W jakich przypadkach stosować probiotyki i czy są warte tego całego hałasu na swój temat?

10 232 milionów dolarów: tyle łącznie wynosiła sprzedaż probiotyków w 2019 roku w Unii Europejskiej według statystyk International Probiotics Association [1]. Wydaje się sporo, prawda? Te same statystyki jednak wykazują, że ich łączna globalna sprzedaż w tym samym roku wynosiła aż 6,076 miliarda dolarów. Liczby mówią same za siebie i nie da się ukryć, że probiotyki zyskują coraz większą popularność na rynku farmaceutycznym [1]. Do niedawna ich główną rolę przypisywano zniesieniu negatywnych efektów stosowania antybiotykoterapii. Obecnie, dzięki rosnącej ilości badań naukowych skupiających się nad wpływem probiotyków na zdrowie człowieka, poznajemy coraz szersze ich zastosowanie [2]. Przy tak gwałtownym wzroście ich popularności nasuwa się jednak wiele pytań. Jak chociażby, w jakich przypadkach zaleca się stosowanie probiotyków? Czy każdy powinien stosować probiotyki? Jakie produkty wybierać?

Przed Tobą krótki przewodnik po probiotykach, który ułatwi Ci decyzję, czy i Ty powinieneś zacząć je przyjmować.

Czym są probiotyki?

Definicja

Probiotykiem są żywe szczepy drobnoustrojów probiotycznych, które podawane w ściśle określonej dawce wykazują pozytywny wpływ na zdrowie i funkcjonowanie organizmu człowieka. Zależność ta musi być poparta co najmniej jednym randomizowanym badaniem klinicznym. Mikroorganizmy te powinny być pochodzenia ludzkiego i wykazywać odporność na działanie soku żołądkowego i kwasów żółciowych.

Dodatkowo powinny utrzymać swoją żywotność na każdym etapie produkcji i dystrybucji aż do końca daty przydatności do spożycia. Preparat powinien być odpowiednio oznakowany, w tym między innymi zawierać nazwę rodzaju, gatunku i szczepu oraz minimalną liczbę żywych bakterii pod koniec daty trwałości produktu [3, 4]. Mówiąc o wpływie szczepów probiotycznych na zdrowie człowieka, mamy głównie na myśli modulujący wpływ na jego mikrobiotę. Mikrobiota wpływa zaś na wiele innych funkcji organizmu. Zatem wpływając na jej stan, oczekujemy pozytywnych efektów zdrowotnych, o czym dowiesz się więcej w dalszej części artykułu [4, 5].

Dlaczego mikrobiota jest tak istotna?

Mikrobiota jelitowa ma ogromny wpływ na zdrowie człowieka. Wśród wielu jej funkcji można wymienić takie jak:

1. Zwiększenie oporności na drobnoustroje patogenne [6].
2. Zwiększenie funkcji metabolicznych. Takich jak produkcji niespecyficznych dla ludzi enzymów umożliwiających trawienie włókna pokarmowego (błonnika) [2].
3. Wpływ na rozwój w wieku niemowlęcym i modulację w wieku dorosłym układu odpornościowego [2, 7].
4. Wpływ na funkcjonowanie oddalonych od jelit narządów, w tym mózgu [2, 8, 9].
5. Wpływ na produkcję wielu związków aktywnych, w tym enzymów, neuroprzekaźników, krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych czy hormonów [2, 10].
6. Wpływ na utrzymanie równowagi hormonalnej organizmu, w tym równowagi estrogenowej u kobiet [10, 11];
7. Wpływ na zmniejszenie ryzyka rozwoju wielu chorób przewlekłych, takich jak IBS [8, 9].

Mając tak szeroki wpływ na zdrowie, można spodziewać się, że zaburzeniu stabilności lub różnorodności mikrobioty mogą towarzyszyć negatywne efekty zdrowotne. Wykazano nawet, że zmiany w składzie jakościowy lub ilościowym mogą być charakterystyczne dla pewnych schorzeń. Co więcej, mogą one stanowić czynnik ryzyka ich rozwoju [5].

