Okres jesienno-zimowy to czas zwiększonej zachorowalności na wszelkiego rodzaju infekcje układu oddechowego. Dokucza nam kaszel, zatkany nos, ból gardła, zatok, kłopoty z odkrztuszaniem. Wsparciem naszego organizmu w walce z infekcjami dróg oddechowych mogą być powszechnie dostępne surowce roślinne. Ich skuteczność potwierdza nie tylko tradycja stosowania, ale także liczne badania naukowe.
Układ oddechowy — funkcje i choroby
Układ oddechowy umożliwia niezbędną dla życia wymianę gazową w płucach. Jego prawidłowe funkcjonowanie jest gwarantem zachowania równowagi wewnątrzustrojowej. Schorzenia układu oddechowego zaliczane są do jednej z najpowszechniejszych grup chorób cywilizacyjnych. Mogą je wywoływać wirusy, bakterie, grzyby, a także skłonność genetyczna. Choroby dróg oddechowych miewają charakter ostry, krótki lub przewlekły. Najczęstszymi objawami świadczącymi o chorym układzie oddechowym są: kaszel, odkrztuszanie plwociny, ból gardła, ból w klatce piersiowej, krwioplucie [2].
Jak działają zioła na układ oddechowy
Zioła mają zastosowanie nie tylko w przypadku chorób infekcyjnych jak przeziębienie, czy zapalenie zatok. Mogą być także wsparciem w leczeniu chorób przewlekłych takich jak astma, alergie, czy przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP). Pełnią funkcje leków pomocniczych lub zapobiegających. Najczęściej bywają stosowane jako cenne uzupełnienie podstawowego leczenia farmakologicznego. W łagodnym przebiegu choroby mogą być z powodzeniem stosowane jako podstawa leczenia. Do listy leków roślinnych, które mają pozytywny wpływ na układ oddechowy, zaliczymy te o działaniu:
- spazmolitycznym (działają rozkurczowo na mięśnie gładkie oskrzeli),
- przeciwkaszlowym,
- wykrztuśnym (ułatwiają oczyszczanie dróg oddechowych z zalegającej wydzieliny),
- osłaniającym,
- antyseptycznym,
- immunomodulującym,
- przeciwzapalnym,
- antyoksydacyjnym.
Ze względu na rozmaite substancje czynne, obecne w surowcach zielarskich, ich działanie na układ oddechowy określa się jako wielokierunkowe [7,10].
Zielnik, czyli jakie rośliny pomagają w terapii schorzeń układu oddechowego?
Babka lancetowata (łac. Plantago lanceolota)
Babka lancetowata rośnie dziko w całej strefie klimatu umiarkowanego. W Polsce jest bardzo pospolita. Zaliczana do roślin bylinowych. Wytwarza krótkie, mięsiste kłącze, a tuż nad ziemią rozetę długich, wąskich liści. Jak na niewielkie, pospolite ziele, określane mianem chwastu, posiada wyjątkowo dużo substancji biologicznie czynnych. Do celów leczniczych zbiera się liście w pełni wykształcone w okresie kwitnienia, od maja do września. W liściach babki potwierdzono obecność takich związków jak: glikozydy irydoidowe (aukubina i katalpol), śluzy i pektyny, flawonoidy, garbniki, kwasy organiczne, sole mineralne (m.in. cynk i krzemionkę). Ekstrakty z babki lancetowatej działają przeciwzapalnie na błony śluzowe jamy ustnej i gardła. Mają także działanie wykrztuśne, rozkurczowe i ściągające. Zalecane są w leczeniu infekcji górnych dróg oddechowych z zalegającą wydzieliną i utrudnionym odkrztuszaniem. Surowce mogą być stosowane także w chronicznym zapaleniu oskrzeli oraz wspomagająco przy astmie [11,6,3].
W łagodzeniu zapaleń dróg oddechowych stosuje się odwar z rozdrobnionych liści babki. W tym celu 1 łyżkę surowca należy zalać 1,5 szklanki wody, gotować, ostudzić, a następnie przecedzić. Odwar można pić (1/2 szklanki 2-3 razy dziennie) lub stosować zewnętrznie do płukania gardła. Inną formą wykorzystania liści babki może być syrop o działaniu wykrztuśnym. Do jego przygotowania potrzebujemy ok. 100 g świeżych liści, które należy rozdrobnić, dodać ok. 100 ml przegotowanej, ostudzonej wody i zmiksować lub zmielić. Z powstałej miazgi wycisnąć sok, przesączyć i gotować z dodatkiem 100 g cukru. Tak powstały syrop stosować po 1 łyżeczce kilka razy dziennie. Przechowywać w lodówce [8].
