Wpływ witaminy D na wyniki i możliwości sportowe zawodnika

Utrzymywanie odpowiedniego poziomu witaminy D w organizmie jest bardzo ważne dla zdrowia każdego z nas. Coraz więcej doniesień sugeruje, iż witamina D wpływa również na wydajność sportową. Niestety, dane z lat 2008-2014 (2) wskazują, że nieprawidłowy poziom tej witaminy dotyczy 56% sportowców (25(OH)D<32 ng/ml). Szczególne ryzyko występuje zimą oraz wśród atletów trenujących w pomieszczeniach. W jaki sposób te nieprawidłowości mogą wpływać na formę zawodników? Czy poziom witaminy D w organizmie ma wpływ na masę mięśniową i regenerację? W jaki sposób należy ją suplementować, by odnieść największe korzyści zdrowotne? Niezależnie czy jesteś zawodnikiem, trenerem czy też dietetykiem sportowym zachęcam do przeczytania mojego artykułu! Na podstawie dowodów naukowych postaram się rozwiać wszelkie Twoje wątpliwości dotyczące wpływu witaminy D na wydajność sportową [1,2].

Spis treści:

1. Wpływ witaminy D na układ kostno-szkieletowy
2. Wpływ witaminy D na układ sercowo-naczyniowy i wydolność sportowca
3. Wpływ witaminy D na funkcjonowanie mięśni
4. Wpływ witaminy D na układ nerwowy
5. Działanie przeciwzapalne, a regeneracja mięśni
6. Wpływ witaminy D na układ odpornościowy
7. Wpływ witaminy D na funkcjonowanie płuc
8. Suplementacja
9. Podsumowanie

Wpływ witaminy D na układ kostno-szkieletowy 

Sportowcy są grupą narażoną na liczne kontuzje, w tym złamania przeciążeniowe. Szacuje się, że tego typu uraz dotyka około 6,5%-9,7% zawodników, najczęściej poniżej 25. roku życia (3) i jest spowodowany submaksymalnymi obciążeniami kości. Najczęściej złamanie dotyka kończyn dolnych: kości piszczelowej, śródstopia oraz miednicy. Uraz występuje głównie w sportach lekkoatletycznych, koszykówce, piłce nożnej, wioślarstwie, a także tańcu. W większym stopniu dotyka kobiet niż mężczyzn [4].

Literatura (4) sugeruje, że witamina D odgrywa kluczową rolę w profilaktyce złamań przeciążeniowych, co jest związane z jej wpływem na metabolizm kości. Wykazano (4), że niski poziom 25(OH)D koreluje z wyższym ryzykiem mikrourazów kości i powstawania złamań. Warto wiedzieć, że istotne znaczenie dla metabolizmu kości ma biodostępność witaminy D, a nie tylko jej stężenie we krwi. Witamina D w organizmie jest wiązana przez specjalne białko (DBP), a następnie transportowana do wątroby, gdzie przekształca się w nieaktywny metabolit 25(OH)D. Następnie 25(OH)D jest transportowane do nerek, gdzie ulega hydroksylacji tworząc aktywną formę, 25-dihydroksywitamine D (1,25(OH)2D). Dopiero aktywna forma wpływa pozytywnie na metabolizm kości, regulowanie i wchłanianie wapnia w jelitach czy mineralizację kośćca. Szacuje się, że białko DBP wiąże około 85-90% 25(OH)D, a reszta metabolitu uznawana jest za biodostępną. Związany metabolit nie jest w stanie oddziaływać na komórki docelowe. Ze względu na różne polimorfizmy genu kodującego białko wiążące witaminę D, rasy różnią się powinowactwem witaminy D i ilością biodostępnego metabolitu w organizmie.

