Zaburzenia elektrolitowe w różnych grupach wiekowych i chorobach

Elektrolity. Co tak naprawdę kryję się pod tym pojęciem? Skupiając się na temacie elektrolitów, musimy sobie zdawać sprawę, że rozmawiamy o wielu substancjach. Najważniejsza dla naszego organizmu jest ich wzajemna równowaga. Temat elektrolitów można porównać do serialu, jest on wielowątkowy, wielopostaciowy i bardzo zmienny. Od serialu odróżnia go znaczenie. Jest to temat, którego nie wolno bagatelizować. Elektrolity można określić, jako „pierwiastki warunkujące życie”.

Ten artykuł jest pewną kontynuacją tematu elektrolitów. Temat ten był poruszany we wcześniejszym artykule: https://dietetycy.org.pl/elektrolity/. Artykuł ten pomoże Ci przypomnieć sobie, czym dokładnie są elektrolity. Odświeżysz także informację na temat charakterystyki poszczególnych elektrolitów. Zapoznasz się ze wskazaniami do ich uzupełniania.

Natomiast artykuł, który aktualnie czytasz, będzie miał za zadanie pomóc Ci zrozumieć, co dzieje się w Twoim organizmie, gdy dochodzi do nadmiaru lub niedoboru elektrolitów. Znajdziesz także informacje, które odpowiadają na pytania, jak zbadać poziom elektrolitów. Dowiesz się, jak je tracimy oraz kiedy tracimy ich najwięcej. Poznasz też odpowiedź na pytanie, jak uzupełniać ich poziom oraz czy warto je suplementować.

Przyjrzymy się również faktom i mitom związanym z tym tematem. O elektrolitach często mówi się po imprezach, nie bez przyczyny. Dlaczego? Tu znajdziesz odpowiedź. Dla osób zmagających się z cukrzycą, niewydolnością serca oraz otyłością została zebrana garść informacji. Dzieci, seniorzy, a temat elektrolitów, te zagadnienia także zostały omówione.

Czas poznać odpowiedzi na wszystkie poruszone kwestie.

Spis treści:

1. Krótkie przypomnienie wiadomości o elektrolitach.
2. Nierównowaga elektrolitów-skutki nadmiaru lub niedoboru.
3. Sód
4. Potas
5. Chlor
6. Wapń
7. Magnez
8. Jak zbadać poziom elektrolitów?
9. Elektrolity – jak je tracimy i kiedy najwięcej?
10. Jak uzupełniać poziom elektrolitów? Domowe sposoby.
11. Izotonik, izotonikowi nierówny, czyli co wybrać i czy są one dla każdego?
12. Czy muszę podjąć dodatkową suplementację elektrolitami?
13. Fakty, mity, elektrolity.
14. Jest impreza, nie ma elektrolitów!
15. Dbajmy o dzieci, czyli temat elektrolitów nie dotyczy tylko dorosłych.
16. Czy seniorzy muszą zwracać większą uwagę na poziom elektrolitów?
17. Elektrolity, a częste schorzenia.
18. Cukrzyca
19. Niewydolność serca
20. Otyłość
21. Podsumowanie i wnioski.

Krótkie przypomnienie wiadomości o elektrolitach

Rok 1903. Szwedzki chemik i fizyk, Svante Arrhenius otrzymuję Nagrodę Nobla w dziedzinie chemii za opracowanie teorii dysocjacji elektrolitycznej. Według jego teorii niektóre związki chemiczne ulegają rozpadowi na kationy i aniony. Związki te nazywamy jonami. Związki chemiczne ulegające rozpadowi na jony pod wpływem wody są nazywane elektrolitami [1].

W odniesieniu do naszego organizmu mówimy o analogicznej sytuacji. Niezbędne substancje, takie jak: sód, potas, magnez, wapń, czy chlor rozpuszczają się w płynach naszego organizmu. Są obecne w pocie, krwi i w moczu. Kiedy rozpuszczają się w płynie, tworzą elektrolity: jony dodatnie lub ujemne wykorzystywane w procesach metabolicznych. Elektrolity są niezbędne do rozmaitych procesów zachodzących w organizmie. Potrzebujemy ich do prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego i mięśni, utrzymania równowagi kwasowo-zasadowej i utrzymywania równowagi wodno-elektrolitowej. 

Nierównowaga elektrolitów — skutki nadmiaru lub niedoboru.

Wyobraźmy sobie wagę szalkową. Wydawałoby się, że całkowicie nie da się odnieść jej funkcji do tematu elektrolitów. Nic bardziej mylnego. Naszym zadaniem jest utrzymać dwie szalki na równym poziomie. Oznacza to, że w przypadku elektrolitów więcej nie oznacza lepiej, podobnie jak i mniej. Musimy zadbać o odpowiedni poziom elektrolitów oraz o ich wzajemną równowagę.

W przypadku, gdy zaburzenia elektrolitowe są niewielkie, najczęściej objawy są niezauważalne. Jednak bardziej poważne zaburzenia równowagi mogą powodować szereg objawów. Można wśród nich wyróżnić zmęczenie, szybie i nieregularne bicie serca, drętwienie i mrowienie, osłabienie, skurcze mięśni i bóle głowy, drgawki.

Objawy te wiążą się z niedoborem lub nadmiarem poszczególnych elektrolitów.

Sód

Sód jest głównym kationem płynu pozakomórkowego. Średnia zawartość sodu w organizmie dorosłego mężczyzny wynosi 92 g. Sód jest niezbędnym składnikiem odżywczym, biorącym udział w utrzymaniu prawidłowej homeostazy komórkowej. Oprócz tego bierze udział w regulacji równowagi wodno-elektrolitowej i ciśnienia krwi. Jest on ważny dla prawidłowej pobudliwości komórek mięśniowych i nerwowych.

Bardzo szeroka gama produktów zawiera w swoim składzie sól. Jest to także przyprawa, bez której nie wyobrażamy sobie gotowania. W związku z tym nasuwa się pytanie, jak to jest możliwe, że niedobory sodu występują. Rzeczywiście, niedobory występują tylko w stanach patologicznych. Ciężka niewydolność nadnerczy, choroba nerek z utratą sodu, rozległe oparzenia, przewlekła biegunka, niekontrolowane wymioty, skrajne i długotrwałe pocenie się, cukrzycowa kwasica ketonowa, nadmierne przyjmowanie leków moczopędnych, to główne wymieniane przyczyny. Niedobory sodu nazywamy hiponatremią. Możemy o niej mówić w momencie, gdy poziom sodu w surowicy jest niższy niż 135 mmol/l. Hiponatremia ma objawy neurologiczne. Pacjenci mogą skarżyć się na bóle głowy, splątanie, nudności, majaczenia.

