Czym są zaburzenia odżywiania? Źródła podają, że są to jednostki chorobowe charakteryzujące się zaburzeniem łaknienia na podłożu psychicznym. Podzielić je możemy na dwie grupy: zaburzenia specyficzne i zaburzenia niespecyficzne. W mojej pracy chciałabym się skupić jedynie na specyficznych zaburzeniach odżywiania. Do nich zaliczamy anorexia nervosa, bulimia nervosa i bulimoreksję.
Zaburzenia odżywiania występują najczęściej u osób pochodzących z klasy średniej lub wyższej. Niewątpliwie kobiety wykonujące zawody związane z atrakcyjnością zewnętrzną (aktorki, modelki, prezenterki telewizyjne), aktywnością fizyczną i dietą (dziewczęta w szkołach baletowych, kobiety uprawiające sporty wyczynowe) są najbardziej narażone na ryzyko zachorowania na zaburzenia odżywiania. Zaburzenia odżywiania występują głównie u dziewcząt i młodych kobiet, bardzo rzadko zdarzają się u płci męskiej. Ujawniają się między 11 a 25, najczęściej między 16 a 20 rokiem życia.
Zaburzenia odżywiania zaczynają się wtedy, gdy nadmiernie skupiamy się na masie ciała i na tym co spożywamy. Ciągłe dążenie do szczupłej sylwetki i utraty masy może doprowadzić do obsesji. Te zachowania są efektem ciągłego niezaspokojenia potrzeb psychicznych.
W obecnych czasach panuje wszechobecny kult szczupłej sylwetki, nie ma chyba kobiety, która nigdy nie próbowała się odchudzać. Nawet te panie, które mają nienaganną sylwetkę czasami postanawiają zastosować jakąś kurację odchudzającą. Na każdym kroku promowany jest zdrowy tryb odżywiania, stosowanie różnorodnych diet oraz duża aktywność fizyczna. Media – zarówno w magazynach jak i w telewizji propagują obecnie ekstremalnie szczupły, wiotki typ sylwetki. Na ogół osoba szczupła jest postrzegana jako ktoś bardzo atrakcyjny, przebojowy i szczęśliwy. Osoby szczupłe cieszą się akceptacją ze strony społeczeństwa. Dlatego trudno się dziwić, że wiele ludzi dąży do osiągnięcia tych cech.
Moda i związana z nią wielka presja otoczenia sprawiają, iż dziewczyny bacznie zaczynają się sobie przyglądać i co gorsze bardzo krytycznie oceniać. Porównują się wszystkie, ale jedne z tą presją sobie radzą, a inne zaczynają grzęznąć w niezadowoleniu, w analizowaniu, rytuałach odchudzania, ćwiczeniach i kontrolowaniu własnego ciała. Pojawia się bezustanna kontrola. Kontrolowane jest wszystko: reakcje otoczenia, nastroje, oceny, ale i też to, co związane z ciałem dziewczyny – ubiór, fryzura, cera, włosy a przede wszystkim waga i wymiary. Ciągłe niezadowolenie z siebie, powoduje wzmożoną aktywność w zachowaniach, które mają poprawić wygląd. Dziewczyny ćwiczą, biegają, stosują dietę. Jednak coraz większa kontrola zaczyna przede wszystkim dotykać jedzenia i wszystkiego, co z tym związane.
Dążenie do modnej szczupłej sylwetki może przejawiać się bardzo różnie. Niestety, bardzo często jest to stosowanie niekonwencjonalnych metod jak np. głodzenie się, diety „cud” czy „cudowne środki”. To wszystko, w celu szybkiego osiągnięcia wymarzonego celu. Na początku jest to chęć zdrowego odżywiania, najpierw odrzucane są tłuszcze i cukry potem bardziej kaloryczne produkty nabiałowe, pieczywo oczywiście pełnoziarniste, w skrajnych przypadkach dziewczyny jedzą tylko owoce i warzywa.