W jednym z badań (5) przeprowadzonych na sportowcach różnych ras zaobserwowano, iż stężenie 25(OH)D we krwi nie korelowało z gęstością mineralną kości, jednak ilość biodostępnej 25(OH)D już tak. Badanie wykazało, że średnie stężenie 25(OH)D w organizmie było niższe u Arabów, Azjatów i Czarnoskórych niż u rasy kaukaskiej i latynoskiej, jednak poziom aktywnego metabolitu najwyższy był u rasy latynoskiej i czarnej. Najwyższą gęstość mineralną kości ogółem zaobserwowano u rasy czarnej. Sportowcy z Arabii i Azji mieli dużo mniejszy poziom biodostępnego metabolitu 25(OH)D niż inne grupy i  najmniejszą gęstość mineralną kości [4,5].

Ograniczona biodostępność witaminy D dotyczy także osób z nadmiernym zatłuszczeniem ciała. W tkance tłuszczowej u tych osób dochodzi do magazynowania witaminy D. U sportowców z nadmierną masą ciała wymagana może być większa dawka suplementu niż u zawodników z prawidłową masą ciała [18].

Suplementowanie witaminy D może mieć także istotne znaczenie w przypadku sportowców o niskiej masie ciała. Przy niskim BMI i niedożywieniu występuje większe ryzyko zmniejszonej gęstości mineralnej kości. W jednym z badań (4) przeprowadzonym na młodych dżokejach, dzienne spożycie 800 mg wapnia i 400 IU witaminy D wpłynęło pozytywnie na metabolizm kości. U pływaków dzienna suplementacja witaminą D w dawce 4000 IU miała wpływ na zwiększenie zarówno poziomu 25(OH)D, jak i masy kostnej. Na wystąpienie złamań przeciążeniowych mocno narażeni są sportowcy wytrzymałościowi np. biegacze czy kolarze. Statystycznie mają niższą gęstość mineralną kości w porównaniu do sportowców dyscyplin szybkościowo-siłowych, co wraz z ciężkim treningiem może być predyktorem do powstania tego typu urazów [4].

Istnieje sporo badań (4) potwierdzających związek między niskim poziom 25(OH)D a występowaniem złamań przeciążeniowych. Dane obecnie są ograniczone, lecz wyniki sugerują zależność. Wykazała to metaanaliza (6) przeprowadzona na żołnierzach, do której włączono 8 badań. W trzech badaniach poziom 25(OH)D mierzono po rozpoznaniu złamania przeciążeniowego, a w pięciu w momencie rozpoczęcia treningów. Jedynie w jednym z badań nie wykazano zależności. Mimo tego, że różnica nie była wysoka (-2,44 ng/ml; od -3,89 ng/ml do 0,54 ng/ml) to badania sugerują, że suplementacja witaminą D, szczególnie w okresie ciężkich treningów może być jednym z czynników profilaktyki złamań przeciążeniowych. Podobne wnioski można wysnuć po analizie badania (7) retrospektywnego przeprowadzonego wśród młodych koszykarzy. Okresową suplementację zastosowano wśród koszykarzy, u których wyjściowy poziom był niższy niż 30 ng/ml. Badania kontrolne przeprowadzano 2 razy w roku. Na przełomie lat zaobserwowano istotny spadek występowania złamań przeciążeniowych [4,6,7].

Warto dodać, że synergistycznie z witaminą D działa wapń oraz witamina K. Witamina K reguluje mineralizację kości, wpływając na karboksylację osteokalcyny. Są to białka produkowane w dojrzałych komórkach kości i regulowane poprzez działanie 25(OH)D. W przypadku, gdy poziom witaminy K jest niewystarczający może dojść do sytuacji gromadzenia się niekarboksylowanych (nieaktywnych) białek osteokalcyny w kościach, co prowadzi do zwiększania uwalniania wapnia z kości i odkładania się go w tkankach miękkich. Zatem podaż odpowiedniej ilości witaminy K wraz z dietą będzie najlepszą prewencją toksyczności nadmiaru witaminy D [4].