Załóżmy, że hiponatremia jest wtedy, gdy szalka wagi, do której nawiązywano we wstępie, jest bardzo leciutka. Jej przeciwwagą jest hipernatremia. Nadmiar sodu jest uznanym czynnikiem sprawczym nadciśnienia tętniczego i chorób sercowo-naczyniowych, a także przyczynia się do rozwoju przewlekłej choroby nerek, raka żołądka, kamicy wapniowej i osteoporozy. O hipernatremii mówimy, gdy stężenie sodu w surowicy przekracza 145 mmol/l. Objawy hipernatremii obejmują przyspieszenie oddechu, trudności ze snem i uczucie niepokoju [2,3].

Potas

Potas jest głównym kationem wewnątrzkomórkowym w organizmie. Jest on odpowiedzialny za potencjał błonowy i wzbudzanie elektryczne komórek nerwowych i mięśniowych oraz regulację kwasowo-zasadową. Szacuje się, że przeciętna zawartość potasu u osoby dorosłej o wadze 70 kg to około 110-137 g.

Żywność to dobre źródło potasu. Jednakże, ze względu na spożycie wysoce przetworzonej żywności znaczny procent populacji w regionach zachodnich może mieć nieujawniony, ale istotny niedobór potasu. Wykazano, że wysokie spożycie potasu ma działanie ochronne przeciwko wielu stanom patologicznym.

Potas korzystnie wpływa na układ sercowo-naczyniowy, nerki i kości. Zwiększone spożycie potasu obniża ciśnienie krwi. Efekt ten jest spójny zarówno w populacji z nadciśnieniem, jak i z prawidłowym ciśnieniem krwi. Dowody wskazują, że potas może być skuteczny w zmniejszaniu udaru mózgu. Może też pomóc w zapobieganiu przewlekłym uszkodzeniom nerek. Oczywiście, należy tu zwrócić uwagę na ilość potasu i na to, że są to dane dotyczące osoby zdrowej i profilaktyki odnośnie do tychże chorób. Nie przy każdej jednostce chorobowej duże ilości potasu będą dla nas zbawienne.

Zaburzenia potasowe są związane z zaburzeniami rytmu serca. Niedobór potasu to hipokaliemia. Hipokaliemia występuje, gdy stężenie potasu w surowicy wynosi poniżej 3,6 mmol/l. Możemy wtedy odczuwać osłabienie, zmęczenie i drganie mięśni. Przeciwieństwem hipokaliemii jest hiperkaliemia. Występuje, gdy poziom potasu w surowicy przekracza 5,5 mmol/l. Może powodować arytmie, skurcze mięśni, osłabienie mięśni [3,4].

Chlor

Chlorek i wodorowęglan to dwa dominujące aniony w płynie zewnątrzkomórkowym. Funkcją chloru jest

• normalizacja gospodarki wodno-elektrolitowej
• regulacja gospodarki kwasowo-zasadowej
• regulacja osmotyczności płynów ustrojowych

Hipochloremia to niedobór chlorków w naszym organizmie. Ich stężenie jest niższe niż 97-107 mmol/l.  Może być ona wywołana przez nadmierną utratę żołądkowo-jelitową i nerkową, a także przez nabyty lub dziedziczny metabolizmzaburzenia. Objawy towarzyszące hipochloremii to częste bóle głowy, zawroty głowy, skurcze mięśni, zaburzenia koncentracji, problemy z pamięcią, drgawki.

Hiperchloremię definiuje się jako stężenie chlorków w surowicy powyżej zakresu referencyjnego (97−107 mmol/l). Wynika zwykle z utraty wodorowęglanów z kałem w wyniku ciężkiej biegunki (kwasicy metabolicznej). Hiperchloremia może wystąpić w kilku innych stanach związanych z nieprawidłową utratą wody (skórna, nerkowa lub pozanerkowa), zmniejszeniem objętości płynu pozakomórkowego lub zwiększeniem reabsorpcji chlorków w kanalikach nerkowych.Może być również wynikiem nadmiernego podawania soli lub przyjmowania niektórych leków (np. preparatów kortyzonowych, acetazolamidu) [5]. Objawy towarzyszące hiperchloremii to ogólne zmęczenie organizmu, osłabienie mięśni, wzmożone pragnienie, wysokie ciśnienie krwi.

Wapń

Wapń to pierwiastek występujący prawie całkowicie w kościach (99%). Jego całkowita ilość w naszym organizmie to aż 1200 g, co oznacza, że aż w 1,5% jesteśmy po prostu wapniem. Jest on niezbędnym elementem dla prawidłowej pracy serca, strukturalnej integralności kości, skurczu mięśni i działa jako sygnał enzymatyczny w szlakach biochemicznych. Stężenie fizjologiczne waha się od 8,8 mg/dl do 10,4 mg/dl dla wapnia całkowitego i 4,7 mg/dl do 5,2 mg/dl dla wapnia zjonizowanego.

Jego zaburzenia jak w każdym przypadku dotyczą nadmiaru lub niedomiaru. Nadmiar to hiperkalcemia. Hiperkalcemia jest definiowana jako poziom wapnia podniesiony powyżej 10,4 mg/dl lub gdy zjonizowany wapń w surowicy jest na poziomie powyżej 5,2 mg/dl. Pacjenci z hiperkalcemią mogą doświadczać szeregu objawów. Obejmują one zwiększoną ilość kamieni wapniowych, kruchość, a nawet złamania kości, bóle brzucha, zaparcia, pragnienie, częste oddawanie moczu, a nawet zmianę mentalności w ciężkich przypadkach.

Wyniki kliniczne mogą wykazywać bradykardię lub hiperrefleksję. Hipokalcemię określimy w momencie, gdy stężenie wapnia w surowicy będzie poniżej 8,8 mg/dL lub zjonizowany wapń w surowicy będzie na poziomie poniżej 4,7 mg/dL. Jednym z pierwszych objawów hipokalcemii jest drażliwość nerwowo-mięśniowa, objawiająca się mrowieniem i drętwieniem wokół ust i opuszków palców, parestezjami kończyn i bolesnymi skurczami mięśni. Ostra hipokalcemia częściej objawia się dysfunkcjami serca.

Przewlekła hipokalcemia może objawiać się objawami skórnymi, takimi jak suchość skóry, szorstkie włosy i łamliwe paznokcie oraz problemy neurologiczne, takie jak zwapnienie miąższu mózgu. Hipokalcemia może wystąpić z powodu chorób, leczenia, leków i zaburzeń elektrolitowych. Warte odnotowania choroby przewlekłe to niedoczynność przytarczyc, przewlekła choroba nerek, choroba wątroby i niedobór witaminy D, zapalenie i ostre uszkodzenie nerek mogą również powodować hipokalcemię [6].

