Znakowanie ekologiczne żywności i wyrobów. Po czym poznać produkty ekologiczne?

Wśród konsumentów rośnie wiedza na temat zdrowego odżywiania i jakości kupowanych produktów. Na popularności zyskuje żywność ekologiczna. Prawodawstwo określa dokładnie jakie oznaczenia mają się znajdować na etykietach produktów spożywczych. Niemniej, mnogość symboli może być dla części konsumentów trudna do zrozumienia. Dodatkowym problemem jest to, że etykiety stanowią element marketingu danego produktu. Producenci często dodają znaki lub słowa, które mogą być mylące. Mimo że oznaczenia niejednoznaczne lub wprowadzające w błąd są niezgodne z prawem, to w praktyce zdarzają się przypadki fałszowania informacji na etykietach. W jaki sposób powinny być opisane produkty ekologiczne i jak rozpoznać je na sklepowej półce? 

Spis treści:

1. Różnice między oznaczeniami
2. Rolnictwo ekologiczne – prawo i praktyka
3. Charakterystyka żywości ekologicznej
4. System kontroli i certyfikacji
5. Europejski Liść
6. Czy certyfikaty wpływają na wybory konsumentów?
7. Dlaczego produkty ekologiczne są drogie?
8. Żywność producentów bez certyfikatu
9. Jak szybko i mądrze czytać etykiety
10. Czy żywność ekologiczna jest lepsza?
11. Eko FMCG
12. Podsumowanie
13. Bibliografia

Produkty „eko”, „bio” i „organic” – czy się od siebie różnią te oznaczenia?

Słowa te coraz częściej widnieją na etykietach produktów spożywczych. Znajdziemy je w postaci różnego rodzaju znaków graficznych i haseł. Zdania co do ich znaczenia są podzielone, najczęściej stosowane są one wymiennie. Ze względu na etiologię poszczególnych słów można jednak wyróżnić następujący podział:

• produkty BIO – przedrostek „bio” oznacza życie, a produkty opisane w ten sposób wytwarzane są z poszanowaniem otaczającego nas środowiska, 
• produkty EKO – przedrostek „eko” powiązany jest z przyrodą i środowiskiem naturalnym, produkcja tego rodzaju żywności nie może wpływać negatywnie na ekosystem,
• produkty ORGANIC – aby produkt mógł się tak nazywać, musi w 95% zawierać składniki pochodzenia organicznego, naturalnego, a proces produkcji musi spełniać określone wymogi [1]. 

Powyższy podział wynika jedynie z etymologii tych słów, a nie z regulacji prawnych. Producenci żywności samodzielnie podejmują decyzje o tym, którego hasła użyć. 

Jak można zauważyć, założenia powyższych haseł pokrywają się ze sobą. Celem produktów oznaczonych jako eko, bio czy organic są do siebie zbliżone. Słowa te stosowane są wymiennie i nie można stwierdzić, że produkty „eko” dominują nad „bio” lub na odwrót [1]. 

Tego rodzaju żywność powinna być produkowana w sposób niezagrażający środowisku i jak najbardziej naturalny, bez dodatku konserwantów i środków chemicznych. Gotowe produkty ekologiczne, tak samo, jak żywność konwencjonalna, powinny mieć także korzystny wpływ na zdrowie człowieka. 

Rolnictwo ekologiczne – akty prawne i definicja 

Dokumentem mówiącym o prawie w zakresie rolnictwa i żywności ekologicznej jest Rozporządzenie Parlamentu europejskiego i Rady (UE) 2018/848 z dnia 30 maja 2018 r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych i uchylające rozporządzenie Rady (WE). 

W rozumieniu powyższego rozporządzenia produkcja ekologiczna jest systemem zarządzania gospodarstwem i produkcją żywności, łączącym praktyki korzystne dla klimatu i środowiska. Cele ekologiczne dominują nad ekonomicznymi, a jednym z celów produkcji ekologicznej jest propagowanie zrównoważonej produkcji rolnej [2]. 

Powyższy dokument obejmuje wszystkie etapy produkcji, od nasion i materiałów rozmnożeniowych roślin, poprzez paszę, żywe i nieprzetworzone produkty rolne, aż do przetworzonej żywności będącej produktem końcowym [3].  

Charakterystyka żywności ekologicznej 

Wiemy już, że zgodnie z powyższym rozporządzeniem, aby produkt mógł być nazwany ekologicznym, jego produkcja musi przebiegać w określony sposób. Co więcej, w przypadku produktów przetworzonych, co najmniej 95% składników musi być pochodzenia rolniczego. Pozostałe 5% składników nie musi być pochodzenia ekologicznego, ale powinno być wymienione na liście załącznika VI, rozdział C. 

