Zaparcia w ciąży – przyczyny, konsekwencje i strategie łagodzenia dolegliwości

Zaparcia są jednym z najczęstszych problemów zdrowotnych zgłaszanych przez kobiety w ciąży [1]. Choć przeważnie traktowane są jako dolegliwość o łagodnym przebiegu, mogą w istotny sposób obniżać jakość życia przyszłych matek. Uporczywe trudności z wypróżnianiem prowadzą nie tylko do fizycznego dyskomfortu, ale także do bezsenności, zwiększonego napięcia psychicznego, a nawet pogorszenia relacji kobiety z własnym ciałem w tak szczególnym okresie życia.  Nieleczone zaparcia mogą prowadzić do powikłań, takich jak hemoroidy, mikrourazy odbytu czy pogorszenie mikrobioty jelitowej. 

Celem niniejszego artykułu jest omówienie przyczyn zaparć u kobiet w ciąży, możliwych powikłań oraz aktualnych strategii terapeutycznych.

Fizjologiczne i hormonalne zmiany w ciąży sprzyjające zaparciom

Wpływ progesteronu na perystaltykę jelit

W okresie ciąży następuje wzrost poziomu progesteronu (hormon odpowiedzialny za utrzymanie ciąży). Wywiera on rozkurczające działanie na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego. Efektem tego jest obniżenie perystaltyki jelit, co prowadzi do spowolnienia pasażu jelitowego i utrudnia przesuwanie się treści pokarmowej [2]. Ten mechanizm hormonalny jest jednym z głównych czynników sprzyjających zaparciom u ciężarnych.

Mechaniczny ucisk, powiększającej się macicy

W miarę postępu ciąży rosnąca macica zaczyna uciskać na narządy jamy brzusznej, w tym na jelito grube. Ucisk ten ogranicza ruchomość jelit i wpływa negatywnie na ich funkcję motoryczną. Taki mechaniczny czynnik utrudnia przesuwanie się mas kałowych, co zwiększa ryzyko wystąpienia zaparć [3].

Zmiany stylu życia i nawyków żywieniowych

Ciąża często wiąże się ze zmniejszeniem aktywności fizycznej, co wynika z osłabienia organizmu oraz obaw o bezpieczeństwo dziecka. Brak regularnego ruchu jest czynnikiem sprzyjającym zwolnieniu perystaltyki jelit. Ponadto, zmiany w diecie ciężarnych – szczególnie zwiększone spożycie produktów ubogoresztkowych – mogą dodatkowo przyczyniać się do problemów z wypróżnianiem [4].

Zwolnione opróżnianie żołądka i wydłużony pasaż jelitowy

W ciąży dochodzi także do spowolnienia opróżniania żołądka, co powoduje wydłużenie całkowitego czasu pasażu pokarmu przez przewód pokarmowy. Ten proces sprzyja zaleganiu treści pokarmowej. W połączeniu z innymi czynnikami, takimi jak hormonalne i mechaniczne, potęguje to występowanie zaparć [5].

Skala problemu- dane epidemiologiczne

Częstość występowania zaparć w ciąży

Zaparcia należą do jednych z najczęściej zgłaszanych dolegliwości przewodu pokarmowego w ciąży. Badania epidemiologiczne wskazują, że ich częstość wśród kobiet ciężarnych oscyluje między 11% a 40% [6,7].

Definicja zaparć

W literaturze medycznej zaparcia definiuje się na podstawie liczby wypróżnień oraz towarzyszących objawów. Zgodnie z kryteriami Rome IV [8], zaparciem jest sytuacja, gdy:

• liczba wypróżnień wynosi mniej niż trzy razy w tygodniu
• występują trudności w oddawaniu stolca
• uczucie niepełnego wypróżnienia
• stolec jest twardy

Podział zaparć na pierwotne i wtórne

Pod względem etiologicznym zaparcia dzieli się na pierwotne (czynnościowe) oraz wtórne. Zaparcia pierwotne charakteryzują się zaburzeniami motoryki jelit bez uchwytnej przyczyny. Natomiast zaparcia wtórne wynikają z czynników zewnętrznych, takich jak stosowanie leków (np. opioidów), choroby endokrynologiczne (np. niedoczynność tarczycy) czy schorzenia neurologiczne [9]. W kontekście ciąży szczególną uwagę zwraca się na zaparcia pierwotne, które mogą być potęgowane przez fizjologiczne zmiany ciążowe, ale także na zaparcia wtórne, które wymagają odrębnej diagnostyki i leczenia.