Magnez

Magnez jest czwartym co do częstości występującym kationem w organizmie. Dodatkowo jest drugim po potasie najliczniejszym kationem wewnątrzkomórkowym. Jego zakres działalności zaczyna się od budowy białek, kwasów nukleinowych, mitochondriów. Jest ważną substancją dla procesu mineralizacji kości, czy rozluźnienia mięśni.

O hipomagnezemii mówimy, gdy poziom magnezu spada poniżej 0,65 mmol/L. Kliniczne objawy mogą dotyczyć każdego układu, w tym układu nerwowo-mięśniowego, sercowo-naczyniowego, nerkowego i pokarmowego. Przyczyny hipomagnezemii można podzielić na przyczyny genetyczne i przyczyny nabyte. Przyczyny nabyte można przypisać zmniejszonemu przyjmowaniu doustnemu lub wchłanianiu z przewodu pokarmowego, zwiększonej utracie przez nerki. Wiadomo również, że niektóre leki wpływają na poziom magnezu w surowicy.

Hipermagnezemia występuje, gdy poziom magnezu jest powyżej wartości 1,2 mmol/L. Jest opisywana wraz z zaburzeniami czynności nerek, zaburzeniami jelit i podeszłym wiekiem. Inne rzadkie przyczyny hipermagnezemii to terapia litem, niedoczynność tarczycy, choroba Addisona, rodzinna hiperkalcemia hipokalciuryczna. Konsekwencje kliniczne hipermagnezemii różnią się w zależności od poziomu magnezu w surowicy. Niektóre z nich są dość niespecyficzne. Będzie to mrowienie i zaczerwienienie twarzy, osłabienie mięśni, nudności, wymioty [7].

Jak zbadać poziom elektrolitów?

Poznaliśmy już elektrolity. Wiemy, kiedy występuje ich niedobór, nadmiar. Wiemy jakie objawy najczęściej towarzyszą tym zaburzeniom i jakie choroby je determinują. Być może właśnie czytając ten artykuł, zaczynasz zauważać pewne zgodności z Twoim obecnym stanem zdrowia. Pojawia się pytanie: Jak mogę sprawdzić, czy moje złe samopoczucie wiąże się z zaburzeniami elektrolitów? Odpowiedź brzmi: jonogram. Najlepiej, jeśli będzie to jonogram pełny.

Jonogram

Jonogram jest badaniem stężenia elektrolitów we krwi. Możemy za jego pomocą oznaczyć stężenie sodu, potasu, chlorków, wapnia, magnezu, fosforanów. Aby było ono jak najbardziej wiarygodne, musimy się do niego odpowiednio przygotować. Jonogram najlepiej jest wykonywać na czczo, zazwyczaj rano. Na kilka dni przed badaniem nie należy drastycznie zmieniać swej diety. Pamiętaj, że to badanie ma przynieść odpowiedź na Twoje wątpliwości zdrowotne. Przed samym badaniem unikaj spożywania alkoholu, palenia papierosów, większy wysiłek fizyczny też należy ograniczyć.

Możesz to badanie wykonać we własnym zakresie. Najczęstsze wskazania to: ogólne osłabienie, zmęczenie, zawroty głowy, skurcze, nieprawidłowe ciśnienie krwi, albo nieregularna praca serca.

Koszt jonogramu jest zależny od cennika laboratorium. Najczęściej jest to cena około 18 zł. Mając skierowanie od lekarza, możemy liczyć na refundację badania. Jeśli zdecydujesz się na to badanie, pamiętaj o wskazaniu jonogramu pełnego. Istnieje też możliwość, aby wykonać tylko badanie na przykład sodu i potasu. Jeśli nie znasz dokładnej przyczyny swych problemów zdrowotnych, może się to okazać niewystarczające.

Teraz zajmiemy się interpretacją wyników.

Tabela 1. Zestawienie stężeń poszczególnych elektrolitów w surowicy krwi – wartość referencyjna, niedobór, nadmiar (według własnego opracowania).

Elektrolit	Poziom normy w surowicy	Poziom występujący przy niedoborze	Poziom występujący przy nadmiarze
Sód	135–145 mmol/ l	Hiponatremia- niższy niż 135 mmol/ l	Hipernatremia-powyżej 145 mmol/ l
Potas	3,6-5,5 mmol/ l	Hipokaliemia-poniżej 3,6 mmol/l	Hiperkaliemia-powyżej 5,5 mmol/ l
Chlor	97- 107 mmol/ l	Hipochloremia- niższe niż 97-107 mmol/ l	Hiperchloremia-powyżej 97-107 mmol/ l
Wapń	8,8- 10,4 mg/dl (wapń całkowity) i 4,7 mg/dl- 5,2 mg/dl (wapń zjonizowany)	Hipokalcemia- poniżej 8,8 mg/ dl ( wapń całkowity) i poniżej 4,7 mg/ dl dla wapnia zjonizowanego)	Hiperkalcemia- powyżej 10,4 mg/dl (wapń całkowity) lub zjonizowany wapń w surowicy powyżej 5,2 mg/dl
Magnez	0,65- 1,2 mmol/ l	Hipomagnezemia-poniżej 0,65 mmol/l	Hipermagnezemia-powyżej wartości 1,2 mmol/l

Uwaga! Podane wartości są wartościami podanymi na podstawie załączonej literatury. Mogą one nieco się wahać w zależności od opracowania.

Elektrolity – jak je tracimy i kiedy najwięcej?

Musimy sobie uświadomić, że utrata elektrolitów może dotyczyć każdego z nas. Główne przyczyny braku równowagi elektrolitowej będą obejmować, chociażby nadmierną utratę płynów ustrojowych. Pod tym pojęciem rozumiemy: wymioty, biegunki, nadmierne pocenie się (wysiłek fizyczny, upały), wysoką gorączkę. Zaburzenia pojawiają się w momencie, gdy nasza dieta jest niezbilansowana oraz gdy nie pijemy wystarczającej ilości płynów. Infekcje wirusowe mają wpływ na naszą równowagę elektrolitową. Osoby szczególnie narażone to osoby zmagające się z chorobami. Wśród nich wymienia się:  choroby nerek, wątroby, po odbytej chemioterapii. Zaburzenia hormonalne, czy endokrynologiczne również nam nie pomagają w tej kwestii. Niektóre leki mogą powodować zaburzenia równowagi elektrolitowej. Będą to: leki chemioterapeutyczne (cisplatyna), diuretyki (furosemid lub bumetanid), antybiotyki (amfoterycyna B), kortykosteroidy (hydrokortyzon) [8,9,10].