Wpływ witaminy D na układ sercowo-naczyniowy i wydolność sportowca 

Receptory witaminy D znajdują się w większości komórek i tkanek ludzkiego organizmu. Z tego względu witamina ta pełni wiele funkcji, niezwiązanych z układem kostnym. Szczególne znaczenie ma dla funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego. Niedobór 25(OH)D wiąże się ze zwiększonym ryzykiem chorób układu krążenia [9].

Badanie (8) przeprowadzone na 506 sportowcach klasy krajowej wykazało, że niższe stężenie 25(OH)D w surowicy krwi było związane z niższym parametrami strukturalnymi serca, między innymi z niższą średnicą korzenia aorty, lewej komory podczas rozkurczu, przegrody międzykomorowej podczas rozkurczu czy obszarem prawego przedsionka. Statystycznie istotne różnice zaobserwowano między masą lewej komory i objętością lewej komory podczas rozkurczu pomiędzy sportowcami z stężeniem 25(OH)D<20 ng/ml, a zawodnikami z stężeniem 25(OH)D>20 ng/ml. Różnice te były większe niż w grupie kontrolnej (osoby nietrenujące). Zawodowi sportowcy ogółem wykazywali wyższe parametry strukturalne serca niż grupa kontrolna, co związane jest z wyczynowym uprawianiem sportu. Badacze odkryli korelacje między stężeniem 25(OH)D a parametrami serca po dostosowaniu do powierzchni ciała, wieku, pochodzenia i uprawianego sportu wśród sportowców, ale nie w grupie kontrolnej [8].

Regularne wykonywanie ćwiczeń wiąże się z adaptacjami strukturalnymi i elektrofizjologicznymi serca. U większości sportowców zmiany są niewielkie i mieszczą się w granicach normy, jednak u niektórych mogą wystąpić patologie, ujawniające się w postaci chorób serca. W przypadku braku wykrycia problemów sercowych może dojść do nagłej śmierci podczas wysiłku fizycznego. Niedawne badania (10) wskazują korelację pomiędzy wysokim niedoborem witaminy D, a nagłą śmiercią sercową [10].

Niedobór witaminy D negatywnie wpływa na kurczliwość serca, napięcie naczyń i dojrzewanie tkanki serca. Ma również wpływ na wzrost parathormonu, co może prowadzić do przerostu lewej komory. Przerost ten może zmieniać zdolność napełniania komory i frakcję wyrzutową, czego konsekwencją może być niedotlenianie tkanek mięśniowych i pogorszenie wyników sportowych. Istnieje również związek pomiędzy niskim stężeniem witaminy D w organizmie a sztywnością tętnic, podwyższonym ciśnieniem krwi, dysfunkcją śródbłonka i rozwojem miażdżycy. Negatywne zmiany w układzie sercowo-naczyniowym będą miały ogromne znaczenie dla wydolności krążeniowo-oddechowej, wpływając na  tempo dostarczania tlenu i składników odżywczych do pracujących mięśni [10].

Wpływ witaminy D na funkcjonowanie mięśni

Witamina D ma wpływ na rozrost i różnicowanie się komórek mięśniowych (miocytów), a także wychwyt oraz transport wapnia do wnętrza komórki (wapń uczestniczy w procesie skurczu mięśnia). Ponadto witamina D wpływa na ekspresję insulinopodobnego czynika wzrostu (IGF-1), który warunkuje przebudowę i przerost miocytów. Jeśli zależy Ci na szybszej regeneracji i zwiększeniu siły mięśniowej dbaj o odpowiedni poziom 25(OH)D w organizmie. Dzięki szerokiemu spektrum oddziaływania, witamina D może mieć wpływ na regenerację i rozrost tkanki mięśniowej, szczególnie we włóknach szybkokurczliwych [1,10].