Naukowcy nadal poszukują przyczyn zaburzeń odżywiania. Najczęściej przyjmowany jest wieloczynnikowy model etiologiczny (obejmujący czynniki kulturowe, rodzinne i indywidualne). Znane są trzy typy czynników, które mają ogromne znaczenie w różnym czasie trwania choroby: czynniki predysponujące, czynniki wyzwalające i czynniki podtrzymujące. Do czynników predysponujących należy „ogólne niezadowolenie z siebie” (którego źródeł należy szukać w nieprawidłowych relacjach rodzinnych i konfliktach związanych z uzyskaniem autonomii oraz niepowodzeniach w kontaktach społecznych), a także uwarunkowania biologiczne (czyli szereg predyspozycji fizjologicznych i psychicznych, które mogą świadczyć o podatności na zranienie i specyficznej wrażliwości. Czynniki wyzwalające określają czas wystąpienia choroby. Mogą to być krytyczne uwagi rodziny lub znajomych na temat wyglądu, trudne sytuacje życiowe , utraty i separacje od rodziny. Zmieniające się relacje rodzinne (np. śmierć, rozwód, wyjazd z domu rodzinnego związany z edukacją) odbierane są przez osoby o niskiej samoocenie i jednocześnie dużej zależności od rodziny jako zagrożenia i mogą spowodować wystąpienie objawów chorobowych. Czynniki podtrzymujące stanowią ostatnią grupę. Są to czynniki, które mają wpływ na podtrzymywanie objawów i w znacznym stopniu utrudniają leczenie. Spośród nich wymienić można dolegliwości gastryczne ( na przykład uczucie przesytu po zjedzeniu małej ilości jedzenia), zmniejszenie konfliktów rodzinnych lub małżeńskich, poczucie sukcesu i kontroli.
Szczupłość w dzisiejszych czasach jest postrzegana jako coś bardzo pozytywnego. „Dbałość o własne zdrowie zawsze kojarzy się z przedłużeniem życia, a te tendencje są związane z ludzkim marzeniem o długowieczności”.
Zaburzenia odżywiania to nie tylko choroba ciała, oddziałują one głównie na psychikę. Utarło się stwierdzenie, że zaburzenia odżywiania to zarówno choroby ciała jak i duszy.
Lekarze już dawno zauważyli, że dziewczęta i kobiety z zaburzeniami odżywiania wyróżniają się pewnymi charakterystycznymi cechami osobowości, a samej choroby nie można wyjaśnić samymi zaburzeniami łaknienia. Dynamika jadłowstrętu i bulimii psychicznej jest zbliżona do dynamiki zaburzeń osobowości, biorąc pod uwagę początek w adolescencji lub we wczesnych latach dorosłych, długotrwały przebieg oraz okresy zaostrzenia objawów w sytuacjach stresowych.
Charakterystyczny wiek zachorowania to okres kształtowania autonomii i indywidualizacji młodej kobiet, która w tym czasie buduje nowe relacje w związkach z rówieśnikami, partnerami i rodzicami. Do głównych czynników zakłócających ten proces należą nieprawidłowe cechy osobowości, wcześniejsze przykre doświadczenia życiowe oraz występowanie zaburzeń psychicznych.
Osoby dotknięte zaburzeniami odżywiania, to zazwyczaj osoby bardzo inteligentne, przebojowe i ambitne. Ciągle dążą do perfekcjonizmu, chcą być jak najlepsze. Nie mogą pozwolić sobie (w ich przekonaniu) na jakieś odstępstwo od bycia idealnym. Uczucie panicznego „lęku” przed przytyciem, przed bycie grubym jest dla nich bardzo frustrujące. Ciało musi wyglądać w określony sposób, który został sobie samodzielnie narzucony.