Jak uzupełniać poziom elektrolitów? Domowe sposoby.

No i się stało! Elektrolity stracone przez dużą ilość alkoholu lub przez nadmierny wysiłek fizyczny. To prawda, elektrolity stracone, ale nie utracone. Dasz sobie radę domowymi sposobami. Do domowych sposobów nie trzeba długo namawiać. Są one tanie, mają krótki i znany skład. Mamy również satysfakcję, że przygotowaliśmy coś samodzielnie.

Sposoby, które są przedstawione w tym artykule, pochodzą z badań naukowych. Kolejne to praktyczne rady i wskazówki „z życia wzięte”.

Napoje izotoniczne należą do grupy napojów polecanych szczególnie dla osób trenujących. Jednak warto zwrócić uwagę, że odpowiednio skomponowany napój izotoniczny może być jedną z alternatyw dla polepszenia swojego samopoczucia. Możemy je stosować, chociażby po imprezie. Powinien on uzupełniać minerały, które zostały utracone z potem. Musi zadbać o przywrócenie równowagi ciśnienia płynów ustrojowych, zapewniać szybkie tempo opróżniania z żołądka oraz dostarczać energii w postaci węglowodanów. Napoje izotoniczne zawierają w swym składzie sód, wzbogacane są często w magnez. Istotnym składnikiem takich napojów są węglowodany, które metabolizowane podczas ćwiczeń zwiększają wydajność organizmu.

Tabela 2. Skład izotoników rozpatrywanych w badaniu.

Nr napoju	Składniki	Nr napoju	Składnik
1	Woda, sok z pomarańczy, sok z cytryny, miód i sól himalajska.	4	Napar z pokrzywy, sok z cytryny, miód, sól himalajska.
2	Napar z zielonej herbaty jaśminowej, sok z cytryny, sok ze świeżej mięty, miód i sól himalajska.	5	Sok jabłkowy, sok z limonki, napar z mięty, miód, sól himalajska.
3	Napar z suszonych malin, sok z pomarańczy, sok z cytryny, miód, sól himalajska.	6	Sok z ogórka, sok z cytryny, miód, sok ze świeżej mięty, sól himalajska.

Źródło: Tabela opracowana na podstawie: Tomczyk M., Olesiuk J., Dżugan M. (2019). Ocena jakości napojów izotonicznych przygotowanych samodzielnie na bazie naturalnych składników. Medycyna Sportowa / Polish J Sport Med. 3(4); Vol. 35, 169-177. doi: 10.5604/01.3001.0013.5823.

Podczas badania wzięto pod uwagę następujące parametry: osmolalność, cukry redukujące, całkowitą zawartość związków fenolowych, aktywność antyoksydacyjną, ocenę konsumencką napojów izotonicznych.

W badaniu grupę kontrolną stanowiły izotoniki komercyjne. Badania wykazały, że spośród sześciu domowych napojów, tylko dwa (2 i 6) charakteryzowały się osmolalnością mieszczącą się w przedziale ustalonym przez Report of the Scientific Committee on Food. Wynosi ona 270-330 mOsm/kg wody. Pozostałe wykazywały wyższą osmolalność. Z kolei dla komercyjnych napojów izotonicznych stwierdzono osmolalność niższą od zalecanej. Zawartość cukrów redukujących w przygotowanych napojach izotonicznych wynosiła od 4,5 do 8 mg/100ml. Oznacza to, że mieściła się w zalecanym przedziale 4-8 g/100 ml. Zbadana zawartość cukrów redukujących w komercyjnych napojach izotonicznych była zbliżona do zalecanej dolnej granicy. Wynosiła ok. 4,5g/100ml. Odnosząc się do całkowitej zawartości związków fenolowych, jak i również całkowitej aktywności antyoksydacyjnej to były one wielokrotnie wyższe w napojach przygotowanych domowym sposobem niż w komercyjnych napojach izotonicznych. Stwierdzono, że niska aktywność antyoksydacyjna komercyjnych produktów jest konsekwencją ich przygotowywania na bazie syntetycznych związków chemicznych. Spośród wszystkich badanych napojów najlepszy wynik w ocenie konsumenckiej osiągnął napój nr 1. Najgorzej wypadły napoje komercyjne.

W odniesieniu do przeprowadzonych wyników można stwierdzić, że te wszystkie połączenia są godne spróbowania. Dodatkowo zwróć uwagę, że komercyjne izotoniki w niczym nie są lepsze od tych przygotowanych domowym sposobem [11].

Inne rady i wskazówki z życia wzięte to po prostu zbilansowana dieta, picie wody wysokozmineralizowanej, picie soków owocowych i warzywnych ( sok pomidorowy, bananowy). Spożywaj także produkty obfitujące w magnez, potas i wapń to suszone morele, migdały, czy pestki dyni.

Izotonik, izotonikowi nierówny, czyli co wybrać i czy są one dla każdego?

Na pytanie, co wybrać można odpowiedzieć jednoznacznie. Odpowiedź to domowy izotonik. Na podstawie wcześniejszej analizy mogliśmy zauważyć, że izotoniki „ze sklepu”, które wzięły udział w badaniu nie wyróżniały się niczym w stosunku do domowego izotoniku.

Tabela 3. Skład izotoników komercyjnych.

K1	Woda, glukoza, maltodekstryna, kwas: kwas cytrynowy, regulatory kwasowości: cytryniany sodu, cytryniany potasu, naturalny aromat, substancje konserwujące: sorbinian potasu, benzoesan sodu, stabilizatory: guma arabska, estry glicerolu i żywicy roślinnej, substancje słodzące: aspartam i acesulfam K, substancje wzbogacające: witaminy ( niacyna, witamina E, kwas pantotenowy, witamina B6 i biotyna).
K2	Woda, glukoza, cukier, maltodekstryna, kwas: kwas cytrynowy, regulator kwasowości: cytryniany potasu, cytryniany sodu, naturalny aromat, skrobia modyfikowana, substancje konserwujące: sorbinian potasu i benzoesan sodu, substancje słodzące: acesulfam K, aspartam, witaminy: niacyna, kwas pantotenowy, witamina B6, mleczan wapnia, cytrynian magnezu, barwniki: tartrazyna, błękit brylantowy.

Źródło: Tomczyk M., Olesiuk J., Dżugan M. (2019). Ocena jakości napojów izotonicznych przygotowanych samodzielnie na bazie naturalnych składników. Medycyna Sportowa / Polish J Sport Med. 3(4); Vol. 35, 169-177. doi: 10.5604/01.3001.0013.5823.