Badanie (11) przeprowadzone przez J.H. Oh i wspólników obrazuje korelację pomiędzy poziom witaminy D w organizmie, a kontuzjami obręczy barkowej. W badaniu udział wzięło 366 pacjentów z bólami barków. U 288 pacjentów wykryto pełne uszkodzenie stożka rotatorów, a 138 pacjentów borykało się z innymi schorzeniami. U badanych przeprowadzono badania stężenia 25(OH)D w organizmie. Okazało się, że niski poziom witaminy D korelował ze zwyrodnieniem tłuszczowym w obręczy barkowej, bardziej zaawansowanym stopniem kontuzji i mniejszym zakresami odwodzenia i rotacji barku [11].

W celu dokładniejszego określenia wpływu witaminy D na funkcję mięśni badacze dokonali przeglądu literatury (12). Kryterium włączenia było zastosowanie próby placebo, wiek 18-45, oznaczenie wartości wyjściowych witaminy D, uczestnictwo w zajęciach sportowych oraz suplementacja witaminy D w ramach projektu. Do przeglądu zakwalifikowało się 6 badań. W 4 badaniach podawano witaminę D3, a w dwóch pozostałych witaminę D2. Badania trwały od 6 tygodni do 4 miesięcy. Dawka suplementu wahała się od 400 do 8500 IU na dzień. Do pomiaru siły mięśniowej w niektórych badaniach użyto dynamometru, a w niektórych testu maksymalnego obciążenia. Z kolei w jednym z badaniu sprawdzono wpływ witaminy D na regenerację po intensywnym wysiłku, obserwując powysiłkową siłę izometryczną [12].

W dwóch badaniach wykonanych, na zawodowych sportowcach płci męskiej i elitarnych sportowcach uprawiających balet odnotowano znaczący wzrost siły po suplementacji witaminą D3. W jednym z nich obserwowano również regenerację powysiłkową, która także uległa poprawie. Ponadto zaobserwowano niższe uszkodzenie mięśni po wysiłku. W badaniach zastosowano dawkę 2000 IU lub 4000 IU wit D3 na dzień. W pozostałych badaniach, w których sportowcy suplementowali witaminę D3, także odnotowano wzrost siły mięśniowej (chociaż różnice nie były tak znaczące) oraz wzrost poziomu 25(OH)D. W badaniu Close’a i inn. badani sportowcy mieli lepszy czas sprintu na 10 metrów i większą wysokość skoku w pionie, w porównaniu z grupą kontrolną, która nie przyjmowała suplementu. Okazało się, że w badaniach, w których podawano witaminę D2 nie wystąpił pożądany efekt. W obu badaniach zaobserwowano wzrost poziomu 25(OH)D2 w organizmie i spadek 25(OH)D3, co skutkowało nieznacznym lub żadnym wzrostem całkowtego stężenia 25(OH)D [12]. 

Obecne dowody naukowe (12) sugerują, że witamina D2 jest znacznie mniej skuteczna niż witamina D3. Powodem może być między innymi inne tempo metabolizmu. Warto także dodać, że różne tkanki reagują w różnym tempie na witaminę D. Pomimo tego, że Towarzystwo Endokronologiczne sugeruje poziom witaminy D >30ng/ml jako wystarczający, może się okazać, że lepsze wyniki sportowe osiągniemy będąc bliżej 50 ng/ml. Witamina D pełni wiele funkcji w organizmie, dlatego w przypadku jej niskiego stężenia organizm zadba najpierw o ważniejsze elementy niż regeneracja i budowanie masy mięśniowej. Ponadto cholekarcyferol zaczyna magazynować się w tkance tłuszczowej i mięśniowej (w celu wykorzystania w przyszłości) dopiero po osiągnieciu 50 ng/ml, co wskazuje, że do tego poziomu witamina ta jest w pełni wykorzystywana przez organizm [12].