Osobom z zaburzeniami ciągle wydaje się, że są za grube, brzydkie, czyli nie zasługują na sympatię, miłość bliskich. Swoją atrakcyjność uzależniają od wyglądu i walorów intelektualnych. Narzucają sobie bardzo wiele ograniczeń. Życie takiej osoby zostaje zredukowane tylko i wyłącznie do sfery jedzenia. Psychika jest całkowicie zawładnięta sprawami związanymi z jedzeniem. W każdym przypadku chodzi głównie o to, żeby zjeść jak najmniej, albo wcale.
Skupienie się na temacie ciała sprawia, że czynności początkowo związane z higieną, zachowaniem urody i zdrowia fizycznego, stają się sposobem na życie, zmuszając do kreowania siebie, ustawicznego poszukiwania informacji na ten temat, utrzymania nienagannej figury i kondycji fizycznej. Jest to ciągłe podążanie za narzuconą modą.
Specyficznym przejawem braku akceptacji własnego ciała lub narzędziowego posługiwania się nim są zaburzenia odżywiania. Dla takich zaburzeń jak bulimia nervosa i anorexia nervosa charakterystyczne jest skoncentrowanie na własnym ciele, wyglądzie i diecie. Oba zaburzenia diagnozowane są na obszarach, gdzie występuje obfitość pokarmu, a także tam gdzie propaguje się obrazy ciała idealnego. Osoby cierpiące na anoreksję wykazują skłonność do perfekcjonizmu, nadmiernej kontroli oraz poczucia bycia nieszczęśliwym, natomiast osoby chorujące na bulimię deklarują niskie poczucie własnej wartości oraz impulsywność.
U osób z zaburzeniami odżywiania stwierdzono cechy obsesyjno-kompulsyjne. W niektórych przypadkach mogą one przybierać formę zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych, które poprzedzają występowanie pełnoobjawowego jadłowstrętu. Zależność ta dotyczy również chorych mężczyzn. U kobiet nasilenie zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych koreluje z zachowaniami „przeczyszczającymi”. Wiele objawów obsesyjnych ma treść związaną z odżywianiem i ciałem, zarówno w jadłowstręcie jak i w bulimii.
W początkowej fazie zachorowania, odczuwane jest uczucie euforii. Postępująca choroba przyczynia się do wyniszczenia, odczuwalne jest rozdrażnienie, a następnie apatia. Stan ten może przerodzić się w depresję. Później dochodzą myśli samobójcze i próby ich realizacji.
Osoby z zaburzeniami odżywiania na ogół wstydzą się tego na co cierpią. Zazwyczaj nie przyznają się do tego co im dolega. Jest to dla nich sprawa, o której z nikim nie chciałyby rozmawiać. Dlatego wyjście z tego rodzaju „nałogu” jest bardzo trudne. Rozmowa z bliskimi czy z lekarzem jest niemal niemożliwa, nie wspominając o próbach podjęcia pomocy takim osobom.
Charakterystykę chorób przedstawię na trzech głównych i najgroźniejszych z jakimi coraz częściej borykają się młodzi ludzie. Prowadzą one do poważnych powikłań, wpływają na fizjologię organizmu jak również na psychikę osoby chorej. Mogą doprowadzić do śmierci.
Anorexia nervosa (z greckiego an-brak, pozbawienie, orexis-apetyt), czyli jadłowstręt psychiczny. Anoreksja występuje głównie w krajach uprzemysłowionych Europy Zachodniej oraz w Stanach Zjednoczonych. W większości dotyczy dziewcząt w okresie dorastania.
Anoreksja to zaburzenia odżywiania, polegające na celowej utracie wagi wywołanej i podtrzymywanej przez osobę chorą. Nie jest to utrata apetytu, jest to ciągła walka z głodem – oszukiwanie siebie i własnego ciała. Jest ona groźna dla zdrowia, a nawet życia osoby chorej. Jest to choroba cywilizacyjna, rodzaj fobii – chory odczuwa strach przed samym sobą, że nie spełnia wymogów współczesnego świata. Choroba rozpoczyna się od braku akceptacji własnego ciała. Anorektyczki żyją w panicznym lęku przed utyciem. Pomimo wychudzenia widzi swoje ciało w przesadzonych rozmiarach. Ideałem jest dla niej ciało niemal całkowicie pozbawione tłuszczu, wręcz bez mięśni. Kobiece kształty, piersi i biodra budzą jej obrzydzenie.