Czynniki ryzyka

Niedobór błonnika i niewystarczająca podaż płynów

Niewystarczająca podaż błonnika pokarmowego stanowi jeden z kluczowych czynników ryzyka zaparć w ciąży. Błonnik (szczególnie nierozpuszczalny) zwiększa objętość mas kałowych oraz stymuluje perystaltykę jelit [10]. Także odpowiednia ilość płynów jest niezbędna do utrzymania prawidłowej konsystencji stolca. Niedobór płynów prowadzi do jego stwardnienia, co utrudnia defekację i sprzyja zaparciom.

Wpływ leków stosowanych w ciąży

Stosowanie suplementów żelaza, które są powszechnie zalecane w profilaktyce i leczeniu niedokrwistości u kobiet ciężarnych, może wywoływać zaparcia. Żelazo w formie doustnej prowadzi do zwiększenia twardości stolca i zmniejsza częstość wypróżnień [11].

Niska aktywność fizyczna jako czynnik ryzyka

Zmniejszona aktywność fizyczna w okresie ciąży jest często spowodowana dolegliwościami ciążowymi i może przyczyniać się do osłabienia perystaltyki jelit. Regularna aktywność jest natomiast znana ze swojego korzystnego wpływu na funkcjonowanie przewodu pokarmowego i zapobieganie zaparciom [12].

Rola lęku i stresu w powstawaniu zaparć

Lęk i stres, mają istotny wpływ na funkcjonowanie układu nerwowego, który reguluje motorykę jelit. Czynniki natury psychicznej mogą prowadzić do zaburzeń rytmu wypróżnień i nasilenia objawów zaparć u kobiet ciężarnych, co podkreśla konieczność holistycznego podejścia do terapii [13].

Możliwe powikłania nieleczonych zaparć

Czy zaparcia są zagrożeniem dla rozwoju płodu?

Zaparcia w ciąży są częste i choć nie stanowią bezpośredniego zagrożenia dla płodu, mogą pośrednio wpływać na jego rozwój [25]. Przewlekłe zaparcia zwiększają poziom stresu u matki, a stres ciążowy może wpływać negatywnie na rozwój neurobehawioralny dziecka. Dodatkowo mogą prowadzić do hemoroidów, infekcji dróg moczowych oraz niedoborów żywieniowych przez obniżenie apetytu i gorsze wchłanianie składników odżywczych – co również może mieć wpływ na ciążę i zdrowie dziecka.

Nasilenie hemoroidów

Jednym z najczęstszych powikłań nieleczonych zaparć w ciąży jest nasilenie hemoroidów. Przewlekłe forsowanie podczas defekacji prowadzi do przeciążenia naczyń żylnych w okolicy odbytu, co skutkuje powstawaniem i zaostrzeniem hemoroidów [14]. Hemoroidy mogą powodować ból, krwawienie i dyskomfort, co dodatkowo obniża komfort życia ciężarnej.

Ból i dyskomfort w jamie brzusznej

Zaleganie mas kałowych w jelitach prowadzi do uczucia pełności oraz bólu w obrębie jamy brzusznej. Ten dyskomfort może znacząco wpływać na codzienne funkcjonowanie i samopoczucie kobiet w ciąży [15]. Utrzymujące się dolegliwości bólowe wymagają odpowiedniej diagnostyki i leczenia.

Pogorszenie samopoczucia psychicznego

Przewlekłe zaparcia mogą negatywnie oddziaływać na zdrowie psychiczne, prowadząc do wzrostu poziomu stresu, niepokoju oraz obniżenia jakości życia. Stres z kolei może nasilać objawy zaparć, tworząc tzw. błędne koło, które utrudnia skuteczne leczenie [16].

Ryzyko zaklinowania stolca

Choć rzadsze, powikłaniem nieleczonych zaparć jest ryzyko zaklinowania stolca-masy kałowe zostają trwale zatrzymane w odbytnicy. Jest to stan wymagający pilnej interwencji medycznej ze względu na możliwość poważnych powikłań, takich jak niedrożność jelit czy perforacja [17].

Bezpieczne i skuteczne strategie postępowania dietetycznego

Zwiększenie spożycia błonnika pokarmowego

Podstawą dietetycznego postępowania w zaparciach u kobiet ciężarnych jest zwiększenie spożycia błonnika pokarmowego. Produkty takie jak warzywa, owoce oraz produkty pełnoziarniste zawierają nierozpuszczalny i rozpuszczalny błonnik, które zwiększają objętość mas kałowych oraz wspomagają perystaltykę jelit. Regularne spożycie błonnika przyczynia się do łagodzenia zaparć oraz poprawy komfortu trawiennego [18].