Wpływ witaminy D na układ nerwowy

Prawidłowe działanie układu nerwowego jest bardzo istotne dla sportowców, szczególnie dyscyplin wymagających szybkiej reakcji na bodźce. Receptory witaminy D są obecne w całym mózgu, w tym w obszarze koordynującym ruch. Witamina D wpływa także na wzrost, dojrzewanie i różnicowanie neuronów, dzięki czemu zawodnik będzie w stanie szybciej nauczyć się konkretnych wzorców ruchowych. Witamina D wpływa także na poziom serotoniny, dopaminy i kwasu gamma-aminomasłowego (GABA) w organizmie. Wszystkie te neuroprzekaźniki będą miały kluczowe znaczenie dla jakości regeneracji i odczuwanego zmęczenia, przyczyniając się pośrednio do możliwości wysiłkowych. Niedawne badania (10) na zwierzętach wskazują na to, iż niedobór witaminy D koreluje z nadmiernym unerwieniem i nadwrażliwością na ból w głębokiej tkance mięśniowej, co może prowadzić do szybszego zaprzestania wysiłku lub zmniejszenia jego wydajności [10].

Działanie przeciwzapalne, a regeneracja mięśni

Na skutek intensywnego wysiłku dochodzi do krótkotrwałego wzrostu cytokin prozapalnych m.in. interleukiny-6. Powysiłkowy stan zapalny może być podobny do tego wywołanego urazem bądź ciężką infekcją. Zmiany w poziomie cytokin prowadzą do krótkotrwałego spadku odporności oraz zwiększonego ryzyka kontuzji. Długotrwały stan zapalny może prowadzić do zespołu przetrenowania. Z kolei witamina D ma działanie przeciwzapalne, wpływając m.in. na stężenie interferonu, interleukiny 2 i czynnika martwicy nowotworu 6. Niski poziom witaminy D może skutkować wyższym wzrostem IL6 i TNFα po intensywnym wysiłku fizycznym. Odpowiednie stężenie 25(OH)D w organizmie może przyczyniać się do zmniejszania występowanie stanu zapalnego po wysiłku, przyczyniając się do lepszej regeneracji i poprawy odporności [10,13]. 

Badanie (13) przeprowadzone na dobrze wytrenowanych biegaczach wykazało odwrotną kolerację pomiędzy stężeniem 25(OH)D a TNFα. Ponadto zależność znacznie się zwiększyła, gdy poziom 25(OH)D był niższy niż 30 ng/ml. Z kolei badanie Baker’a (14) wykazało, iż u osób z wystarczającym poziomem witaminy D wzrost cytokin przeciwzapalnych IL-10 i IL-13 był znacząco wyższy niż u osób z niedoborami witaminy D. Eksperymenty (14) na zwierzętach wskazują, że cytokiny te mogą mieć znaczenie dla zmniejszenia osłabienia mięśni i ich szybszej regeneracji. W badaniu Baker’a nie wykazano jednak zależności pomiędzy zmianami w stężeniu cytokin a potreningowym osłabieniem mięśni. Przyczyną mogłbyć wąski zakres 25(OH)D między uczestnikami (13,4–43,9 ng/ml) lub inne czynniki niezarejestrowane podczas badania [13,14].

Wpływ witaminy D na układ odpornościowy

Częstość występowania infekcji układu oddechowego jest na ogół wyższa u sportowców, szczególnie tych elitarnych. Może być to związane z bardzo dużym obciążeniem organizmu podczas intensywnych treningów. Utrzymywanie odpowiedniego stężenia 25(OH)D w organizmie przyczynia się do zmniejszenia ryzyka zachorowań na choroby zakaźne i zapalne. Witamina D poza działaniem przeciwzapalnym zwiększa wytwarzanie peptydów przeciwdrobnoustrojowych, które są ważnymi regulatorami odporności wrodzonej. Oddziałuje na limfocyty T i B przyczynia się do wzmocnienia odporności nabytej [15].