Biedrzeniec anyż (łac. Pimpinella anisum)
Nazywany inaczej anyżem lub anyżkiem. Występuje w Europie, Azji, Afryce i na terenie obu Ameryk. Współcześnie spotykany głównie w uprawie, choć na terenie Polski rzadko. Biedrzeniec anyż jest rośliną jednoroczną. Kwitnie na biało, tworząc charakterystyczne dla rodziny selerowatych baldachy. Surowiec zielarski, a także przyprawę stanowią owoce z nasionami. Owoce anyżu zawierają od 1,5 do 3,5% olejku eterycznego, 10-30% tłuszczu, ok. 16% białka, węglowodany i flawonoidy. Olejek anyżowy wykazuje działanie przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze, antyoksydacyjne i przeciwzapalne. Przetwory z owoców anyżu działają skutecznie jako środek wykrztuśny w stanach nieżytowych górnych dróg oddechowych. Rozrzedzają i upłynniają wydzielinę, pobudzają ruchy nabłonka rzęskowego, łagodzą suchy kaszel. Jako środek wykrztuśny można stosować napar z anyżu. W tym celu 1 łyżkę rozdrobnionych owoców anyżu należy zalać szklanką wrzącej wody, przykryć, odstawić na 30 min, odcedzić. Gotowy napar pić 3,4 razy dziennie po pół szklanki. Sproszkowane owoce anyżu można także dodać do miodu (w stosunku 1:2), przyrządzając miód anyżowy o działaniu wykrztuśnym [8,10,12].
Dziewanna (łac. Verbascum)
Dziewanna rośnie na terenie całej Polski. Rodzaj obejmuje 464 gatunki i zaliczany jest do rodziny trędownikowatych. W ziołolecznictwie najczęściej wykorzystuje się dziewannę wielokwiatową, drobnokwiatową i kutnerowatą. Roślina wytwarza charakterystyczne, zebrane w kłosy, żółte kwiaty, które stanowią surowiec leczniczy. Za właściwości prozdrowotne odpowiedzialne są zawarte w nich związki biologicznie czynne tj. saponiny trójterpenowe, irydoidy (aukubina), substancje śluzowe, flawonoidy, fenylopropanoidy i karotenoidy. Surowiec wykazuje właściwości wykrztuśne, przeciwzapalne i łagodzące podrażnienia. Stosowanie wodnych wyciągów z kwiatów dziewanny zaleca się przy leczeniu uporczywego, suchego kaszlu oraz astmie. Ze względu na właściwości powlekające mogą one także łagodzić ból gardła i chrypę. Przygotowując napar z dziewanny, należy łyżkę suszonych kwiatów zalać szklanką wrzątku i odstawić pod przykryciem na ok.15 min. Gotowy napar zaleca się pić w ilości 1/2 szklanki na dzień lub płukać nim jamę ustną i gardło [3, 8, 11].
Macierzanka piaskowa (łac. Thymus serpyllum)
Wstępuje powszechnie na półkuli północnej. W Polsce łatwo spotkać ją w borach sosnowych, na polach, wrzosowiskach, łąkach i przydrożnych skarpach. Macierzanka jest pachnącym półkrzewem o fioletowych, drobnych kwiatkach i skórzastych, niewielkich liściach. Szerokie zastosowanie w lecznictwie zawdzięcza licznym substancjom czynnym, jakie zawiera w swoim składzie. Garbniki i olejki eteryczne (tymol i karwakrol) hamują rozwój drobnoustrojów w obrębie dróg oddechowych, związki goryczowe, kwasy organiczne, flawonoidy i sole mineralne – wspierają czynności wydzielnicze błon śluzowych. Napary z ziela macierzanki stosuje się doustnie głównie jako lek wykrztuśny, rozkurczowy i odkażający w nieżytach jamy ustnej, gardła, krtani i oskrzeli. Napar należy przyrządzić poprzez zalanie 1 łyżki suszonego ziela szklanką wrzątku. Ostudzony i przecedzony napar zalecane jest pić w ilości 1/2 szklanki po posiłku 2 razy dziennie. Sprawdzi się także jako płukanka przy infekcjach gardła i jamy ustnej [3,4,8].