W rolnictwie ekologicznym nie wolno stosować: 

• GMO – organizmów genetycznie modyfikowanych,
• sztucznych dodatków, takich jak barwniki (dopuszcza się stosowanie naturalnych barwników, np. z buraków), konserwanty (podobnie jak wyżej, można stosować naturalne środki konserwujące, do których należy na przykład sól),
• promieniowania jonizującego,
• pasz przemysłowych,
• sztucznych nawozów,
• zapraw nasiennych czy syntetycznych środków ochrony roślin,
• antybiotyków – zabronione jest ich profilaktyczne wykorzystanie, a także stosowanie jako stymulatorów wzrostu czy produktywności, natomiast w przypadku choroby zwierząt dopuszcza się podawanie antybiotyków (możliwość ich stosowania jest szczegółowo opisana w powyższym rozporządzeniu),
• hormonów – niedozwolone jest podawanie hormonów i środków podobnych w celu kontroli reprodukcji [2].

System kontroli i certyfikacji 

W Polsce system kontroli i certyfikacji jest systemem mieszanym – częściowo państwowym, a częściowo prywatnym. Jednostki prywatne prowadzą kontrole bezpośrednie u rolników, przedsiębiorców i importerów żywności ekologicznej. Natomiast organy państwowe pełnią nadzór nad prawidłowością ich funkcjonowania. W skład tego systemu wchodzą: 

• Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi,
• Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych (IJHARS),
• akredytowane w Polskim Centrum Akredytacji jednostki certyfikujące. 

Każdy producent żywności ekologicznej co najmniej raz w roku przechodzi kontrolę przez odpowiednią jednostkę certyfikującą. Jej celem jest gwarancja wysokiej jakości produktów ekologicznych. Wydawany certyfikat zgodności potwierdza, że dane przedsiębiorstwo stosuje metody zgodne z wymaganiami rolnictwa ekologicznego. Jest ważny przez 12 miesięcy, a po tym czasie podlega odnowieniu [6]. 

Znak ekologiczny „Europejski Liść”. Co zawiera etykieta produktu ekologicznego?

Europejski Liść to unijne logo produkcji ekologicznej, stanowiące połączenie dwóch symboli – liścia, symbolizującego naturę i zrównoważony rozwój oraz flagi Unii Europejskiej [4]. Produkty opatrzone tym oznaczeniem muszą spełniać określone wymogi, dzięki którym uzyskały certyfikat produkcji ekologicznej. W przypadku większości produktów ekologicznych logo liścia jest obowiązkowym elementem etykiety. Co więcej, musi być ono umieszczone zgodnie z określonymi zasadami – w określonym rozmiarze i kolorze. 

Logo zielonego liścia musi być zamieszczane na wszystkich pakowanych produktach spożywczych w UE, które są produkowane i sprzedawane jako produkty ekologiczne na terenie Unii Europejskiej. Może być zamieszczane na produktach, które: nie są pakowane, są wprowadzane na rynki państw trzecich czy importowane [5]. 

Obok unijnego logo produkcji ekologicznej, na opakowaniu musi być obecny numer jednostki certyfikującej, miejsce produkcji surowców będących składnikami danego produktu. Te informacje wzmacniają zaufanie konsumentów do rynku produktów ekologicznych, pozwalają uniknąć ewentualnego wprowadzenia w błąd [7]. 

Poza elementami odnoszącymi się do pochodzenia i sposobu produkcji, etykieta musi zawierać także: nazwę produktu, nazwę i adres producenta, datę produkcji, okres przydatności do spożycia, wykaz składników, ilość netto, informacje o alergenach, warunkach przechowywania i/lub użycia, a także informację o wartości odżywczej produktu. Warto jednak zauważyć, że powyższe elementy są obowiązkowe zarówno w znakowaniu żywności ekologicznej, jak i konwencjonalnej. [4] 

Oprócz unijnego Euroliścia w Polsce przyznawane są również inne znaki:

• znak EKOLAND – przyznawany przez Polskie Stowarzyszenie Producentów Żywności Metodami Ekologicznymi,
• znak ekologiczny EKO – przyznawany przez Polskie Centrum Badań i Certyfikacji [13].

Czy certyfikaty wpływają na wybory konsumenckie?