Od domowych izotoników na pewno rozróżnia je złożoność składu. Cukry proste są już na drugim miejscu w składzie. Poza tym dodawanych jest kilka różnych. W składzie są również regulatory kwasowości, aromaty, konserwanty, stabilizatory, barwniki, substancje słodzące. Dodatek aspartamu, czy acesulfamu K budzi wiele kontrowersji. Podobnie jak błękit brylantowy, który kojarzony jest z wywoływaniem takich zaburzeń jak astma, katar sienny, alergie. Tyrtrazyna z kolei może mieć szkodliwy wpływ na aktywność i skupienie uwagi u dzieci. W związku z tym kwestia tego, jaki izotonik wybrać jest jasna. Najtrafniejszy wybór to izotonik domowy. Ma on prosty, naturalny skład.

Odpowiadając na pytanie, czy są dla każdego – to zależy. Izotoniki nie są szkodliwe. Tych sprzedawanych w sklepie ze względu na ich skład na pewno nie można polecić dla dzieci, kobiet w ciąży, czy karmiących. Co więcej, przez dodatek węglowodanów powinny na nie uważać osoby z nadwagą i otyłością oraz osoby cierpiące na cukrzycę. Kolejną rzeczą jest dodatek soli, która powinna być kontrolowana szczególnie przez osoby z podwyższonym ciśnieniem.

Podsumowując, najlepiej jest przygotować swój izotonik. Napój ten może być dla nas dobrą alternatywą. Można je wykorzystać, chociażby w upalne dni. Jego skład musimy dostosować do swoich potrzeb.

Czy muszę podjąć dodatkową suplementację elektrolitami?

Jeśli jesteś osobą zdrową, dbającą o zbilansowaną dietę i odpowiedni poziom płynów to odpowiedź w Twoim przypadku brzmi NIE. Twój organizm może zazwyczaj skutecznie regulować elektrolity i utrzymywać je na odpowiednim poziomie. Jak już wiemy na przykład wymioty, biegunka, nadmierny wysiłek fizyczny determinują większe zapotrzebowanie na elektrolity. Ilość, którą będziesz musiał dostarczyć, zależy od poniesionych strat. Pamiętaj również, że jeśli nie masz niskiego poziomu elektrolitów z powodu nadmiernych strat, suplementacja może spowodować nieprawidłowe poziomy, a nawet chorobę. Przed podjęciem suplementacji najlepiej skonsultować się z lekarzem. Jest to niezbędne dla własnego zdrowia i uniknięcia niepotrzebnych konsekwencji [9].

Fakty, mity, elektrolity.

Czas na kontrowersje. Czy kawa wypłukuje magnez? No właśnie- prawda, czy fałsz? Przekonajmy się [12].

Tabela 4. Fakty i mity na temat elektrolitów (według własnego opracowania).

MIT	FAKT
Woda wystarczy nawet w upalne dni, należy jej pić po prostu więcej.	Podczas gorących, letnich dni nadmiernie się pocimy, aby się ochłodzić. W te dni pocimy się nadmiernie, nawet jeśli jesteśmy tylko w domu, oddychamy, oglądamy telewizję i nic nie robimy. To, co tracimy, to nie tylko woda, tracimy również elektrolity. Dlatego warto oprócz samej wody wzbogacić ją w elektrolity (spójrz na sekcję: ,,Jak uzupełniać poziom elektrolitów? Domowe sposoby.’’).
Kiedy się pocisz, twoje ciało traci tylko wodę i dlatego wystarczy jej pić więcej.	Jest to poniekąd kontynuacja pierwszego mitu. Twój pot to coś więcej, aniżeli tylko woda. Elektrolity takie jak sód, potas, magnez, chlorek i wapń są kluczowe dla nawodnienia i wydajności. Ważne jest, aby uzupełnić je z powrotem, zanim będziemy odwodnieni. Według badań odwodnienie nawet 2% może negatywnie wpłynąć na zdrowie i wydajność.
Napoje elektrolitowe są tylko dla uprawiających sport, nie każdy ich potrzebuje.	Wiele procesów naszego organizmu zależy od elektrolitów, aby nasz organizm funkcjonował prawidłowo, są niezbędne dla każdego, aby zachować zdrowie, niezależnie od tego, czy uprawiają sport, czy też nie.
Napoje takie jak woda z glukozą zapewniają zarówno energię, jak i nawilżenie.	Napoje o wysokiej zawartości cukru lub woda z glukozą zapewniają natychmiastowy zastrzyk energii. Nie łączy się to z prawidłowym nawodnieniem.W rzeczywistości napoje o wysokiej zawartości cukrów, glukozy mogą spowodować suchość w ustach. To może sprawić, że poczujesz się bardziej spragniony i będziesz chciał pić więcej (Sam pomyśl, czy cola gasi Twoje pragnienie?). Długotrwałe spożywanie tych napojów może być szkodliwe dla zdrowia.
Napoje dla sportowców nie różnią się składem, tylko ceną.	Pozostań czujnym (spójrz na sekcję „Izotonik, izotonikowi nierówny, czyli co wybrać i czy są one dla każdego?”). Wiele napojów dla sportowców zawiera cukier i jest wzbogaconych niewielkimi ilościami witamin lub elektrolitów. Ma to zapewnić natychmiastową energię, podczas gdy niewiele z nich jest mieszanką elektrolitów, witamin, węglowodanów i przeciwutleniaczy.
Wszystkie napoje elektrolitowe są bezpieczne do spożycia.	Upewnij się, że wybierasz napój elektrolitowy o gwarantowanej jakości. Odsyłam po więcej do „Izotonik, izotonikowi nierówny, czyli co wybrać i czy są one dla każdego?”
Sól nas odwadnia.	Sól zatrzymuje wodę w organizmie. Zastanawiałeś się może, dlaczego latem lepiej jest wypić gorącą herbatę, a jeszcze lepiej dodać trochę soli? Po pierwsze oszukujemy trochę nasz organizm. Dla organizmu wydaje się ,że jest chłodniej. Po drugie, sól pomaga zatrzymać w organizmie wodę. Uzupełnia także chlor, sód i potas, które tracimy podczas pocenia się. Ma jeszcze jedną dość kontrowersyjną zaleto-wadę: podnosi ciśnienie krwi. W upały może nas uratować od omdleń.
Kawa wypłukuje magnez.	Więcej zyskasz, niż stracisz. Jest to bardzo powszechny mit z nutką prawdy. Ogólne dane są takie: Po wypiciu czterech filiżanek kawy dostarczamy 14 mg magnezu, a tracimy jedynie 4 mg tego pierwiastka.
Kawa wypłukuje wapń.	Sytuacja analogiczna jak ta z magnezem. Ubytek jest niewielki. Ze 170 gramów kawy to strata 5 miligramów wapnia. Jeśli obawiasz się tych strat, możesz je zrekompensować dodatkiem mleka, czy śmietanki do kawy. Dodaj odtłuszczone, jeśli już zadrżało Ci serce na myśl o tłustym mleku.