Porost islandzki (tarczownica islandzka, łac. Cetraria islandica)
Porost ten rozpowszechniony jest na obszarach północnej Europy i Azji. W naszym kraju jest gatunkiem narażonym na wymarcie, włączonym do Czerwonej Listy Roślin i Grzybów Polski. Surowiec leczniczy stanowią całe lub rozdrobnione plechy tarczownicy islandzkiej. Korzystne działanie na układ oddechowy wynika głównie z obecności polisacharydów śluzowych. Tworzą one warstwę ochronną dla podrażnionej kaszlem błony śluzowej górnych dróg oddechowych. Preparaty z porostu islandzkiego zalecane są przy suchym kaszlu, infekcjach jamy ustnej, gardła, krtani a pomocniczo także w zapaleniu oskrzeli. Porostu nie można pozyskiwać z miejsc naturalnych w Polsce, gdyż objęty jest ochroną gatunkową. W aptekach i sklepach zielarskich możemy zakupić susz do przyrządzenia naparów lub gotowe preparaty w formie syropów, czy tabletek do ssania. [9].
Podbiał pospolity (łac. Tussilago farfara)
Gatunek rośliny z rodziny astrowatych. Występuje w Europie, Azji i Ameryce Północnej. W Polsce rośnie powszechnie na stanowiskach wilgotnych, w zaroślach, brzegach stawów, rzek. Charakteryzuje się żółtymi kwiatostanami, które kwitną przed pojawieniem się liści. Lecznicze właściwości podbiału odzwierciedla jego łacińska nazwa – Tussilago; tussis, tussio – oznacza kaszel, a agare – odeprzeć. Surowcem roślinnym są głównie liście podbiału, rzadziej kwiaty. Podbiał znajduje zastosowanie jako lek śluzowy i przyspieszający gojenie ran. Ma silne właściwości wykrztuśne, odflegmiające i rozkurczowe. Aktywność ta wynika ze współdziałania śluzu, garbników, olejków eterycznych, flawonoidów, fitosteroli, kwasów polifenolowych, związków goryczowych i soli mineralnych. W łagodzeniu infekcji dróg oddechowych można stosować odwar z liści podbiału. W tym celu łyżkę suszonych liści należy zalać szklanką wody, doprowadzić do wrzenia i gotować ok. 3 min. Pozostawić na 15 min i odcedzić. Przy uporczywym kaszlu pić po 1/3 szklanki 4 razy na dobę [5,6,8].
Tymianek pospolity (łac. Thymus vulgaris)
Nazywany także macierzanką tymianek, tymiankiem właściwym, ogrodowym. Należy do rodziny jasnowatych. Tymianek jest silnie rozgałęzionym półkrzewem o szarozielonym kolorze, który wytwarza drobne, różowe kwiaty u szczytu łodygi. Dorasta do 20-40 cm. W rejonie Morza Śródziemnego i południowych krajach Europy występuje dziko, w Polsce jest uprawiany. Ziele tymianku jest cenione w lecznictwie głównie ze względu na olejek eteryczny, w którego skład wchodzi m.in. tymol i kawakrol. Substancje te mają silne właściwości bakterio- i grzybobójcze, a także wykrztuśne. Poza olejkiem w tymianku obecne są także takie substancje czynne jak: flawonoidy, garbniki, związki goryczowe, związki triterpenowe. Wyciągi z tymianku wykorzystuje się w leczeniu dolegliwości górnych dróg oddechowych, w tzw. suchym kaszlu, chrypce, zapaleniach jamy ustnej, gardła i krtani [1,4,8].
W warunkach domowych z tymianku można przygotować liczne specyfiki, które wspomogą nasz układ oddechowy w walce z infekcjami. Korzystne działanie wykazują napary i herbaty zarówno ze świeżych, jak i suszonych liści tymianku. W leczeniu mokrego kaszlu pomocny może być syrop z tymianku, który bez problemu przygotujemy samodzielnie. W tym celu szklankę świeżych lub suszonych liści tymianku zalewamy 2 szklankami wody i gotujemy na wolnym ogniu przez około 15 minut. Zdejmujemy z ognia, studzimy i odcedzamy. Do ciepłego płynu dodajemy szklankę cukru i mieszamy do rozpuszczenia. Gotowy syrop przechowujemy w lodówce i stosujemy 3 razy dziennie po 1 łyżeczce.
Przy zakażeniu górnych dróg oddechowych, zapaleniu migdałków lub zatok tymianek możemy wykorzystać do inhalacji. W tym celu należy dodać dwie łyżki tymianku, lub parę kropel olejku do gorącej wody, a następnie wdychać przez kilka minut unoszące się opary. Taki zabieg warto powtarzać kilka dni z rzędu.
