Zaburzenia odżywiania w sporcie. Rozpoznanie i leczenie

Sport oczywiście niesie za sobą wiele korzyści zarówno pod kątem fizycznym, jak i psychicznym. Może zwiększyć poczucie własnej wartości, pewność siebie, zdrowie i pozytywne nastawienie. Jednak niektóre sporty narażają sportowców, którzy je uprawiają, na zwiększone ryzyko zaburzeń odżywiania. Istnieją dowody na to, że zaburzenia odżywiania są szczególnie popularne w sportach wrażliwych na wagę, gdzie liczy się wytrzymałość, kategoria wagowa, estetyka, a także skoczność.

Typy zaburzeń odżywiania 

Dwa główne typy tego schorzenia to anoreksja i bulimia. Oba rodzaje mogą być bardzo poważne w skutkach. 

Osoby z anoreksją mają obsesję na punkcie jedzenia i ograniczają spożywane kalorie, co prowadzi do skrajnego niedożywienia, zagrożenia zdrowia a nawet życia. Charakteryzuje się intensywnym lękiem przed nadwagą (pomimo niedowagi), zniekształceniem obrazu ciała i zaprzeczeniem niskiej wagi, odmowy lub niezdolności (poprzez zaburzenia zachowania żywieniowego) do utrzymania prawidłowej masy ciała i braku miesiączki.

Ostry reżim nałożony na jedzenie zapewnia choremu poczucie bezpieczeństwa, własnej wartości i sukcesu. Osoba uważa się wówczas za zdrową i sprawną, przy tym unika towarzystwa innych. Mimo znacznego wyniszczenia organizmu chory zachowuje wysoką sprawność intelektualną i niespożytą aktywność życiową. Ponadto odznacza się pracowitością, sumiennością a przede wszystkim perfekcjonizmem. Warto zwrócić uwagę na fakt, że dzień takiej osoby jest zaplanowany w najdrobniejszych szczegółach, a jakiekolwiek odstępstwa od tego planu wywołują zdenerwowanie, złość a nawet agresję. 

Osoby z bulimią z kolei spożywają co jakiś czas nadmierne ilości jedzenia, które później próbują rekompensować poprzez wymioty, głodówki lub nadmierne ćwiczenia. Bulimia nervosa jest bardziej powszechna i obejmuje często bardzo duże ilości i spożywane w szybki, niekontrolowany sposób. Istotną rolę w rozpoznaniu stanowi kontekst psychologiczny ataku bulimicznego, tj.: napięcie, samotność, znudzenie, przemęczenie, złość, gniew, frustracja jak również najmniejsze zakłócenie porządku życia codziennego. Częste prowokowanie wymiotów może doprowadzić do zaburzenia gospodarki wodno – elektrolitowej i równowagi kwasowo – zasadowej ustroju. 

Kto i w jakich sportach jest najbardziej narażony? 

Zaburzenia odżywiania mogą występować we wszystkich dyscyplinach sportowych, ale sportami o największym ryzyku zaburzeń odżywiania są tak zwane sporty „szczupłe”, które mają wymagania dotyczące klasy wagowej lub dla których uważa się, że niska waga lub chuda sylwetka dają przewagę konkurencyjną. Należą do nich gimnastyka, nurkowanie, wioślarstwo, balet, bieganie, jazda na rowerze, jazda konna, zapasy i sztuki walki, bikini fitness. 

🔎 Wśród sportowców średnia występowania samozgłoszonych zaburzeń jedzenia wynosiła w przeprowadzonych badaniach 19,23%, przy czym występowanie to różni się w zależności od kraju, kultury i dyscypliny sportowej. Najwyższa częstość występowania notowana jest w gimnastyce (41,5%), a najniższa w sportach zewnętrznych (15,4%). Czynniki takie jak płeć żeńska, wyższy wiek i większy wskaźnik masy ciała są związane z wyższym ryzykiem wystąpienia zaburzeń jedzenia [5].

Istnieją trzy główne przyczyny tego. Po pierwsze, w sportach wytrzymałościowych, takich jak biegi długodystansowe, chudość jest związana z wydajnością z oczywistych powodów fizjologicznych. Biegacze, którzy mają kilka kilogramów więcej niż ich optymalna waga, osiągają gorsze wyniki. Po drugie, w sportach kategorii wagowej, takich jak judo, boks i zapasy, sportowcy nie będą mogli brać udziału w zawodach, jeśli ich waga przekroczy górną granicę dla tej kategorii. Z tego powodu sportowcy musieli wrócić z Igrzysk Olimpijskich. Może to wytworzyć znaczną presję, aby osiągnąć niezbędną utratę masy ciała i często w bardzo krótkim czasie. Po trzecie, w sporcie, takim jak gimnastyka i nurkowanie z deską, ocena estetyczna jest dołączana do konkretnego składu ciała, który jest następnie promowany i zachęcany przez zawodników. 