Przyczyny anoreksji mimo wielu badań nadal pozostają nieznane. Głównie uważa się, że jadłowstręt jest reakcją na pojawiające się w okresie dojrzewania wymagana w zakresie społecznego i seksualnego funkcjonowania. W tym czasie następuje przemiana z dziewczynki i zaakceptowanie tożsamości z dorosłą kobietą. Stąd psychoanalitycy interpretują anoreksję jako próbę obrony przed przyjęciem kobiecej identyfikacji, a zwłaszcza kobiecej seksualności. Innymi przyczynami zachorowań na anoreksję jest niska samoocena i brak wiary w siebie – osoby chore są solidne, cechuje je duża potrzeba sukcesu, ale także niepewność, lęk przed niepowodzeniami oraz wrażliwość. Jednym z powodów mogącym sprzyjać rozwojowi anoreksji jest nadopiekuńczość w rodzinie. Dziecko w takiej rodzinie ma niewiele możliwości bezpośredniego stawiania czoła życiowym problemom, a rozwój jego osobowości i samodzielności zostaje zahamowany. Kolejną przyczyną zapadalności na anoreksję u młodych osób mogą być konflikty w rodzinie i grupie rówieśniczej. Niezrozumienie, brak pomocy ze strony bliskich, brak prawidłowych relacji koleżeńskich może doprowadzić do anoreksji. Jeśli dla przykładu matka postrzegana jest jako osoba z jednej strony dominująca, o wysokich wymaganiach wobec siebie i córki, z drugiej zaś strony jest niejasna w swojej emocjonalności, raz nadopiekuńcza, a raz uczuciowo odtrącająca to prawdopodobieństwo wystąpienia anoreksji o takiego dziecka może być zwiększone. Osoba taka dąży do osiągnięcia szczupłej sylwetki, w końcu jest ona bardzo pożądana w dzisiejszych czasach. Osoby szczupłe są akceptowane przez społeczeństwo. Nadmierne przekonanie o tym, że szczupła sylwetka jest pomocą w życiu – zapewni sympatię rówieśników, pozycję w rodzinie, pomoże znaleźć chłopaka, a w przyszłości zdobyć dobra pracę.
U młodych dziewcząt myśl o odchudzaniu może być wyzwalana przy wystąpieniu pierwszej miesiączki. Kiedy to z ciała dziewczynki przechodzi do ciała kobiety. Chęć zlikwidowania „nadmiernej” ilości tłuszczu, skłania dziewczęta do rozpoczęcia odchudzania się poprzez głodzenie się lub bardzo radykalną dietę. Powoduje to opanowanie całej jej egzystencji. Nie wiadomo, w którym momencie sprawy wymykają się spod kontroli.
Mimo narastania objawów chorzy zwykle przez długi czas zachowują sprawność intelektualną oraz aktywność fizyczna . Po wyczerpaniu rezerw z tkanki tłuszczowej organizmu następuje zużywanie białek ustrojowych. Szczupłość przeradza się w wychudzenie, potem wygłodzenie. Organizm ulega stopniowemu wyniszczaniu.
Sposób odżywiania się anorektyka przybiera często dziwne formy. Anorektyczka żywi się przeważnie małymi porcjami nabiału, suszonymi owocami, warzywami i w niektórych wypadkach słodyczami. Posiłki normalne są zakazane. Kiedy rodzice zmuszają anorektyczkę do jedzenia przy stole, wówczas możliwe jest stosowanie przez nią wiele „zabiegów” prowadzących do tego, żeby tylko nie przyjąć tego posiłku.