Poza opisanymi powyżej ziołami działanie wspomagające układ oddechowy wykazują także szałwia lekarska, prawoślaz lekarski, lukrecja gładka, pierwiosnek lekarski, mirt zwyczajny, jeżówka purpurowa, miodunka, oregano, czarnuszka, czy mydlnica lekarska.
Jak stosować zioła przy chorobach dróg oddechowych?
Zioła i leki pochodzenia roślinnego są dostępne na rynku pod różnymi postaciami. Możemy spotkać się z tabletkami do ssania, syropami, płukankami, naparami, nalewkami, aerozolami, czy olejkami do inhalacji. W skład takich preparatów często wchodzi kilka surowców o wielokierunkowym działaniu.
Przeciwwskazania, skutki uboczne
Stosując preparaty pochodzenia roślinnego, warto mieć na uwadze, że zioła wywołują skutki uboczne i mogą wchodzić w interakcję z lekami. Kurację ziołami warto więc skonsultować z lekarzem. Powinno mieć to miejsce szczególnie w przypadku osób przewlekle chorych, seniorów, kobiet w ciąży, karmiących piersią i małych dzieci. Choć zioła mają powszechnie opinię produktów naturalnych i bezpiecznych, to w pewnych okolicznościach mogą być szkodliwe dla naszego zdrowia. Aby uniknąć możliwości zanieczyszczeń, nieprawidłowości w składzie produktu, złej jakości surowców należy brać pod uwagę pochodzenie ziół i korzystać ze sprawdzonych źródeł.
Podsumowanie
Szeroki zakres właściwości biologicznych i farmakologicznych ziół sprawia, że od wieków stosowane są one jako wsparcie w leczeniu chorób układu oddechowego. Ich zaletą jest rzadsze występowanie skutków ubocznych i większa dostępność dla pacjentów. Należy jednak pamiętać, że choć zioła są świetnym sposobem na wzmocnienie naszej odporności, to w przypadku choroby podstawą działania jest wizyta u specjalisty.
Bibliografia:
- Ambroziak, M., Stanowska, M., & Sikorska Zimny, K. (2020). Tymianek–roślina o wielu zastosowaniach. Innow. Pielęgniarstwie Nauk. Zdr, 4, 1-12.
- Janicki K, Rewerski W. Medycyna naturalna. Wydawnictwo PZWL, Warszawa 2001; 333-336.
- Kossak, S. (2017). O ziołach i zwierzętach. Wydawnictwo Marginesy.
- Koźmińska, A., & Kałużny, K. Właściwości lecznicze wybranych gatunków z rodzaju thymus. Ocena stanu fizjologicznego pałeczek propionibacterium w aspekcie funkcjonalności, 98.
- Łajs, I. (2013). Fitochemiczne badania porównawcze wyciągów ze świeżych i wysuszonych surowców roślinnych. Praca doktorska, Uniwersytet Medyczny w Poznaniu, 1-161.
- Nowak, G. E. R. A. R. D., & Nawrot, J. O. A. N. N. A. (2009). Surowce roślinne i związki naturalne stosowane w chorobach układu oddechowego. Herba Polonica, 55(4), 178-213.
- Ożarowski A. Ziołolecznictwo. Poradnik dla lekarzy. Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 1983; 358-367
- Ożarowski, A., & Jaroniewski, W. (1987). Rośliny lecznicze a ich praktyczne zastosowanie. Inst. Wyd. Zwiazkow zawodowych, 90-120
- Sroka, E. S., & Bylka, W. Porost islandzki p związki czynne, aktywność biologiczna.
- Szumny, D., Szypuła, E., Szydłowski, M. A. C. I. E. J., Chlebda, E., Skrzypiec-Spring, M., & Szumny, A. (2007). Leki roślinne stosowane w chorobach układu oddechowego. Dent. Med. Probl, 44(4), 507-515.
- Wysocki, J., & Nowicka-Falkowska, K. (2013). Przegląd preparatów pochodzenia roślinnego stosowanych w stanach dysfunkcji błony śluzowej jamy ustnej i gardła. Polski Przegląd Otorynolaryngologiczny, 2(3), 146–158
- Zalewska, E., & Nurzyńska-Wierdak, R. (2016). Rośliny z rodziny Apiaceae źródłem surowca farmakopealnego. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio EEE: Horticultura, 26(2), 47-60