Z kolei, sam przebieg choroby również może wpłynąć na zmiany składu i funkcjonowania mikrobioty [11, 12]. Nie jest to jednak sytuacja nieodwracalna. To nasze codzienne nawyki, kształtujące nasz styl życia, wpływają na stan mikrobioty. Tym samym i na nasze zdrowie czy samopoczucie. Co, pośród naszych codziennych nawyków, wpływa najbardziej na skład mikrobioty? Wśród takich czynników wymienia się nadmierne stosowanie leków (np. na zgagę), prawidłową dietę, styl życia, higienę snu, techniki relaksacji i stosowanie probiotyków [6, 13].

Kto powinien stosować probiotyki?

Kuracja antybiotykowa

Stosowanie probiotyków do niedawna kojarzone było wyłącznie z okresem kuracji antybiotykowej. Do tej pory był to jedno z najbardziej przebadanych zastosowań probiotyków. Zalecane przez lekarza stosowanie odpowiednich probiotyków w trakcie, jak i po antybiotykoterapii stało się już integralną częścią kuracji.

Wykazano w wielu badaniach, że stosowanie dobrze dobranego probiotyku podczas kuracji przeciwdziała poantybiotykowej biegunce oraz skraca jej trwanie. Problem ten występuje nawet u 39% pacjentów stosujących antybiotyki, dlatego nie należy go bagatelizować [14, 15].

Co więcej, działanie antybiotyku nie jest wybiórcze i nie wpływa na zahamowanie wzrostu i rozwoju jedynie bakterii patogennych. Wręcz przeciwnie, wpływa on hamująco również na bakterie stanowiące naszą mikrobiotę jelitową [14].

Rola probiotyku nie ogranicza się jedynie do przeciwdziałania biegunce poantybiotykowej. Stosowanie probiotyku w czasie kuracji antybiotykowej zmniejsza jej negatywny wpływ na stabilność i skład mikrobioty jelitowego. Dlatego warto kontynuować jego przyjmowanie nawet na kilka tygodni po zakończeniu leczenia. Wspomoże to w przywróceniu stabilności komensalnej mikrobioty jelitowej [12].

Przewlekłe stosowanie leków a probiotyki

Okazuje się, że antybiotyki nie są jedynymi preparatami farmaceutycznymi, które wpływają na naszą mikrobiotę jelitową. Pojawia się coraz więcej badań naukowych skupiających się na wpływie poszczególnych leków czy suplementów diety na stan jakościowy i ilościowy drobnoustrojów tworzących mikrobiotę [15, 16, 17]. Co więcej, tematem badań staje się również wpływ mikrobioty jelitowej na metabolizm i przyswajanie substancji aktywnych z leków [18]. Obszar wzajemnej interakcji pomiędzy farmakoterapią a mikrobiotą wymaga dalszych badań. Obecnie dostępne badania wykazują, że interakcje te mogą mieć pozytywny, jak i negatywny efekt. Zależne jest to od substancji aktywnej stosowanego preparatu, ale i stanu wyjściowego mikrobioty osoby przyjmującej go [16].

Wśród najbardziej zaburzających różnorodność i skład mikrobioty jelitowej leków wymienia się:

1. leki na zgagę i refluks (inhibitory pompy protonowej),
2. leki przeciwbólowe (ibuprofen czy paracetamol),
3. antykoncepcję hormonalną.

Leki na zgagę i refluks, czyli IPP, to leki, które są najbardziej związane ze zmniejszenie różnorodności i zmianami taksonomicznymi w mikrobiocie jelitowym. Wpływ ten jest nawet silniejszy niż samych antybiotyków [16, 19, 20]. Co więcej, leki takie jak IPP czy niesteroidowe leki przeciwzapalne (np. ibuprofen) mogą wywoływać polekowe uszkodzenie śluzówki jelita cienkiego. Tym samym przyczyniać się do zaburzonego wchłaniania składników odżywczych ze światła jelita. Podaż probiotyków ma znaczące działanie prewencyjne, chroniące zarówno śluzówkę jelita, jak i różnorodność taksonomiczną mikrobioty. Przyjmując długoterminowo leki lub suplementy diety (np. żelazo), koniecznie skonsultuj się ze specjalistą, który pomoże zdecydować czy również w Twoim przypadku powinieneś rozważyć suplementację probiotykiem. Taka praktyka umożliwi zminimalizowanie negatywnego wpływ niektórych leków na funkcjonowanie jelit oraz skład mikrobioty [15, 16, 17, 20].