Mimo złego obchodzenia się ze sobą, anorektyczka długo pozostaje nadzwyczaj dynamiczna i aktywna. Przez to nieraz znaczny spadek wagi nie wzbudza niepokoju otoczenia.
Jadłowstręt psychiczny można leczyć ambulatoryjnie, stosować terapię rodzinną i indywidualną oraz leczenie farmakologiczne. Leczenie w pierwszej kolejności powinno obejmować aspekty somatyczne choroby, a więc dążenie do przywrócenia prawidłowej masy ciała oraz walkę z objawami i następstwami wyniszczenia organizmu. Jeżeli taka forma leczenia nie przynosi rezultatu, konieczna jest hospitalizacja.
Bardzo trudno jest namówić chorego do podjęcia leczenia. Żadne formy nacisku nie są skuteczne, wręcz przeciwnie, przynoszą odwrotne efekty, chory zamyka się w sobie, co może wręcz uniemożliwić niesienie mu skutecznej pomocy. Opisywaniu mu jego stanu i wyglądu nie przyniesie żadnych rezultatów. Część specjalistów uważa, że skuteczne leczenie anoreksji wymaga odizolowania chorego od jego środowiska rodzinnego, gdyż w większości przypadków to ono jest podstawą jego problemów psychicznych. Zalecana jest psychoterapia połączona z terapią całej rodziny oraz bliska współpraca z lekarzami, psychologami i dietetykami.
Bulimia nervosa (z greckiego bulimis „byczy głód”, limos-głód, bous-byk), czyli żarłoczność psychiczna. Jest to zaburzenie odżywiania charakteryzujące się napadami objadania się, po których występują zachowania takie jak: wywoływanie wymiotów, głodówki, użycie diuretyków, środków przeczyszczających, wykonywanie lewatyw, nadmierne ćwiczenia fizyczne. Jest to choroba na podłożu psychicznym, a chorzy czują się głodni nawet bezpośrednio po jedzeniu.
Bulimia występuje częściej niż anoreksja. O ile osoby chore na anoreksję można bez problemu zauważyć w tłumie, to jednak gorzej na pierwszy rzut oka rozpoznać osobę cierpiącą na bulimia nervosa. Najczęściej chorują kobiety w wieku 18 do 25 lat, chociaż objawy szczególnie niepełne mogą wystąpić już wcześniej. Mężczyźni nie poddawani są tak silnej presji bycia szczupłym.
Objadanie się ma charakter napadowy i jest związany z utratą kontroli ilości przyjmowanych pokarmów, zazwyczaj bardzo kalorycznych. Ludzie z bulimia jedzą zazwyczaj do momentu uczucia „pełności”, a następnie prowokują wymioty lub tez stosują środki przeczyszczające. Wymioty wywoływane są mniej lub bardziej gwałtownie, wkładając palce do ust i łaskocząc przełyk lub po prostu uciskając żołądek. Innymi sposobami mogą być pomaganie sobie trzonkiem łyżki, kawą, słoną wodą lub środkami wymiotnymi sprzedawanymi w aptece. Objadanie się pokarmami wysokokalorycznymi następuje zazwyczaj w samotności. Żeby nikt nie widział tego faktu. Bulimicy pokarmy spożywają bardzo szybko, żeby nic ani nikt nie zdołał im w tym przeszkodzić. Po fakcie objedzenie się, czują wyrzuty sumienia i uczucie dyskomfortu – w końcu przyjęli tyle kalorii. Dlatego dochodzi do wywoływania wymiotów. To pozwala poczuć ulgę i złagodzić niepokój wywołany obżarstwem, a w ostateczności możliwość kontynuowania jedzenia. Często bulimii towarzyszy depresja, prowadząca często do prób samobójczych.