Sportowcy, którzy popadają w tą chorobę często mają zbyt wygórowane oczekiwania wobec siebie, obsesyjnie interesują się masą ciała oraz dietą. Ponadto cechuje je perfekcjonizm oraz konkurencyjność, dokładność, jak i obniżenie poczucia własnej wartości. Cechy te mogą predysponować do rozwinięcia się zaburzenia odżywiania, które często ma podłoże psychologiczne. Choroba napędzana jest przez naciski społeczne i kulturowe, by dostosować się do idealnego i nierealistycznego typu ciała. Wykazano, że przypadłość ta rozwija się częściej u kobiet, aniżeli mężczyzn. 

🔎 Badanie z „Eating and Weight Disorders” wskazało również na destrukcyjny wpływ social media na sportsmenki [4]. Otóż kobiety uprawiające sport są bardziej narażone na rozwój zaburzeń odżywiania związanych z mediami społecznościowymi. Wysportowane kobiety, które spędzają dużo czasu na przeglądaniu treści związanych ze zdrowiem i żywieniem na platformach społecznościowych, są bardziej narażone na rozwój zaburzeń odżywiania. Wpływ na to ma nacisk na wygląd i szczupłość, który jest powszechny w świecie sportu, a także popularność diet, które mogą prowadzić do zaburzeń odżywiania. Badacze sugerują, że konieczne jest uświadamianie kobiet uprawiających sport o ryzyku związanym z korzystaniem z mediów społecznościowych. Kluczowa jest więc umiejętność promocji zdrowego, zrównoważonego podejścia do żywienia i unikanie diet alternatywnych, nastawionych na szybki efekt.

W badaniu obejmującym trzy grupy sportowe (wytrzymałość, kategoria wagowa i sporty estetyczne) stwierdzono znacznie większą częstość występowania zaburzeń odżywiania u zawodniczek. Zawodnicy płci męskiej mieli również znacznie większą częstość występowania w tak zwanych sportach „antygrawitacyjnych”, takich jak skoki narciarskie i inne zawody w skokach, w których nadwaga ma niekorzystny wpływ. 

Zaburzenia jedzenia mogą występować na skutek indywidualnych podatności genetycznych lub psychicznych, presji społeczno-kulturowe związane z dietą, jedzeniem i wizerunkiem ciała oraz niespecyficznych stresorów psychicznych, które mogą działać jako zdarzenia wyzwalające. Środowisko sportowe może zwiększać to ryzyko na kilka sposobów, szczególnie w zakresie wytrzymałości, kategorii wagowej i sportów estetycznych. Dodatkowo intensywną konkurencyjność uczestników sportu może determinować rozwój choroby. Publiczne ważenie sportowców może wzmocnić rywalizację i doprowadzić sportowców do niekorzystnych porównań z kolegami z drużyny. To z kolei może promować nieuporządkowane zachowania żywieniowe. 

Jak rozpoznać zaburzenia odżywiania u sportowców? 

Osoba, która popadła w zaburzenia odżywiania – mówiąc kolokwialnie – wysyła znaki ostrzegawcze. Potencjalne objawy obejmują: 

• zaabsorbowanie masą ciała, rozmiarem i kształtem; 
• obsesja na punkcie spożycia kalorii; 
• nadmierne ćwiczenia lub trening wykraczający poza zalecenia trenera; 
• nieregularność miesiączki u kobiet; 
• spadek wyników sportowych; 
• często wycofanie z życia społecznego na rzecz sportu; 

Jeśli lekarz podejrzewa zaburzenie odżywiania u sportowca, może on następnie skierować osobę do specjalisty od zaburzeń odżywiania, aby sprawdzić, czy konieczne jest leczenie. W niektórych przypadkach wstrzymanie udziału w sporcie może zmotywować sportowca do leczenia. Organizacje sportowe, a przez to profesjonaliści, których zadaniem jest pomoc i wsparcie sportowców, odgrywają ważną rolę w radzeniu sobie z tymi warunkami. W wielu programach profilaktyki sportowej opracowano programy badań przesiewowych i wsparcia dla różnych schorzeń lub urazów związanych ze sportem. Podobne programy należy opracować dla zaburzeń odżywiania. 

Choroba nie jest łatwa do zidentyfikowania. Podczas gdy fizyczne objawy jadłowstrętu psychicznego mogą być wyraźnie widoczne dla obserwatora, powiązane zaburzone zachowania żywieniowe prawdopodobnie będą utrzymywane w tajemnicy przez chorego, a zaprzeczenie jest częstą cechą, nawet w zaawansowanych przypadkach. Wiele osób cierpiących na bulimię ma całkowicie normalny wygląd fizyczny i podobnie jak w przypadku jadłowstrętu psychicznego związane z tym zachowania żywieniowe (w tym przypadku objadanie się i przeczyszczanie) będą ukryte. 