Znakowanie ekologiczne jest jednym z elementów marketingowych, które ma na celu wyróżnienie produktu na rynku. System ten jednocześnie wpływa na kreowanie wiarygodności i przekonywanie konsumentów do zakupu. Badania wskazują, że produkty z ekologicznymi symbolami są postrzegane korzystniej niż pochodzące z rolnictwa konwencjonalnego [18]. Certyfikaty na etykiecie świadczą o wysokiej jakości produktu, bezpieczeństwie zdrowotnym i walorach prozdrowotnych [5]. 

Najbardziej rozpoznawalny jest unijny symbol rolnictwa ekologicznego, czyli utworzony z 12 gwiazdek liść na zielonym tle. Jego obecność w dużej mierze skłania konsumentów zainteresowanych zdrową żywnością, do nabycia danego produktu [9].

Należy jednak zauważyć, że symbol Euroliścia nie jest jedynym czynnikiem wpływającym na wybory żywieniowe na rynku żywności ekologicznej. Główną przyczyną stosunkowo niskiej sprzedaży tego typu produktów jest ich wysoka cena [18]. Część konsumentów, mimo pozytywnego nastawienia do rolnictwa ekologicznego, ze względu na cenę, nie podejmuje się zakupu ekożywności [9]. 

Z czego wynikają wyższe ceny żywności ekologicznej w porównaniu do żywności konwencjonalnej? 

Na tle pozostałych państw europejskich, rynek produktów ekologicznych w Polsce wypada dość słabo. Dane z 2020 roku wskazują, że średni roczny wydatek na żywność ekologiczną w Europie na 1 mieszkańca to 101,8 euro. Polska znajduje się dopiero na 21. miejscu, w skali roku wydajemy średnio 8,3 euro. Jest to znaczna różnica w porównaniu do naszych sąsiadów, Niemiec, którzy plasują się na 7. miejscu, a ich średni roczny wydatek to 180,3 euro [25]. 

Stosunkowo niski popyt na produkty ekologiczne wynika głównie z niższego poziomu dochodów w porównaniu do pozostałych krajów UE oraz wysokich cen żywności ekologicznej [10]. Bardzo ważnym czynnikiem wpływającym na rozwój rolnictwa ekologicznego jest poziom wsparcia finansowego systemu produkcji. Kraje o niskim i umiarkowanym poziomie wsparcia rolników charakteryzują się malejącym zainteresowaniem tego typu rolnictwem [11]. Wysoki poziom cen żywności ekologicznej w Polsce wynika przede wszystkim ze słabego rozwoju krajowego przetwórstwa żywności ekologicznej. Przyczyniają się do tego również duży udział produktów pochodzenia zagranicznego i nakładanie wysokich marży na tego typu żywność przez przedsiębiorców [12]. 

Żywność producentów bez certyfikatu 

Co ciekawe, przepisy Unii Europejskiej, dotyczące rolnictwa ekologicznego, obejmują wszystkie produkty rolne, a w tym akwakulturę i drożdże. Nie odnoszą się natomiast do produktów rybołówstwa i myślistwa (z dzikich zwierząt) [3]. Do żywności wysokiej jakości, która również nie posiada certyfikatu produktu ekologicznego, należą grzyby i owoce runa leśnego. Wynika to z tego, że nie można w pełni kontrolować procesu ich produkcji. Dlatego nie mogą oznaczane symbolem zielonego liścia [8]. Nie należy jednak rozumieć tego tak, że żywność wysokiej jakości to jedynie żywność ekologiczna. Sklepowe warzywa i owoce, nieposiadające certyfikatu zielonego liścia, są równie smaczne i zdrowe. 

Jak szybko i mądrze czytać etykiety?

Jeżeli zależy Ci na produktach ekologicznych, Twoim głównym wyznacznikiem powinno być unijne logo zielonego liścia. Jak już wiesz, znajduje się ono na wszystkich produktach rolnictwa ekologicznego, pochodzących z Unii Europejskiej.Zwodzić mogą umieszczane w nazwie produktu lub marki słowa „eko”, „bio” i „organic”. Choć powinny świadczyć o określonych cechach produktu, to wciąż zdarzają się przypadki fałszywego oznaczenia przez producentów. Najlepiej i najpewniej kierować się graficznym symbolem Euroliścia. Co więcej, warto zwrócić uwagę na to, czy na opakowaniu znajduje się numer jednostki certyfikującej i miejsce pochodzenia. Te 3 elementy dają gwarancję, że dany produkt rzeczywiście został wytworzony w sposób ekologiczny. 