Bulimicy, którzy próbują opierać się kryzysom nie trzymając nic w domu do jedzenia, zaskoczeni przez atak mogą jeść prosto z puszki, produkty częściowo lub całkowicie zamrożone, nie dopieczone czy wręcz surowe, całe opakowania majonezu albo keczupu, resztki odszukane w śmietniku.
Notoryczne objadanie się, a następnie wymiotowanie są wyrazem głęboko ukrytych problemów. Bulimiczki czują się bezwartościowe, bezradne, dla poszanowania siebie potrzebują zewnętrznych znaków, takich jak niskiej wagi, dobrego wyglądu, osiągnięć i perfekcjonizmu. Bulimiczka mniej atrakcyjna (cięższa) od razu czuje się mniej godna miłości. Tak więc objadanie się może być konsekwencją nieudolnego radzenia sobie ze stresem, jak również może wynikać z nieznajomości prawidłowych modeli odżywiania się. Przyjmowanie pokarmów staje się jednym ze sposobów radzenia sobie z trudnymi sytuacjami. U osób nieradzących sobie w trudnych sytuacjach częściej zauważalne jest kontrolowanie masy ciała.
Bulimik nie potrafi osiągnąć równowagi w życiu., ponieważ nie umie powiedzieć „nie”. Zgadza się na wszystko, stara się być posłuszny i ugodowy, ale takie zachowania powodują zerwanie więzi. Osobom chorym zależy na uznaniu ze strony innych i aby je zyskać, zabiegają o sukcesy w rozmaitych dziedzinach życia.
W odróżnieniu od anorektyczek, bulimiczki starają się nie stronić od ludzi. Często przebywają w towarzystwie, dlatego choroba ta jest dość trudna do wykrycia.
Bulimia jest chorobą o charakterze nałogu, podobnie jak papierosy czy narkotyki. W czasie objadania się chorzy tracą zupełnie nad sobą panowanie, a podczas „napadu” potrafią spożyć do 6 tys. kalorii na raz. Częstotliwość ataków jest bardzo różna. Do napadów głodu dochodzi nawet do dziesięciu w ciągu dnia. Po takim „ataku” dla bulimików przeczyszczenie się jest formą uzdrowienia, uzyskanie spokoju psychicznego i pewnego rodzaju „rozgrzeszenia się” ze swojego obżarstwa.
Objawy występujące u osób z bulimia nervosa. Zebrałam i zestawiłam w poniższej tabeli.
Na ogół zaburzenia towarzyszące anoreksji są zwykle dużo cięższe niż przy bulimii. Leczenie i jego przebieg jest zależne od szybkości rozpoznania. Na samym wstępie wspomniany powinien być aspekt motywacji pacjenta. Nie można zmusić osoby chorej do leczenia zaburzeń odżywiania. Natomiast ważnym zadaniem psychologów, lekarzy, rodziny i znajomych bulimiczki jest motywowanie do podjęcia leczenia celem rozstania się z patologicznymi metodami regulowania emocji, nauczenia się odpowiednich sposobów odżywiania, wytworzeniem prawidłowego obrazu własnej osoby (w tym ciała).
Lepsze efekty leczenia obserwuje się też u osób o bardziej stabilnych cechach osobowości i mniej chaotycznym trybie życia. Leczenie może być prowadzone w formie ambulatoryjnej. Wskazaniem do hospitalizacji jest duża część napadów objadania się i prowokowania wymiotów oraz dołączenie się zaburzeń nastroju pod postacią depresji i myśli samobójczych. Leczenie powinno być prowadzone poprzez skojarzenie metod psychoterapii behawioralno-poznawczej z farmakologią.
Bulimoreksja jest to choroba łącząca objawy bulimii i anoreksji. Inna nazwa tej choroby to anoreksja bulimiczna. Są to okresy głodówek na zmianę z okresami obżarstwa i prowokowaniem wymiotów. Są to często stosowane praktyki przy próbach odchudzania. Odbywa się to mniej więcej schematycznie, stosowanie bardzo restrykcyjnej diety, następuje wyczerpanie, załamanie woli, objadanie się, poczucie winy, wymioty. Krąg się zamyka w tym miejscu i wszystko zaczyna się od nowa.