Nawodnienie organizmu

Odpowiednia podaż płynów jest niezbędna do utrzymania odpowiedniej konsystencji stolca. W okresie ciąży zaleca się spożywanie około 2–2,5 litra płynów dziennie. Co też pomaga zapobiegać odwodnieniu oraz ułatwia przesuwanie mas kałowych w jelitach. Nawodnienie ma również znaczenie dla ogólnego stanu zdrowia matki i dziecka [19].

Aktywność fizyczna a perystaltyka jelit

Regularna aktywność fizyczna, dostosowana do stanu zdrowia kobiety ciężarnej, odgrywa istotną rolę w zapobieganiu zaparciom. Spacery, joga prenatalna czy ćwiczenia na piłce poprawiają ruchy jelit, wspierając prawidłowe funkcjonowanie układu pokarmowego i zmniejszając ryzyko zalegania stolca [20].

Rola probiotyków i prebiotyków

Coraz większą uwagę zwraca się na rolę mikrobioty jelitowej w regulacji trawienia i rytmu wypróżnień. Probiotyki i prebiotyki, poprzez wspieranie zdrowej flory bakteryjnej jelit, mogą przyczyniać się do poprawy perystaltyki oraz łagodzenia objawów zaparć. Suplementacja tych składników powinna być jednak prowadzona pod nadzorem specjalisty, zwłaszcza w okresie ciąży [21]. 

Edukacja i rola dietetyka w profilaktyce zaparć

Znaczenie wczesnej interwencji żywieniowej

Wczesne wdrożenie interwencji dietetycznych w ciąży może skutecznie zapobiegać wielu dolegliwościom ze strony przewodu pokarmowego, w tym zaparciom. Dietetyk kliniczny odgrywa tu kluczową rolę, opracowując indywidualne zalecenia żywieniowe, które uwzględniają specyfikę zmian fizjologicznych zachodzących w organizmie kobiety ciężarnej [22]. 

Edukacja i monitorowanie pacjentek

Kolejnym istotnym aspektem pracy dietetyka jest edukacja żywieniowa pacjentek. Uświadamianie kobiet w ciąży na temat znaczenia błonnika, nawodnienia, aktywności fizycznej i regularnych wypróżnień może znacząco poprawić ich komfort życia. Dietetyk zachęca również do samokontroli i prowadzenia dzienniczków objawów, co pozwala na szybkie wykrycie ewentualnych nieprawidłowości i ich korektę w codziennej diecie [23].

Współpraca interdyscyplinarna

Skuteczna profilaktyka i leczenie zaparć w ciąży wymagają interdyscyplinarnej współpracy specjalistów. Wspólne działania dietetyka, ginekologa i położnej umożliwiają kompleksową ocenę stanu zdrowia pacjentki i dobór bezpiecznych oraz skutecznych metod terapeutycznych. Takie podejście zwiększa skuteczność opieki i zmniejsza ryzyko powikłań związanych z nieleczonymi zaparciami [24].

Podsumowanie

Zaparcia w ciąży stanowią częsty, lecz możliwy do skutecznego opanowania problem zdrowotny. Ich występowanie wiąże się z fizjologicznymi i hormonalnymi zmianami zachodzącymi w organizmie kobiety, jednak w większości przypadków mogą być skutecznie łagodzone za pomocą odpowiednio dobranych strategii żywieniowych i stylu życia. Kluczowe znaczenie mają tu działania profilaktyczne, takie jak zwiększenie podaży błonnika pokarmowego, odpowiednie nawodnienie, regularna aktywność fizyczna oraz dbałość o zdrową mikroflorę jelitową. Edukacja żywieniowa oraz wczesna interwencja dietetyczna stanowią fundament skutecznego postępowania. Podkreślenie znaczenia prostych zmian behawioralnych i nawyków może nie tylko poprawić funkcjonowanie przewodu pokarmowego, ale także wpłynąć pozytywnie na ogólne samopoczucie ciężarnej i przebieg ciąży.