Jest impreza, nie ma elektrolitów!

Podczas imprezy tryskasz optymizmem, jesteś radosny, można powiedzieć świat stoi przed Tobą otworem. Niestety, następnego dnia silniejszy od Ciebie jest już nawet ból głowy. Czujesz się zmęczony, ospały, brakuje Ci energii, masz problemy z koncentracją, czujesz wzmożone pragnienie. Z chemicznego punktu widzenia za Twoim złym samopoczuciem ukrywa się aldehyd octowy (CH3CHO). Jest to toksyczna substancja, która powstaje w wątrobie w trakcie metabolizmu alkoholu. Dodatkowo alkohol działa moczopędnie, stąd usuwasz nadmiar wody, a z nią elektrolity. Wszystkie wskazówki, w jaki sposób uzupełnić niedobór elektrolitów i tym samym poprawić swoje samopoczucie znajdziesz we wcześniejszych sekcjach.

Oczywiście, jednorazowa impreza nie spowoduje nieodwracalnych spustoszeń w Twoim organizmie. Czy zastanawiałeś się jednak kiedyś, co tak naprawdę dzieje się w organizmie, gdy alkohol spożywany jest przewlekle?

Spożywanie alkoholu, zarówno przewlekłe, jak i ostre, ma duży wpływ na wchłanianie, eliminację i stężenie w surowicy wielu ważnych fizjologicznie elektrolitów i innych minerałów. Wyróżnia się w tym sód, potas, fosfor, wapń, magnez, żelazo, cynk i selen. Zaburzenia elektrolitowe mogą prowadzić do poważnych, a nawet zagrażających życiu zaburzeń metabolicznych [13].

Oprócz powyższych niedoborów warto zaznaczyć, że osoby przewlekle pijące alkohol mają niższą wartość pH krwi tętniczej.

Przewlekłe picie alkoholu może doprowadzić do hipermagnezemii. Jest to najczęstsze zaburzenie elektrolitowe u osób nadmierne spożywających alkohol. Kolejnym bardzo częstym zaburzeniem jest hipofosfatemia, czyli niedobory fosforu. Około 50% hospitalizowanych alkoholików ma hipofosfatemię. Jej objawy są dość niespecyficzne. Do najbardziej popularnych z nich należą: osłabienie mięśni, ból mięśni, obrzęki, czy skurcze. Następnym z zaburzeń jest hipokaliemia, a więc niedobory potasu [14].

Zaburzenia te były opisywane w sekcji: ,,Nierównowaga elektrolitów- skutki nadmiaru lub niedoboru.

Dbajmy o dzieci, czyli temat elektrolitów nie dotyczy tylko dorosłych.

Dzieci podobnie jak i dorośli mogą zmagać się z zaburzeniami elektrolitowymi. Warto pamiętać, że organizm dziecka nie jest „mniejszą wersją” osoby dorosłej. Musimy zwracać szczególną uwagę na bezpieczeństwo dzieci w kwestii elektrolitów. Niemowlęta i dzieci mają częstsze epizody zaburzeń wodno-elektrolitowych niż dorośli. Musimy sobie uświadomić, że dzieci mają wyższe tempo przemian metabolicznych, większy procent całkowitej masy ciała składającej się z wody, a u bardzo małego niemowlęcia także niedojrzałość pewnych odrębnych funkcji nerek. Szczególnie na zaburzenia wodno- elektrolitowe są narażone dzieci zmagające się z chorobą, na przykład: z chorobami układu oddechowego, neurologicznymi, sepsą, problemami sercowo-naczyniowymi, czy dolegliwościami żołądkowo-jelitowymi. Wśród bardzo częstych powodów zaburzeń elektrolitowych wymienia się dużą aktywność dziecka.

Za typowe objawy zaburzeń można uznać: senność, problemy z koncentracją, oddawanie mniejszej ilości moczu, wzmożone pragnienie, ubytek masy ciała, suchą skórę, płacz bez łez, zapadłe gałki oczne Wiele w tej kwestii zależy od stopnia odwodnienia organizmu dziecka. W związku z tym, jeśli zauważymy pierwsze symptomy, warto udać się do lekarza i skonsultować dalsze postępowanie.

Najczęściej stosowanym sposobem zapobiegania odwodnieniu jest stosowanie doustnych płynów nawadniających. Przywracają one prawidłowe nawodnienie i zawartość elektrolitów. Równie ważne jest, jak najszybsze włączenie normalnej diety sprzed choroby. Aby ułatwić odbudowę mikroflory jelitowej, warto podawać dziecku żywe kultury bakterii [15,16].

Absolutnie natomiast nie powinno się podawać słodkich, gazowanych napojów– przyniosą one efekt odwrotny od oczekiwanego.

Pomocny w sprawdzeniu stopnia nawodnienia może okazać się test powrotu kapilarnego. Polega on na tym, że uciskamy paznokieć dziecka, aż do zblednięcia. Kolejno odliczamy czas powrotu prawidłowego ukrwienia, czyli różowej płytki. Najlepiej, jeśli będzie to około 2 sekund [17].

Czy seniorzy muszą zwracać większą uwagę na poziom elektrolitów?

Osoby w starszym wieku są grupą szczególnie narażoną na zaburzenia elektrolitowe. Jest to związane z faktem, że często sami nie są w stanie odpowiednio się nawadniać, czy gotować urozmaicenie. Seniorzy nie mają też często wsparcia ze strony rodziny, co odróżnia tę grupę wiekową od dzieci.

Istnieje kilka przyczyn, które powodują, że osoby starsze są bardziej narażone na zaburzenia równowagi wodno- elektrolitowej. Wraz z upływem lat nasz organizm ma mniejszą zdolność do oszczędzania wody. Dodatkowo niezmiernie ważny jest fakt, że osoby starsze odczuwają pragnienie w mniejszym stopniu. Niektóre schorzenia i leki mogą wpływać na zdolność seniora do zatrzymywania płynów. Osoby z demencją mogą zapominać o jedzeniu i piciu, a w bardziej zaawansowanych stadiach mogą mieć trudności z połykaniem. Leki moczopędne, przeciwhistaminowe, przeczyszczające, przeciwpsychotyczne i kortykosteroidy mogą powodować częste oddawanie moczu, które wyczerpuje wodę i elektrolity. Ponadto seniorzy, którzy doświadczają nietrzymania moczu, często celowo odmawiają lub ograniczają płyny. Ma to zapobiec nieprzyjemnym sytuacjom związanym z tą kwestią.