Czy żywność ekologiczna jest lepsza od konwencjonalnej?

W porównaniu do żywności konwencjonalnej żywność ekologiczna kojarzona jest z wyższą jakością i bezpieczeństwem zdrowotnym [19]. Jakość tych produktów można rozpatrywać w kilku aspektach, jako wartość odżywczą, zdrowotną, sensoryczną, zawartość zanieczyszczeń i środków chemicznych [14]. Decydując się na zakup żywności ekologicznej, można kierować się między innymi czynnikami środowiskowymi czy dobrostanem zwierząt. Czy żywność ekologiczna rzeczywiście ma wyższą jakość niż konwencjonalna i może być uznawana za zdrowszą? Obecnie liczba i jakość badań porównujących skład ekożywności i produktów konwencjonalnych jest ograniczona i niewystarczająca, by móc postawić taką tezę [22]. 

Czym zatem cechuje się żywność ekologiczna, co może sugerować, że jest lepsza od konwencjonalnej? Jaka jest w porównaniu jakość produktów z rolnictwa konwencjonalnego?

Ekożywność charakteryzuje się niższą zawartością azotanów i azotynów, w szczególności w ziemniakach i marchwi, gdzie ich stężenie może być mniejsze nawet o 50%  [14]. W produktach ekologicznych znajduje się śladowa ilość pestycydów, a ich zawartość pochodzi z sąsiadujących upraw konwencjonalnych. Nie oznacza to jednak, że żywność tradycyjna jest szkodliwa i zawiera ogromne ich ilości. Produkty konwencjonalne również objęte są szczegółowymi przepisami określającymi dopuszczalne normy środków ochrony roślin. Ich obecność jest monitorowana i podlega ścisłej kontroli [20]. 

Co więcej, produkty rolnictwa ekologicznego cechują się niższym stężeniem metali ciężkich, w tym rtęci, arsenu, ołowiu i kadmu. Zawartość metali ciężkich w żywności jest określona w odpowiednich aktach prawnych i dotyczy zarówno produktów ekologicznych, jak i konwencjonalnych. Podobnie jak w przypadku pestycydów, ich zawartość jest kontrolowana i nie może przekroczyć ustalonych prawnie norm. W badaniach porównujących zawartość metali ciężkich w żywności z pól konwencjonalnych, ekologicznych oraz działkowych, wykazano, że sposób uprawy nie wpływa znacząco na ich poziom w próbkach warzyw. Ewentualne zanieczyszczenie metalami ciężkimi może wynikać z bliskiego sąsiedztwa upraw z zakładami przemysłowymi czy ruchliwymi drogami [21]. 

Jeżeli chodzi o zawartość składników mineralnych, to wszystkie pokarmy wykazują naturalną zmienność ich poziomów, w zależności od wielu czynników. Wpływ na to mają między innymi gleba, klimat, odmiana upraw, stopień dojrzałości czy sposób żywienia zwierząt. Co więcej, ważne są także warunki przechowywania i przetwarzania produktów spożywczych oraz ich świeżość. Warto też dodać, że marchewka marchewce nierówna. Zawarte w tabelach składu i wartości odżywczej dane to dane szacunkowe i każde warzywo czy owoc różni się poziomem witamin i składników mineralnych. Nawet żywność przetworzona, która produkowana jest w ściśle kontrolowanych warunkach, może wykazywać pewną zmienność w ich stężeniu. Dlatego też trudne jest przeprowadzenie badań odpowiadających na pytanie, czy żywność ekologiczna różni się od żywności konwencjonalnej pod względem składu [22]. 

Badania porównujące te dwa typy rolnictwa nie wykazują większych różnic w zawartości większości składników odżywczych. Obserwuje się wyższy poziom witaminy C w produktach ekologicznych niż w konwencjonalnych, w szczególności w ziemniakach, ale także w warzywach liściastych. Stwierdza się także tendencję do niżej zawartości białka, ale wyższej jego jakości w niektórych roślinach strączkowych i zbożach produkowanych ekologicznie. Niemniej, należy podkreślić, że przeprowadzono niewielką ilość badań porównawczych i część z nich nie wykazuje różnic pomiędzy produktami rolnictwa konwencjonalnego i ekologicznego. Aby móc postawić pewne wnioski zagadnienie to wymaga dalszych analiz [22]. 