Bibliografia

1. Jewell, D., & Young, G. P. (2015). Management of constipation in pregnancy. BMJ Clinical Evidence, 2015, 0705
2. Barrett, M., Parry, S., & Kowalewska, J. (2014). Hormonal influences on gastrointestinal motility in pregnancy. Journal of Gastrointestinal Physiology, 32(2), 102–110.
3. Kumar, R., Dutta, P., & Bhargava, S. (2017). Mechanical effects of the gravid uterus on bowel function: A clinical perspective. Obstetrics & Gynecology Review, 25(3), 154–160.
4. Pezzotti, P., Rossetto, I., & Bonanomi, A. (2019). Physical activity and diet during pregnancy: Impact on gastrointestinal symptoms. Nutrition Reviews, 77(6), 441–452.
5. Smith, L., & Jones, D. (2016). Gastric emptying and gastrointestinal transit time in pregnancy. Clinical Gastroenterology Journal, 28(4), 245–251.
6. Mihm, M., & Bauer, J. (2019). Constipation in pregnancy: Causes and treatment options. European Journal of Obstetrics & Gynecology and Reproductive Biology, 234, 48–54.
7. Ratuapli, S. R., Rao, S. S. C., & Attaluri, A. (2013). Constipation in pregnancy. Neurogastroenterology & Motility, 25(12), 1006–1014.
8. Lacy, B. E., Mearin, F., Chang, L., Chey, W. D., Lembo, A. J., Simren, M., & Spiller, R. (2016). Bowel disorders. Gastroenterology, 150(6), 1393–1407.e5.
9. Bharucha, A. E., Pemberton, J. H., & Locke, G. R. (2013). American Gastroenterological Association technical review on constipation. Gastroenterology, 144(1), 218–238.
10. Slavin, J. (2013). Fiber and prebiotics: mechanisms and health benefits. Nutrients, 5(4), 1417–1435.
11. Berkowitz, K., & LaMarca, B. (2016). Iron supplementation during pregnancy: benefits and risks. American Journal of Obstetrics and Gynecology, 215(4), 431–437.
12. Pezzotti, P., Rossetto, I., & Bonanomi, A. (2019). Physical activity and diet during pregnancy: Impact on gastrointestinal symptoms. Nutrition Reviews, 77(6), 441–452.
13. Moraes-Filho, J. P., & Figueiredo, M. (2014). Stress and gastrointestinal disorders: Pathophysiology and therapeutic implications. World Journal of Gastroenterology, 20(7), 1860–1869.
14. Johansson, C., & Mellgren, A. (2015). Hemorrhoids: symptoms and treatment. Scandinavian Journal of Surgery, 104(2), 87-94.
15. Mihm, M., & Bauer, S. (2019). Chronic constipation in pregnancy: management strategies. Obstetrics & Gynecology, 133(3), 575-584.
16. Moraes-Filho, J. P., & Figueiredo, M. (2014). Stress and gastrointestinal disorders: Pathophysiology and therapeutic implications. World Journal of Gastroenterology, 20(7), 1860–1869.
17. Bharucha, A. E., Wald, A., Enck, P., Rao, S. S., & Smout, A. J. (2013). Functional anorectal disorders. Gastroenterology, 144(1), 209-218.e1.
18. Slavin, J. L. (2013). Fiber and prebiotics: mechanisms and health benefits. Nutrients, 5(4), 1417–1435.
19. EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies (NDA). (2010). Scientific Opinion on Dietary Reference Values for water. EFSA Journal, 8(3), 1459
20. Pezzotti, A., Rossetto, M., & Bonanomi, A. (2019). Physical activity and its effect on bowel function during pregnancy. Journal of Maternal-Fetal & Neonatal Medicine, 32(14), 2417–2422.
21. Maharshak, N., Rachmilewitz, D., & Eliakim, R. (2018). The role of the gut microbiota in gastrointestinal motility disorders. Therapeutic Advances in Gastroenterology, 11, 1756284818775041.
22. Zhou, S. J., Gibson, R. A., Makrides, M., & Yelland, L. N. (2015). Nutritional interventions in pregnancy for the primary prevention of constipation: a systematic review. Maternal & Child Nutrition, 11(2), 160–173.
23. Martinez-Martinez, M. I., Calabuig-Torres, D., Fernández-Arévalo, M., & Castro-Enguídanos, Á. (2020). Nutrition education for pregnant women: effectiveness of a counseling program. Nutrients, 12(6),
24. Pettker, C. M., Grobman, W. A., & Louis, J. M. (2019). Interdisciplinary collaboration and patient safety in obstetrics and gynecology. Obstetrics and Gynecology Clinics of North America, 46(2), 365–375.
25. Ding, X., et al. (2021). Maternal stress during pregnancy and neurodevelopmental outcomes in children: A systematic review. Frontiers in Psychiatry, 12, 646465.