Pierwsze symptomy, które powinny zapalić „czerwone światło”, że osoba starsza jest odwodniona to: rzadkie lub brak oddawania moczu, mocz jest bardzo zagęszczony i ma ciemny kolor, sucha skóra, drażliwość, zawroty głowy, niskie ciśnienie krwi, szybsze bicie serca, słaby puls, zimne dłonie i stopy.

Podobnie jak w przypadku dzieci, warto skontaktować się z lekarzem.

Domowe sposoby, które mogą pomóc w sytuacji niedoboru wody i elektrolitów to stosowanie różnych zamienników. Ciepły bulion drobiowy lub warzywny może stanowić źródło płynów i elektrolitów. Bulion bardziej przypomina „posiłek”, a mniej napój. Dla tych, którzy lubią słodycze, koktajle mleczne mogą być bardziej kuszącymi opcjami. Działają one jako słodki nośnik płynów. Zwróć większą uwagę na to, w jaki sposób podawane są posiłki. Eksperymentowanie z różnymi temperaturami serwowania może sprawić, że napoje będą bardziej atrakcyjne. Podawanie napoju w pożądanej temperaturze zwiększy prawdopodobieństwo jego spożycia. Istnieją również pewne metody wizualne. Osoba słabo widząca może łatwiej widzieć nieprzezroczysty, jaskrawy kolor kubka i dlatego częściej z niego pić.

Szczególnie oporni seniorzy mogą uznać napój za bardziej apetyczny, jeśli jest podawany w ładnej szklance lub z dodatkami. Na przykład można podać zdrowy koktajl w pięknej filiżance. Czasami specjalistyczne naczynia do picia mogą być konieczne dla osób z trudnościami w przełykaniu, drżeniem, zapaleniem stawów, problemami z motoryką i osłabieniem mięśni. Kubki z dwoma uchwytami, pokrywką zapobiegającą rozlewaniu, wbudowaną słomką mogą uprościć proces i zapobiegać rozlewaniu.

Wielu seniorów w związku ze swoimi nawykami wykształtowanymi sprzed laty, nie ma w zwyczaju spożywać warzyw i owoców. Dlatego warto, jest zachęcić seniora, żeby dodawał je do swoich ulubionych posiłków.

Ten temat jest szczególnie trudny. Osoby starsze często mieszkają same i nie mogą poświęcić dużej części swoich dochodów na urozmaicone posiłki. Wszystkie zaproponowane porady, jeśli będą nowym nawykiem osób starszych, na pewno bardzo korzystnie odbiją się na ich zdrowiu i samopoczuciu. Zgodnie z przysłowiem ryba ani senior bez wody nie przeżyje [18,19].

Elektrolity, a częste schorzenia

Cukrzyca

Zaburzenia równowagi elektrolitowej są często obecne u pacjentów z cukrzycą typu 2. Przyczyna jest zwykle wieloczynnikowa, ale najczęściej wynika z niedoboru insuliny w cukrzycowej kwasicy ketonowej i hiperglikemii. Jedne z badań wykazało znaczne zmniejszenie stężenia sodu i chlorku w surowicy wraz ze wzrostem stężenia glukozy we krwi na czczo i wzrostem stężenia potasu w surowicy. Jednak nie było znaczących zmian w poziomach magnezu w surowicy. Poziomy sodu w surowicy wykazały również odwrotną zależność od poziomu mikroalbuminy w moczu. Sugeruje się, że wraz ze spadkiem czynności nerek, poziom sodu w surowicy ma tendencję do zmniejszania się.

Inne badania epidemiologiczne z kolei wykazały wysoką częstość występowania hipomagnezemii u osób z cukrzycą typu 2. Ubytek kationów magnezu u pacjentów z cukrzycą jest spowodowany głównie niskim spożyciem i zwiększoną utratą tychże kationów z moczem. Wynika to prawdopodobnie z upośledzenia funkcji nerek. Co więcej, ostatnie odkrycia pokazują, że hipomagnezemia jest silnie związana z progresją cukrzycy typu 2 [20,21].

W związku z tym osoby chore na cukrzycę typu 2 powinny wziąć pod uwagę ten aspekt. Powinny sprawdzić, czy pod tym kątem nie ma żadnych zaburzeń. Może to wpłynąć też na polepszenie jakości życia.

Niewydolność serca

Zaburzenia elektrolitowe i kwasowo-zasadowe są częstym i potencjalnie niebezpiecznym powikłaniem u osób z zastoinową niewydolnością serca. Osoby z zastoinową niewydolnością serca zwykle wykazują zaburzenia równowagi kwasowo-zasadowej i elektrolitowej. Częstymi nieprawidłowościami elektrolitowymi są hiponatremia, hipokaliemia i hipomagnezemia.

Zmniejszenie pojemności minutowej serca prowadzi bezpośrednio do zmniejszenia przepływu krwi przez nerki, z upośledzeniem wydalania przez nerki wody i elektrolitów oraz powoduje aktywację kilku odpowiedzi neurohormonalnych, które wpływają zarówno na homeostazę sercowo-naczyniową, jak i równowagę elektrolitową.

Hiponatremia jest najczęstszą nieprawidłowością elektrolitową obserwowaną u pacjentów hospitalizowanych. Diuretyki są jedną z najczęstszych przyczyn hiponatremii wywołanej lekami. Chociaż najczęściej mają na to wpływ diuretyki tiazydowe, również leki nietiazydowe, takie jak furosemid, spironolakton i indapamid, wiązano z hiponatremią.

Następnym zaburzeń jest hipokaliemia. Katecholaminy powodują hipokaliemię i mogą zwiększać ryzyko arytmii.

W przypadku zastoinowej niewydolności serca niedobór magnezu wynika ze zmniejszonego spożycia w diecie, zmienionej dystrybucji jonów i utraty przez nerki. Należy również wziąć pod uwagę, że stany obrzękowe obejmujące błonę śluzową jelit mogą zaburzać wchłanianie mikroelementów, takich jak magnez. Zasadowica oddechowa może powodować zmniejszenie stężenia magnezu w surowicy. Diuretyki (zwłaszcza diuretyki o działaniu pętlowym) mogą powodować większą utratę magnezu przez nerki.

W schorzeniach związanych z układem sercowo-naczyniowym trudno jest o utrzymanie prawidłowego stanu elektrolitów. Jest głównie związane z zażywanymi lekami [22].