W przerwach, krótszych lub dłuższych, przestrzegana jest surowa dieta.Chory łamie swoje postanowienia i objada się, ponieważ podlega bardzo silnym napadom. Chory przez wiele dni lub tygodni może podlegać bardzo intensywnym atakom.
Osoba dotknięta bulimoreksją w czasie ataku mają poczucie całkowitego braku kontroli i niemożliwości przerwania jedzenia. Napad poprzedzony jest uczuciami niepokoju lub narastającego napięcia nerwowego. Po „incydencie” występuje najpierw uczucie ulgi, a później ogromne poczucie winy. Stosują wtedy zachowania dążące do przeczyszczenia się.
Objawy bulimoreksji zarówno somatyczne jak i psychiczne mogą być mniej lub bardziej podobne do tych, które zestawiłam w dwóch powyższych tabelach.
Bibliografia:
- Wolska M.: Zaburzenia odżywiania w perspektywie kulturowej i społecznej. W: B. Józefik (red.): A anoreksja i bulimia psychiczna, Kraków 1999
- Pilska M.: Psychologia żywienia: wybrane zagadnienia SGGW, Warszawa 2008
- Jarząbek G., Ochmańska K., Sowińska E., Friebe Z.: Incydent anorektyczny czy jadłowstręt psychiczny u 17-letniej pacjentki. Ginekologia Praktyczna, Klinika Ginekologii Katedry Perinatologii i Ginekologii Akademii Medycznej im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, str. 36-38.
- Pervin L. A., Oliver P. J. Osobowość teoria i badania. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2001
- J. Barnhill, N. Tylor: A jeśli to zaburzenia odżywiania?. Warszawa 2001
- Elżbieta Mikołajczy, Jerzy Samochowiec: Cechy osobowości u pacjentek z zaburzeniami odżywiania, Psychiatria 2004, tom 1, nr 2, 91-95
- Tomaszewicz-Libudzic C, Jagielska G, Komender J, Bober-Olesińska K, Retka W.: Zagrażające życiu zaburzenia metaboliczne i patofizjologiczne u chorych na jadłowstręt psychiczny. Psychiatr Pol 1997; 31: 713–721.
- Komender J, Popielarska A, Tomaszewicz-Libudzic C, Jagielska G, Brzozowska A, Wolańczyk T.: Odległe wyniki leczenia dorastających chorych na jadłowstręt psychiczny. Psychiatr Pol 1998; 32: 759–763
- Rajewski A.: Zaburzenia odżywiania się, Psychiatria, Przewodnik Lekarza, str. 110-115
- Kołoło H., Woynarowska B.: Samoocena masy ciała i odchudzanie się młodzieży w okresie dojrzewania, Przegląd pediatryczny, 2004, VOL 34, NO 3/4, 196-201
- Jablow M. M,: Na bakier z jedzeniem, G.W.P, Gdańsk 1993
- Pietruszewski K.: Jak pomóc nastolatkom?, Kraków 1998.
- Starzomska M.: Anoreksja-trudne pytania, Kraków 2006.
- Eder P., Stawczyk K., Lehmann A., Jankowiak M., Cichy W.: Czy i jak zapobiegać zaburzeniom odżywiania wśród młodzieży – słów kilka o akcji informacyjnej dotyczącej anoreksji i bulimii organizowanej przez poznański oddział IFMSA-POLAND, Nowiny Lekarskie 2007, 76, 3, 242-245
- Śmiarowska M., Kamiński R., Mikołajczyk E., Lisiecka A.: Wpływ środowiska społecznego na nasilenie objawów jadłowstrętu psychicznego – badanie wstępne, 2006, 15, 1, 89-95.
- Kolloch B., Zoller E., Dziennik bulimiczki, Wrocław 2006.