Probiotyki podczas stresu

Stres jest naturalną odpowiedzią organizmu, która ma ochronić nasze życie. Jednak w dzisiejszych czasach znacząco wzrosło zjawisko występowania przewlekłego stresu. Uznaje się, że już ponad 25% osób dotkniętych jest tą przypadłością [21]. Przewlekły stres związany jest z wieloma negatywnymi zdrowotnymi objawami.

Wśród nich można wymienić bóle głowy czy brzucha, stałe uczucie niepokoju, ale i depresję oraz IBS (ang. Irritable bowel syndrome, zespół jelita nadwrażliwego). Dodatkowo przewlekły stres może mieć wpływ na przewód pokarmowy i zaburzać jego czynność mechaniczną i trawienną oraz zwiększać przepuszczalność bariery jelitowej [21, 22, 23].

Zwiększona przepuszczalność bariery jelitowej związana jest ze zwiększoną odpowiedzią układu odpornościowego, czemu towarzyszyć może stan zapalny [22]. Co więcej, zauważa się negatywny wpływ długotrwałego stresu na skład jakościowy i ilościowy mikrobioty jelitowej. W efekcie przewlekły stres może doprowadzić do dalszych zmian w funkcjonowaniu układu odpornościowego czy nerwowego. Wykazano, że przyjmowanie probiotyków przez osoby dotknięte przewlekłym stresem, działa prewencyjnie lub niwelując potencjalne jego skutki. Zmniejsza jednocześnie negatywny wpływ na zaburzenie składu mikrobioty i idących za tym skutków zdrowotnych [21, 23].

Probiotyki a zaburzenia snu

Średnio człowiek spędza 1/3 swojego życia śpiąc. Taka inwestycja czasu przeznaczonego na sen związana jest z jego znaczącym wpływem na wiele funkcji życiowych. W tym regenerację tkanek rekonsolidację pamięci czy utrzymanie homeostazy synaptycznej [24].

Zaburzenie długości snu może wpływać negatywnie na wiele aspektów zdrowotnych. W tym zauważa się obniżoną odporność i zwiększony stan zapalny w organizmie [24]. Dodatkowo związane jest to również ze wzrostem ryzyka rozwoju chorób, takich jak cukrzyca typu II (diabetes mellitus), nadciśnieniem krwi tętniczej oraz innymi chorobami układu sercowo-naczyniowego, jak i zwiększony wskaźnik BMI [23, 25].

Rytm okołodobowy kontrolowany jest na poziomie podwzgórza i związany jest z 24-godzinnym cyklem dzień-noc. Podwzgórze kontroluje wydzielanie neurotransmiterów, których poziom zależy od pory dnia, np. melatonina, której poziom wzrasta wraz z nadejściem nocy. Mechanizm ten umożliwia prawidłowy rytm okołodobowy, w tym długość snu, która pozwala na odpowiednią regenerację organizmu [23].

Ostatnio zauważono, że występują również zależności między mikrobiotą jelitową a cyklem okołodobowym. Wykazano, że zachodzą zmiany składu mikrobioty jelitowej zależne od pory dnia. Okazuje się, że występują fluktuacyjne, rytmiczne zmiany determinujące skład ilościowy aż 10% wszystkich gatunków mikrobioty jelitowej w ciągu doby [23, 24]. Ponadto, wykazano, że zarówno zaburzona długość snu wpływa na skład mikrobioty, jak i sama dysbioza mikrobioty jelitowej może wpływać na jakość snu [Matenchuk, Reutakul].

Pojawiły się też pierwsze doniesienia, że u zdrowych, dorosłych osób już po 2 nieprzespanych nocach zmienia się stosunek między Firmicutes i Bacteroidetes oraz zmniejsza się ilość Tenericutes. Takie zmiany w składzie ilościowym mikrobioty jelitowej kojarzone są z zaburzoną tolerancją glukozy oraz zwiększonym ryzykiem rozwoju nadwagi bądź otyłości [25].