Badanie Halliday’a (16) przeprowadzone na grupie sportowców z collegu wykazało korelację pomiędzy niskim stężeniem 25(OH)D wiosną, a liczbą zachorowań między innymi na choroby górnych dróg oddechowych, grypę czy chorób zapalnych żołądka i jelit. Podobne wyniki otrzymał Cheng-Shiun He i wsp.(17) podczas eksperymentu przeprowadzonego w grupie sportowców wytrzymałościowych. Badanie prowadzono w czasie zimowego okresu szkoleniowego, przez 16 tygodni. W próbie wykazano, że niedobór witaminy D korelował z częstością występowania, a także nasileniem objawów chorób górnego odcinka układu oddechowego. W badaniu udokumentowano także, że szybkość wydzielania wydzielniczej immunoglobuliny A (SIgA) była wyższa u osób z optymalnym stężeniem 25(OH)D [16,17].

Zdrowie umożliwia budowanie optymalnej formy sportowej. Witamina D poprzez wpływ na układ odpornościowy może pośrednio przyczyniać się do poprawy wyników zawodnika.

Wpływ witaminy D na funkcjonowanie płuc

Niedobór witaminy D koreluje z wieloma wskaźnikami upośledzenia czynności płuc, deficytem objętości płuc oraz zwiększoną reaktywnością górnych dróg oddechowych. Niskie stężenie tej witaminy w organizmie może sprzyjać powstawaniu astmy i przewlekłej choroby obturacyjnej płuc. Odpowiedni poziom wpływa korzystnie na integralność strukturalną pęcherzyków płucnych, pojemność życiową płuc i wymianę tlenową [10].

Dla sportowców aspekt ten może mieć szczególne znaczenie, ponieważ wydolność tlenowa (VO2max) jest uwarunkowana funkcjonowaniem płuc. Z kolei możliwości tlenowe sportowca będą wpływały na wydajność ćwiczeń. Zwiększenie wydolności tlenowej przyczyni się do poprawy wyników sportowych sportowców wytrzymałościowych, ale też zawodników dyscyplin, w których występuje wysiłek interwałowy np. siatkarzy, piłkarzy czy szczypiornistów [10].

Suplementacja witaminy D w sporcie

Najskuteczniejszym sposobem leczenia, a także zapobieganie niedoboru witaminy D jest suplementacja. Najczęściej zalecaną formą są kapsułki, które najlepiej spożywać z posiłkami obfitymi w tłuszcz, ze względu iż witamina ta rozpuszcza się w tłuszczach. Najskuteczniejszą formą jest cholekalcyferol (wit. D3). Docelowo powinno się dążyć do utrzymywania poziomu 25(OH)D w zakresie 30-50 ng/ml, pozostając bliżej górnej granicy. Takie stężenie przyniesie nam największe korzyści zdrowotne. Biorąc pod uwagę szczególne wymagania populacji sportowców, warto, aby badanie stężenia 25(OH)D stanowiło stały element monitoringu medycznego sportowca. Na tej podstawie powinno dobierać się odpowiednią dawkę suplementu [1].

Dla ogółu populacji zaleca się stosowanie 800-2000 IU witaminy D dziennie, przy czym za maksymalną dobową dawkę uznaje się 4000 IU. Nie istnieją specjalne rekomendacje dla sportowców, jednak większość atletów najlepiej odpowiada na dawki 2000-4000 IU na dobę, utrzymując stężenie 25(OH)D powyżej 30 ng/ml. Problem może jednak występować u sportowców z dużą masą ciała i wysoką zawartością tkanki tłuszczowej. U tych osób może się okazać, że optymalna będzie dawka dwa razy większa. Warto wspomnieć, że nawet 25% populacji należy do tzw. osób niskoreaktywnych, które wymagają wyższej dawki witaminy D. Spowodowane to jest polimorfizmem genów odpowiedzialnych za metabolizm, działanie i eliminację metabolitów witaminy D.