Otyłość

Osoby z nadwagą i otyłe miały wyższe stężenia sodu w surowicy niż osoby o normalnej wadze dla danego poziomu glukozy w osoczu [23].

Dodatkowo inne badanie wykazało, że pacjenci z wyższym spożyciem potasu w stosunku do sodu mieli mniejsze ryzyko otyłości. Ponadto odkrycia potwierdzają, że odpowiednie spożycie owoców i warzyw, które są głównym źródłem potasu, zmniejsza ryzyko otyłości [24].

Otyłość jest wynikiem niezdrowej diety, bogatej w kalorie, ale ubogiej w niezbędne składniki odżywcze. W konsekwencji osoby otyłe często mają niedobór magnezu. Rzeczywiście, badanie National Health and Nutrition Examination Survey potwierdza, że niedobór magnezu występuje częściej u osób z indeksem masy ciała (BMI) w zakresie otyłości niż w normalnej populacji amerykańskiej. Co więcej, osoby otyłe często mają również niedobór witaminy D [21].

Podsumowanie i wnioski

Po analizie wszystkich informacji zawartych w artykule mam nadzieję, na zgodę, że zgodzisz się, że początkowe porównanie elektrolitów do serialu nie było błędne. Dbaj o poziom elektrolitów, dbaj o siebie. Ich niedobory i nadmiary mogą mieć duży wpływ na samopoczucie, zdrowie, na całą jakość życia. Informacje tu zawarte przydadzą się, chociażby w związku z tym, że czekają nas ciepłe dni, a jak wiesz z artykułu, w tym czasie musimy dbać wyjątkowo o poziom elektrolitów.

Nie można nie wspomnieć o tym temacie w kontekście żywienia dzieci, seniorów, alkoholu i szeregu chorób. Jeśli masz jakieś wątpliwości po przeczytaniu tego artykułu, czy nie masz jakichś zaburzeń elektrolitowych, skorzystaj z pomocy specjalisty. Twoje zdrowie powinno być priorytetem. Stay hydrated, stay ,,electrolysed’’, stay healthy. 

Bibliografia:

1. Arrhenius S. (1903). Development of the theory of electrolytic dissociation. Nobel Lecture.
2. Strazzullo P. & Leclercq C (2014). Sodium. Adv Nutr. 5(2): 188–190. doi:10.3945/an.113.005215
3. Shrimanker I & Bhattarai S. ([Updated 2020 ] Electrolytes. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2021 Jan-
4. Lanham-New S.A,Lambert H. & Frassetto L. (2012).Potassium. Adv Nutr. ,3(6): 820–821. doi: 10.3945/an.112.003012
5. EFSA Panel on Nutrition, Novel Foods and Food Allergens (NDA), Dominique Turck D., […],& Naska A (2019). Dietary reference values for chloride. EFSA J., 17(9): e05779. doi:10.2903/j.efsa.2019.5779
6. Drake TM & Gupta V (2021). Calcium. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2021 Jan-.
7. Al Alawi A.M. ,Majoni S.W. & Falhammar H (2018). Magnesium and Human Health: Perspectives and Research Directions. Int J Endocrinol. doi:10.1155/2018/9041694
8. Tello L. & Perez-Freytes R. (2017). Fluid and Electrolyte Therapy During Vomiting and Diarrhea. Vet Clin North Am Small Anim Pract. 47(2): 505–519. doi:10.1016/j.cvsm.2016.09.013
9. West H (2018). Electrolytes: Definition, Functions, Imbalance and Sources. Pobrano z https://www.healthline.com/nutrition/electrolytes#imbalance
10. Electrolyte Imbalance (bdw.) Pobrano 04.06.2021r. z http://chemocare.com/chemotherapy/side-effects/electrolyte-imbalance.aspx
11. Tomczyk M., Olesiuk J., Dżugan M. (2019). Ocena jakości napojów izotonicznych przygotowanych samodzielnie na bazie naturalnych składników. Medycyna Sportowa / Polish J Sport Med. 3(4); Vol. 35, 169-177. doi: 10.5604/01.3001.0013.5823
12. Mehta M. (2020). Myths and Facts About Electrolyte Drinks. Pobrano z https://www.fastandup.in/blog/myths-and-facts-about-electrolyte-drinks
13. Marsano L. & McClain C.J. (1989). Effects of alcohol on electrolytes and minerals. Alcohol Health & Research World, vol. 13, no. 3, p. 255+
14. Adewale A. & Ifudu O (2014). Kidney injury, fluid, electrolyte and acid-base abnormalities in alcoholics. Niger Med J. 55(2): 93–98. doi:10.4103/0300-1652.129631
15. Canadian Paediatric Society (2003). Dehydration and diarrhea. Paediatr Child Health. 8(7): 459–460. doi:10.1093/pch/8.7.459
16. Naseem F.& Saleem A, […],& Arif F. (2019). Electrolyte imbalance in critically ill paediatric patients. Pak J Med Sci. 35(4): 1093–1098. doi:10.12669/pjms.35.4.286
17. Steiner MJ & DeWalt DA, Byerley JS. (2004).Is this child dehydrated? JAMA, 291(22): 2746-2754.
18. Leeflang J.(bdw). Hydration Tips for Seniors. Pobrano 06.06.2021r. z https://www.agingcare.com/articles/hydration-tips-for-seniors-205594.htm
19. Allison, Simon P.; Lobo & Dileep N.(2004). Fluid and electrolytes in the elderly, Current Opinion in Clinical Nutrition and Metabolic Care: Volume 7 – Issue 1 – p 27-33
20. Khan R.N., Saba F., Kausar S.F.& SiddiquiM.H.(2019). Pattern of electrolyte imbalance in Type 2 diabetes patients: Experience from a tertiary care hospital. Pak J Med Sci. 35(3): 797–801. doi:10.12669/pjms.35.3.844
21. Piuri, G. i in. (2021). Magnesium in Obesity, Metabolic Syndrome, and Type 2 Diabetes. Nutrients 13, 320. https://doi.org/10.3390/nu13020320
22. Urso C., Brucculeri S.& Caimi G.(2015). Acid–base and electrolyte abnormalities in heart failure: pathophysiology and implications. Heart Fail Rev. 20(4): 493–503. doi:10.1007/s10741-015-9482-y
23. Stookey J. i in. (2007). The altered fluid distribution in obesity may reflect plasma hypertonicity. Eur J Clin Nutr 61, 190–199. https://doi.org/10.1038/sj.ejcn.1602521
24. Cai X i in. (2016). Potassium and Obesity/Metabolic Syndrome: A Systematic Review and Meta-Analysis of the Epidemiological Evidence .Nutrients. 8(4): 183. doi:10.3390/nu8040183