Niepodważalnie nadal potrzebne są dalsze badania nad zależnością miedzy mikrobiotą jelitową a snem. Jednak już teraz wiadomo, że obok dbania o higienę snu oraz dietę (w tym godziny posiłków), warto włączyć suplementację odpowiednio dobranym probiotykiem, co wpłynie na poprawę jakości snu [23, 24, 25].

Psychobiotyki, czyli wsparcie naszego mózgu i nastroju

Mikrobiota jelitowa wpływa na produkcję wielu związków bioaktywnych. Wśród nich wymieniamy między innymi enzymy trawienne, hormony, neuroprzekaźniki czy krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe. To za ich zasługą zachodzi komunikacja między jelitami a innymi narządami organizmu, w tym mózgiem. Swoją rolę ma tu nerw błędny, układ odpornościowy oraz układ krwionośny [2].

W kontekście naszego nastroju warto zwrócić uwagę przede wszystkim na serotoninę. Aż 90% serotoniny produkowanej w naszym organizmie, powstaje właśnie w jelitach przy pomocy mikrobioty. Serotonina jest hormonem szczęścia, kojarzonym głównie z dobrym samopoczuciem. Zauważono, że u osób zmagających się z depresją czy obniżonym nastrojem występuje również zaburzenie składu mikrobioty jelitowej. Co jednocześnie również wpływa na zaburzenie produkcji serotoniny w jelitach. Długotrwałe zaburzenie produkcji tego neuroprzekaźnika może wpływać znacząco na pogorszenie naszego samopoczucia. Dlatego coraz częściej poleca się stosowanie dobrze dobranego probiotyku u osób, u których diagnozuje się takie problemy [3, 8].

Jak zostało wspomniane wcześniej, ogromną rolę w kontekście zaburzenia składu mikrobioty jelitowej odgrywa stres. Dysbioza wywołana przez przewlekły stres wpływa również na obniżenie funkcji poznawczych oraz zaburzenie zachowań społecznych.

W długotrwałej perspektywie dysbioza mikrobioty jelitowej oraz zwiększona przepuszczalność jelita wpływa na zwiększenie ryzyka rozwoju demencji, choroby Alzheimera oraz Parkinsona. Wszystkie pozytywnie wpływające na mikrobiotę nawyki, takie jak prawidłowo zbilansowana dieta, aktywność fizyczna, techniki relaksacji czy suplementacja probiotykiem, mogą zmniejszyć ryzyko i opóźnić rozwój chorób neurodegeneracyjnych [26].

Probiotyki wsparciem dla diety

Mikrobiota jelitowa dostosowuje się składem ilościowym i jakościowym do diety, która spożywana jest na co dzień. Wykazano jednak, że zmiany sposoby żywienia mają natychmiastowy wpływ na skład mikrobioty. Zmiany te zauważalne są już nawet po 1-2 dniach od wprowadzenia nowych nawyków. Największy jednak wpływ na stan mikrobioty mają długotrwałe nawyki żywieniowe [27].

Niestety obecnie częstym sposobem żywienia jest model „diety zachodniej”. Kojarzony jest on ze zwiększonym ryzykiem występowania nadwagi i otyłości. Dieta ta bazuje na produktach wysokoprzetworzonych z małą zawartością błonnika pokarmowego, przy jednoczesnej dużej gęstości energetycznej oraz zawartości tłuszczów nasyconych, cukrów prostych i soli. Związane jest to ze zmniejszeniem różnorodności gatunkowej mikrobioty jelitowej osób spożywających dietę zachodnią [27].

Dodatkowo warto zauważyć, że taki sposób żywienia często towarzyszy nadwadze i otyłości oraz zmianie zaburzeniu ratio między Firmicutes a Bacteroidetes. Zauważono, że takie zmiany w składzie mikrobioty jelitowej mogą korelować ze zwiększonym absorpcją pożywienia z jelita grubego. To może skutkować przyswajaniem około 150 kcal więcej z danego pożywiania względem osób, u których nie zauważono powyższych zmian ilościowych mikrobioty. Ma to ogromne znaczenie, zwłaszcza dla osób, które zmagają się z nadmierną masą ciała [28].