Dla większości osób witamina D jest mało toksyczna. Uważa się, że stężenie 25(OH)D do 100 ng/ml jest bezpieczne, a objawy zatrucia obserwuje się po przekroczeniu 150 ng/ml. Są jednak sytuacje, w których ryzyko wystąpienia nadwrażliwości jest większe. Szczególną uwagę należy zachować, gdy występuje miejscowa wzmożona produkcja aktywnej postaci witaminy D. Sytuacja ta może mieć miejsce w przypadku:

• pierwotnej nadzczynności przytarczyc
• zespołu Williamsa-Beurona
• idiopatycznej hiperkalcemii dziecięcej
• niektórych rodzajów chłoniaków
• niektórych chorób ziarninikowych (sarkoidoza).

Warto zaznaczyć, iż coraz więcej danych (1) wskazuje, że bardzo wysokie dawki suplementacyjne witaminy D nie poprawiają wyników sportowych, a wręcz mogą zaszkodzić. W jednym z badań (1) przeprowadzonym na sportowcach, zastosowano 70000 IU witaminy D tygodniowo. Początkowo nastąpiło zwiększenie stężenia 25(OH)D i 1,25(OH)D, jednak następnie doszło do zwiększenia nieaktywnego metabolitu 24,25(OH)D co przyczyniło się do zmniejszenia stężenia aktywnego 1,25(OH)D. Proces ten może wyjaśniać wynik innego badania, przeprowadzonego na starszych kobietach, u których stwierdzono zwiększenie ilości urazów po zastosowaniu bardzo dużych dawek witaminy D. Z tego względu stężenie 25(OH)D powyżej 50 ng/ml może nie przynieść większych korzyści sportowych, a nawet pogorszyć stan organizmu niż stężenie w granicach 30-50 ng/ml [1].

Podsumowanie

Witamina D może mieć kluczowe znaczenie dla utrzymywania sprawności fizycznej sportowca. Jej niedobór dotyka wielu sportowców, szczególnie tych trenujących w zamkniętych pomieszczeniach. Stężenie 30-50 ng/ml 25(OH)D w organizmie, zapewni plejotropowe działanie, wspomagająć możliwości sportowe i regeneracyjne. Taki poziom witaminy D można osiągnąć dzięki ekspozcyji na słońce latem, a także sezonowej lub całorocznej suplementacji.

Bibliografia:

1. Frączek B., Krzywański J., Krysztofiak H, 2022. „Dietetyka Sportowa„, Warszawa: PZWL Wydawnictwo lekarskie
2. Forough Farrokhyar, Rasam Tabasinejad, Dyda Dao, Devin Peterson, Olufemi R. Ayeni, Reza Hadioonzadeh & Mohit Bhandari, 2014. „Prevalence of Vitamin D Inadequacy in Athletes: A Systematic-Review and Meta-Analysis„, Sports Medicine, 45, 365-378
3. Laurel Wentz, MS, RD, Pei-Yang Liu, PhD, RD, Emily Haymes, PhD, Jasminka Z. Ilich, PhD, RD, 2011. „Females Have a Greater Incidence of Stress Fractures Than Males in Both Military and Athletic Populations: A Systemic Review„, Militery Medicine, vol. 176, issue 4, p. 420-430
4. Beat Knechtle, Zbigniew Jastrzębski, Lee Hill  and Pantelis T. Nikolaidis, 2021. „Vitamin D and Stress Fractures in Sport: Preventive and Therapeutic Measures—A Narrative Review” Medicina, 57(3), 223
5. Richard J Allison, Abdulaziz Farooq, Anissa Cherif, Bruce Hamilton, Graeme L Close, Mathew G Wilson, 2017. „Why don’t serum vitamin D concentrations associate with BMD by DXA? A case of being 'bound’ to the wrong assay? Implications for vitamin D screening„, British Journal of Sports Medicine, vol. 52, issue 8, p. 1-6
6. Dyda Dao, BHSc(Hons), Sukhmani Sodhi, BHSc(Hons), Rasam Tabasinejad, BSc, Devin Peterson, MD, FRCSC, Olufemi R. Ayeni, MD, MSc, FRCSC, Mohit Bhandari, PhD, MD, FRCSC, and Forough Farrokhyar, MPhil, PhD 2014. „Serum 25-Hydroxyvitamin D Levels and Stress Fractures in Military Personnel: A Systematic Review and Meta-analysis„, The American Journal of Sports Medicine, vol. 43, issue 8, p. 1-9
7. Kevin Williams, Christian Askew, Christopher Mazoue, Jeffrey Guy, Toni M Torres-McGehee, J Benjamin Jackson, 2020. „Vitamin D3 Supplementation and Stress Fractures in High-Risk Collegiate Athletes – A Pilot Study„, Orthopedic Research and Reviews, 12, p. 9-17
8. Richard J Allison, Graeme L Close, Abdulaziz Farooq, Nathan R Riding, Othman Salah, Bruce Hamilton, Mathew G Wilson, 2020. „Severely vitamin D-deficient athletes present smaller hearts than sufficient athletes„, European Journal of Preventive Cardiology, Volume 22, Issue 4, p. 535-542
9. Fernando de la Guía-Galipienso, María Martínez-Ferran, Néstor Vallecillo, Carl J Lavie, Fabian Sanchis-Gomar, Helios Pareja-Galeano, 2021. „Vitamin D and cardiovascular health„, Clinical Nutrition, vol. 40, issue 5, p. 2946-2957
10. Mirian de la Puente Yagüe, Luis Collado Yurrita, Maria J. Ciudad Cabañas and Marioa A. Cuadrado Cenzual, 2020. „Role of Vitamin D in Athletes and Their Performance: Current Concepts and New Trends„, Nutrients, 12 (2), 579
11. J. H. Oh, S. H. Kim, J. H. Kim, Y. H. Shin, J. P. Yoon,
    C. H. Oh, 2009. „The level of vitamin D in the serum correlates with fatty degeneration of the muscles of the rotator cuff„, The Bone & Joint Journal, 91, no. 12, p. 1587-1593
12. Chien-Ming Chiang, Ahmed Ismaeel, Rachel B. Griffis and Suzy Weems, 2016. „Effects of vitamin D supplementation on muscle strength in athletes: a systematic review„, Journal of strength and conditioning research, 31(2), p. 566-574
13. Kentz S Willis, Derek T Smith, Kenneth S Broughton and D Enette Larson-Meyer, 2012. „Vitamin D status and biomarkers of inflammation in runners„, Journal of Sports Medicine 2012:3, p. 35-42
14. Tyler Barker, Thomas B. Martins, Harry R. Hill, Carl R. Kjeldsberg, Brian M. Dixon, Erik D. Schneider, Vanessa T. Henriksen, Lindell K. Weaver, 2014. „Vitamin D sufficiency associates with an increase in anti-inflammatory cytokines after intense exercise in humans„, Cytokiny 65 (2014), p. 134-137
15. Larson-Meyer, D. Enette, Willis, Kentz S, 2010. „Vitamin D and Athletes„, Current Sports Medicine Reports 9(4), p. 220-226
16. Halliday, Tanya M., Peterson, Nikki J., Thomas, Joi J., Kleppinger, Kent, Hollis, Bruce W., Larson-Meyer, D. Enette, 2011. „Vitamin D Status Relative to Diet, Lifestyle, Injury, and Illness in College Athletes„, Medicine & Science in Sports & Exercise 43(2), p. 335-343
17. Cheng-Shiun He, Michal Handzlik, William D Fraser, Ayu Muhamad,
    Hannah Preston, Andrew Richardson and Michael Gleeson, 2013. „Influence of vitamin D status on respiratoryinfection incidence and immune function during 4 months of winter training in endurance sport athletes” Exercise Immunologu Review 19, p. 86-101
18. L. Napiórowska, E. Franek, 2009. „Rola oznaczania witaminy D w pratyce klinicznej„, Choroby serca i naczyń, tom 6, nr. 4, str. 203-210