona alergia pokarmowa. Ma ona wiele cennych wartości odżywczych. Okazuje się, że białko sojowe ma korzystny skład kwasów tłuszczowych, jak również obecność biologicznie czynnych związków, przede wszystkim lunazyny i izoflawonów. Prozdrowotne działanie tych związków zostało już szeroko opisane, chociaż szczegółowy mechanizm ich działania wymaga wciąż precyzyjnych badań biochemicznych i klinicznych. 

Bibliografia

1. Šařec, O. Šařec, P. Dobek, T. (4/2006) Uprawa i zbiór soi, Inżynieria Rolnicza
2. Kunachowicz, H. Przygoda, B. Nadolna, I. Iwanow, K. (2017) Tabele składu i wartości odżywczej żywności. Wyd. wydanie II zmienione. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, s. 516-517. ISBN 978-83-200-5311-1
3. Wilk, M. (2017). Soja źródłem cennych składników żywieniowych. Żywność Nauka Technologia Jakość, 24(2).
4. Dłużewska, E. Nizler, M. Maszewska, M. (2004) Wpływ wybranych dodatków technologicznych na jakość napojów sojowych, Acta Sci. Pol., Technol. Aliment. 3(1), 93-102
5. Zaręba, D. (2009) Profil kwasów tłuszczowych mleka sojowego fermentowanego różnymi szczepami bakterii fermentacji mlekowej, Żywność. Nauka. Technologia. Jakość, 6 (67), 59 – 71
6. Kluszczyk, W. (4/2007) Wpływ fitoestrogenów na problemy zdrowotne kobiet w okresie menopauzy ze szczególnym uwzględnieniem produktów i preparatów z soi, Farmaceutyczny Przegląd Naukowy
7. Prescha, A. Biernat, J. (2008) Wpływ fitoestrogenów pokarmowych na organizm człowieka, Bromat. Chem. Toksykol. – XLI, 4, str. 941–948
8. Wiśliewska, K. Soja dla mężczyzn – jeść czy nie jeść?, https://ncez.pl/abc-zywienia-/fakty-i-mity/soja-dla-mezczyzn—–jesc-czy-nie-jesc-
9. Kibil, I. Czy dzieci mogą jeść soję i pić napoje sojowe?, https://vegetitian.com/2019/02/17/czy-dzieci-moga-jesc-soje-i-pic-napoje-sojowe/
10. Kwiatkowska, E.(4/2007). Fitoestrogeny sojowe w profilaktyce chorób cywilizacyjnych, Borgis – Postępy Fitoterapii s. 207-211
11. Messina MJ, Loprinzi CL. Soy for breast cancer survivors: a critical review of the literature. J Nutr. 2001 Nov;131(11 Suppl):3095S-108S. doi: 10.1093/jn/131.11.3095S. PMID: 11694655.
12. Yamamoto S, Sobue T, Kobayashi M, Sasaki S, Tsugane S; Japan Public Health Center-Based Prospective Study on Cancer Cardiovascular Diseases Group. Soy, isoflavones, and breast cancer risk in Japan. J Natl Cancer Inst. 2003 Jun 18;95(12):906-13. doi: 10.1093/jnci/95.12.906. PMID: 12813174.
13. Wilk, M. (2017). Soja źródłem cennych składników żywieniowych. Żywność Nauka Technologia Jakość, 24(2).
14. Wilk, M. (2017). Soja źródłem cennych składników żywieniowych. Żywność Nauka Technologia Jakość, 24(2).
15. Rosada, T., Ukleja-Sokołowska, N., & Bartuzi, Z. (2019). Alergia na soję-co wiemy obecnie?. Alergia Astma Immunologia, 24(3)
16. Kahleova, H., Holtz, D. N., Strom, N., La Reau, A., Kolipaka, S., Schmidt, N., … & Barnard, N. D. (2023). A Dietary Intervention for Postmenopausal Hot Flashes: A Potential Role of Gut Microbiome. An Exploratory Analysis. Complementary Therapies in Medicine, 103002.

• Data pierwotnej publikacji: 29.10.2020
• Data ostatniej aktualizacji o wyniki badań: 22.11.2023