Zmiany naszych nawyków żywieniowych mają pozytywny wpływ na różnorodność mikrobioty. Im bardziej zróżnicowana, bogata w błonnik i nienasycone kwasy tłuszczowe dieta, tym bardziej zróżnicowana i prawidłowo funkcjonująca mikrobiota jelitowa [29, 30]. Na dowód tego wykazano, że zwiększenie podaży błonnika pokarmowego w diecie zdrowych, dorosłych osób, skutkowało natychmiastowymi pozytywnymi zmianami w liczebności komensalnych bakterii.

Zmiany te zauważono już zaledwie po czterech dniach stosowania się do zaleceń [30]. Jeżeli jesteś w trakcie zmiany swoich nawyków żywieniowych, obok dbania o prawidłowe zbilansowanie posiłków oraz przerw między nimi, warto rozważyć wprowadzenie suplementacji probiotyków. Wykazano ich pozytywny wpływ na zwiększenie różnorodności mikrobioty jelitowej  oraz produkowanych przez nie substancji aktywnych, w tym krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych [6, 27, 29, 30].

Czy probiotyki pomogą w chorobie przewlekłej?

Nadal nie wiadomo, czy niestabilna, mało zróżnicowana mikrobiota jelitowa ma wpływ na rozwój chorób przewlekłych, czy raczej jest efektem samej choroby. W momencie postawienia diagnozy przewlekłej choroby możemy spodziewać się już występującego zaburzenia różnorodności mikrobioty jelitowej. Brak interwencji wspomagających powrót do wyjściowego składu mikrobioty może jedynie nasilać negatywne objawy choroby. Dodatkowo może przyczyniać się do rozwoju innych schorzeń.

Podłożem takiej sytuacji jest między innymi zaburzenie integralności bariery jelitowej, nadmierne pobudzenie układu odpornościowego oraz zwiększenie stanu zapalnego organizmu [2, 10].

Uważa się, że suplementacja odpowiednio dobranymi probiotykami może mieć pozytywny wpływ na zahamowanie rozwoju oraz wsparcie leczenia wielu chorób przewlekłych. Probiotykoterapia znajdzie swoje zastosowanie w PCOS, niedoczynności tarczycy, otyłości, trądziku, cukrzycy czy wielu innych [2]. Jeżeli zmagasz się z którąś z tych chorób, warto skonsultować się z lekarzem i dietetykiem. A wśród zaleceń terapeutycznych powinieneś uzyskać zalecenie przyjmowania indywidualnie dobranego probiotyku [10]. Zwłaszcza jeżeli leczeniu towarzyszy długotrwałe przyjmowanie leków [17,20].

Probiotyk a produkty fermentowane 

Często można usłyszeć zalecenie, by przy kuracji antybiotykowej spożywać jak najczęściej kefir. Wynika to ze znanego mitu, który mówi o tym, że żywność fermentowana jest probiotykiem. Nie da się ukryć, że fermentowane produkty (kefiry czy kiszonki), mają bardzo pozytywny wpływ na zdrowie człowieka [17]. Definitywnie powinny stanowić stałą część zróżnicowanej diety człowieka. Niestety nie należy ich mylić z probiotykami.

Jak już wiesz z początku artykuły, probiotykiem nazywamy preparat zawierający żywe szczepy drobnoustrojów, które są bardzo dokładnie opisane. W produktach fermentowanych występują drobnoustroje, ale niestety nie mamy informacji o ich dokładnej ilości oraz żywotności. Ponadto rzadkością jest, by producent określał na opakowaniu, jakie dokładnie szczepy drobnoustrojów znajdują się w produkcie. W związku z tym uznaje się produkty fermentowane za źródło drobnoustrojów dla organizmu człowieka, ale nie żywych. Dzięki temu zyskały one nazwę postbiotyku. Mimo że produkty fermentowane nie są probiotykami, zdecydowanie zaleca się, żeby stanowiły stałą częścią zbilansowanej diety [3].