W świecie sportu występują dodatkowe trudności rozpoznawania. W wielu sportach współzawodnicy sportowca będą szczupli w porównaniu do norm populacji. Sportowca, którego skład ciała wynika raczej z anoreksji niż z atletyzmu, będzie trudniej dostrzec. Zawodnicy będą praktykować jedzenie w niecodzienny sposób. Dla większości będzie to po prostu kolejny aspekt dążenia do doskonałości sportowej. Dla niektórych zapowiada to przejście od nietypowych wzorców żywieniowych (które są normalne w populacji sportowej) do wyraźniej nieuporządkowanych i patologicznych środków dietetycznych. Wyróżnienie „atletycznego” od „nieuporządkowanego” jedzenia może być trudne i nie ma wyraźnego punktu odcięcia. Jedzenie zdrowe jest bardziej ukierunkowane na poprawę wydajności niż na utratę wagi lub zmianę kształtu ciała. Większy nacisk kładzie się na to, co należy jeść, niż na to, co jest zabronione, a nawyki żywieniowe „normalizują się” w bliskim sezonie i na emeryturze. 

Leczenie i pomoc 

W pierwszej kolejności wymagana jest bardziej szczegółowa ocena medyczna i w razie potrzeby psychiatryczna. Bardziej drobne problemy można rozwiązać, udzielając podstawowych porad i wsparcia żywieniowego, pod warunkiem, że problemy przyniosą natychmiastowe działanie. 

Specjalistyczne usługi leczenia są często oddalone od siebie lub mają długie listy oczekujących. Podobnie jak w przypadku wszystkich innych schorzeń, lepiej jest zapobiegać niż leczyć. Podczas gdy choroba może stać się przewlekłym wyniszczającym stanem, wiele osób cierpiących może oczekiwać dobrego powrotu do zdrowia funkcjonalnego, zwłaszcza jeśli problemy zostaną wcześnie wykryte i niezwłocznie podjęte. 

Sportowiec, który robi postępy w terapii, może być w stanie wznowić udział w sporcie. W pierwszej kolejności musi być to stabilność medyczna (w tym wszelkie nieprawidłowości – elektrolitowe, niedokrwistość- musi zostać poprawiona), stabilność żywieniowa, abstynencja od nieuporządkowanych zachowań żywieniowych i uwzględnienie stresów psychicznych, które mogą występować w środowisku sportowym i które mogą przyczynić się do nawrotu choroby. Czasami konieczne jest rozważenie zaoferowania sportowcom wsparcia w opuszczeniu środowiska sportowego. Może to być po prostu zbyt toksyczne i zbyt prawdopodobne, aby sprzyjać nawrotowi choroby lub samo zaburzenie tak poważne, że powrót nie jest wskazany. 

Podsumowanie

Zaburzenia odżywiania są powszechnym i potencjalnie poważnym schorzeniem, które wpływa zarówno na zdrowie, jak i wyniki sportowe, jeśli chodzi o zawodników. Obecnie jest to bardzo szeroki problem obejmujący zarówno sportowców, osoby trenujące amatorsko czy ludzi chcących się odchudzać. Zaburzenia prowadzą do wpadnięcia w błędne koło, z którego bez pomocy osoby drugiej ciężko się wydostać. Niestety obecne kanony piękna ujarzmiane w mediach społecznościowych pogłębiają to schorzenie. 

Bibliografia

1. Ogden J., Psychologia odżywiania się, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2011;
2. Wiatrowska A., Jakość życia w zaburzeniach odżywiania, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie – Skłodowskiej, Lublin 2009;
3. Currie, A. (2010). Sport and eating disorders-understanding and managing the risks. Asian journal of sports medicine, 1(2), 63. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3289170/ (dostęp: 18.06.2020) 
4. EurekAlert, Social media fuelling eating disorders among female athletes, research shows, dostęp: 27.04.2023
5. Ghazzawi HA, Nimer LS, Haddad AJ, Alhaj OA, Amawi AT, Pandi-Perumal SR, Trabelsi K, Seeman MV, Jahrami H. A systematic review, meta-analysis, and meta-regression of the prevalence of self-reported disordered eating and associated factors among athletes worldwide. J Eat Disord. 2024 Feb 7;12(1):24. doi: 10.1186/s40337-024-00982-5. PMID: 38326925; PMCID: PMC10851573.

• Data pierwotnej publikacji: 10.07.2020
• Data ostatniej aktualizacji o wyniki badań: 10.02.2024