Na co zwracać uwagę przy doborze probiotyków?

Już wiesz w jak wielu sytuacjach odpowiednio dobrana probiotykoterapia może wspomóc Twoje zdrowie czy samopoczucie. Warto jednak podkreślić, że stosowanie probiotyków powinno stanowić element prewencji oraz leczenia chorób. Zawsze musi iść w parze z prawidłowym odżywianiem, aktywnością fizyczną, regeneracją i regularnym snem. 

Jeżeli zdecydowałeś się na włączenie probiotyków do swojej codziennej suplementacji, oto kilka wskazówek dla Ciebie jak wybrać odpowiedni preparat.

1. Dobierz preparat do swoich indywidualnych potrzeb bądź schorzeń. Każdy preparat probiotyczny powinien być stosowany w konkretnym celu klinicznym.
2. Zwróć uwagę na to, by szczep bakterii był odpowiednio opisany na preparacie. Musi zawierać pełną nazwę trójczłonową np. Lactobacillus plantarum 299v, a nie Lactobacillus.
3. Więcej szczepów wcale nie oznacza lepiej. Często może się okazać, że monoszczepy bakterii mają skuteczniejsze działanie niż preparaty wieloszczepowe. Wybieraj preparat dopasowany do swoich indywidualnych potrzeb.
4. Sprawdź, czy działanie danego preparatu oparte jest o badania kliniczne. Ewentualnie, czy dany szczep bakteryjny ma rzeczywisty, potwierdzony wpływ na problem, który próbujesz rozwiązać.
5. Zwróć uwagę, by preparat zawierał dokładnie opisaną dawkę szczepu bakteryjnego i zalecaną dawkę do spożycia.
6. Sprawdź datę ważności produktu.
7. Sprawdź, czy apteka, w której kupujesz preparat, zwraca uwagę na warunki jego przechowywania i dostosowuje je do zaleceń producenta. Po zakupie również postępuj zgodnie z jego zaleceniami.
8. Skontaktuj się ze specjalistą, który pomoże dobrać preparat do Twoich indywidualnych potrzeb.

Bibliografia:

1. International Probiotics Association (2020) Market data – The probiotic market overview. Pobrano z https://www.ipaeurope.org/legal-framework/market-data/.
2. Reid G. (2016). “Probiotics: definition, scope and mechanisms of action”. Best practice & Research Clinical Gastroenterology, volume 30 (1), 17-25.
3. Plaza-Diaz J., Ruiz-Ojeda J., Gil-Campos M., Gil A. (2019). “Mechanisms of action of probiotics”. Advances in Nutrition, volume 10, 49-66.
4. Winiarz D., Domańska K., Paluch K., Skrajnowska D. (2017). „Probiotyki a zdrowie – dziś i jutro”. Biuletyn Wydziału Farmacji, WUM, volume 10, 86-94.
5. Duvallet C., Gibbson S.M., Gurry T., Irizarry R.A., Alm E.J. (2017). “Meta-analysis of gut microbiome studies identifies disease-specific and shared responses”. Nature communications, volume 8, 1784.
6. Johnson K. V. A. (2020). “Gut microbiome composition and diversity are related to human personality traits”. Human Microbiome Journal, volume 15, 2452-2317.
7. Lee J., Seto D., Bielory L. (2008). „Meta-analysis of clinical trials of probiotics for prevention and treatment of pediatric atopic dermatitis”. Journal of allergy and clinical immunology, volume 121 (1), 116-121.
8. Huang R., Wang K., Hu J. (2016). “Effect of probiotics on depression: a systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials”, Nutrients, volume 8 (8), 483.
9. Guo Z. et al. (2011). “Influence of consumption of probiotics on the plasma lipid profile: a meta-analysis of randomized controlled trials”. Nutrition, Metabolism and cardiovascular diseases, volume 21 (11), 844-850.
10. Salliss M., Farland L., Mahnert N., Herbst-Kralovetz M. (2021). “The role of gut and genital microbiota and the estrobolome in endometriosis, infertility and chronic pelvic pain”. Human reproductive update, 1-40.
11. Becker S., Manson J. (2021). “Menopause, the gut microbiome, and weight gain: correlation or causation?”. Menopause, volume 28 (30), 327-331.
12. Nami Y. et al. (2015). “Probiotics or antibiotics: future challenges in medicine”. Journal of Medical Microbiology, volume 64 (2).
13. Thursby E., Juge N. (2017). “Introduction to the human gut microbiota”. Biochemical Journal, volume 474 (11), 1823-1836.
14. Neut C., Mahieux L., Dubreuil L. (2017). “Antibiotics susceptibility of probiotic strains: is it reasonable to combine probiotics with antibiotics?”, Medicine et Maladies Infectieuses, volume 47 (7), 477-483.
15. Falony G. et al. (2016). “Population-level analysis of gut microbiome variation”. Science, volume 352 (6285), 560-564.
16. Hjelmso M. et al. (2020). “Prenatal dietary supplements influence the infant airway microbiota in a randomized factorial clinical trial”. Nature communications, volume 11, 426.
17. Wallace J. et al. (2011). “Proton pump inhibitors exacerbate NSAID-induced small intestinal injury by inducing dysbiosis”. Gastroenterology, volume 141 (4), 1314-1322.
18. Juarova L., Anzenbacher P., Anzenbacherova E. (2016). “Human gut microbiota plays a role in the metabolism of drugs”.  Biomedical papers of the Medical Faculty of the University Palacký, Olomouc, Czechoslovakia, volume 3, 317-326.
19. Weersen R. K., Zhernakova A., Fu J. (2020).”Interaction between drugs and gut microbiome”. Gut, volume 69, 1510-1519.
20. Vila A. V. et al. (2020). “Impact of commonly used drugs on the composition and metabolic function of the gut microbiota”. Natura communications, volume 11.
21. Molina-Torres G., Rodriguez-Arrastia M., Roman P., Sanchez-Labraca N., Cardona D. (2019). “Stress and the gut microbiota-brain axis”. Behavioral Pharmacology, volume 30, 187-200.
22. Lutgendorff F., Akkermans L. M. A., Soderholm J. D (2008). “The role of microbiota and probiotics in stress-induced gastroinstestinal damage”. Current Molecular Medicine, volume 8, 282-298.
23. Matenchuk B. A., Mandhane P. J., Kozyrskyj A. L. (2020). „Sleep, cricadian rhythm, and gut microbiota”. Sleep Medicine Review, volume 53.
24. Sen P., Molinero-Perez A., Kenneth J.O., McCafferty C. P., O’Halloran K. D., Cryan J. F. (2021). “Microbiota and sleep: awakening the gut feeling”. Trends in Molecular Medicine, volume 27, 935-945.
25. Reutrakul S., So-ngern A., Chirakalwasan N., Saetung S., Chanprasertyothin S., Thakkinstian A., Chlipala G. E. (2020). “No changes in gut microbiota after two-week sleep extension in chronically sleep-deprived individuals”. Sleep Medicine, volume 68, 27-30.
26. Gubert C., Kong G., Renoir T., Hannah A. J. (2020). „Excercise, diet and stress as modulators of gut microbiota: Implications for neurodegenerative diseases”. Neurobiology of Disease, volume 134. 
27. Sonnenburg J. L., Backhed F. (2016). “Diet-microbiota interactions as moderators of human nutrition”. Nature, volume 535, 56-64.
28. Rosenbaum M., Knight R., Leibel R. L. (2015). “The gut microbiota in human energy homeostasis and obesity”. Trends in Endocrinology and Metabolisms, volume 26, 493-501.
29. Scott K. P., Gratz S. W., Sheridan P. O., Flint H. J., Duncan S. H. (2013). “The influence of diet on the gut microbiota”. Pharmacological Research, volume 69, 52-60.
30. Tian T. et al. (2021). „Effects of short-term dietary fiber intervention on gut microbiota in young healthy people”. Diabetes, Metabolic Syndrome and obesity: targets and therapy, volume 14, 3507-3516.