Niektóre badania wykazują różnice w profilach kwasów tłuszczowych pomiędzy organicznymi produktami odzwierzęcymi a produktami konwencjonalnymi. Żywność ekologiczna charakteryzuje się wyższą zawartością kwasu α-linolenowego, sprzężonego kwasu linolowego, kwasu dokozaheksaenowego i eikozapentaenowego. Odmienny poziom tych kwasów tłuszczowych wynika z karmienia paszą ekologiczną. Warto jednak dodać, że obserwowane różnice są zbyt niskie, aby mieć wpływ na nasze zdrowie [23].

Prowadzi się również badania dotyczące zawartości biologicznie czynnych związków roślinnych, takich jak flawonoidy, karotenoidy czy glukozynolany. Choć część badań wskazuje na ich wyższą zawartość w żywności organicznej, to wyniki nie są spójne i nie można jednoznacznie określić czy tak jest [22].

Konsumenci wybierający żywność ekologiczną przedstawiają inny styl życia i cechują się odmiennymi wyborami żywieniowymi, w porównaniu do osób kupujących produkty konwencjonalne. Dlatego też, badania analizujące wpływ żywności ekologicznej i tradycyjnej na zdrowie człowieka nie są w pełni wiarygodne. Aby móc uznać je za rzetelne, musiałyby być prowadzone w sposób długotrwały, randomizowany, porównujący żywność organiczną i nieorganiczną tej samej odmiany i posiadającą podobne warunki wzrostu. Trudno określić, czy produkty ekologiczne są lepsze, ponieważ na nasze zdrowie wpływa o wiele więcej czynników niż dieta [23]. 

Rozpatrywać można wpływ na środowisko obu metod rolnictwa. Mając na uwadze zmiany klimatyczne, które gwałtownie zachodzą w ostatnich latach, degradację gleby, zmniejszanie bioróżnorodności fauny i flory, ze względu na ochronę środowiska, żywność ekologiczną można postrzegać jako korzystniejszą [15]. W przeliczeniu na jednostkę powierzchni uprawy ekologiczne, w porównaniu do konwencjonalnego, w mniejszym stopniu wpływają na środowisko naturalne. Jednak na jednostkę produktu, ze względu na niższe plony i konieczność tworzenia żyzności gleby w produkcji organicznej, nie zawsze obserwuje się tę zależność. Co więcej, nie istnieje jeden system rolnictwa, zarówno ekologicznego, jak i konwencjonalnego [24]. Dlatego też nawet w tym aspekcie, nie można jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, która metoda produkcji jest lepsza i korzystniejsza. 

Eko FMCG? 

FMCG (ang. Fast Moving Consumer Goods) to tzw. produkty szybkozbywalne lub inaczej produkty pierwszej potrzeby. Należą do nich: środki czystości, kosmetyki, słodycze, napoje, leki dostępne bez recepty, a także używki, takie jak alkohol i wyroby tytoniowe. Do sektora FMCG należą również dyskonty, które je sprzedają oraz centra produkcyjne i dystrybucyjne [16]. W przypadku FMCG istotne są gusta i oczekiwania konsumentów. Rosnący popyt na produkty bio i eko wpływa na strategie marketingowe producentów produktów szybkozbywalnych. Znakowanie ekologiczne opakowań tych produktów wygląda inaczej niż w przypadku żywności.

Certyfikat, który jest przyznawany środkom czystości, kosmetykom i produktom higienicznym to Ecolabel – świadczy o ograniczonym wpływie na środowisko w ciągu całego życia [17]. Podobnie jak w przypadku żywności, tak i w przypadku FMCG nie należy bać się czy odrzucać produktów bez certyfikatu. Wyroby, które są dopuszczone do sprzedaży, spełniają wymogi prawne i są dla nas bezpieczne. 

Podsumowanie 

Żywność ekologiczna, wraz ze wzrostem świadomości społeczeństwa, staje się coraz bardziej popularna. Choć dane na ten temat nie są jasne, to część badań przemawia za wyższą jakością produktów organicznych, w porównaniu do konwencjonalnych. Jednak różnice w wartości odżywczej są na tyle nieznaczne, że ciężko przypisywać im korzystniejsze oddziaływanie na zdrowie człowieka. Podobnie jest w aspekcie ekologicznym. Z jednej strony produkcja ekologiczna opiera się na zasadach, które w większym stopniu chronią środowisko naturalne.

Ze względu na wymagania rolnictwa organicznego, wymagane są większe pola uprawne przy mniejszej efektywności, niż w przypadku konwencjonalnej. Obie metody upraw mają swoje wady i zalety, a wybór produktów pozostaje w rękach indywidualnych konsumentów.

Decydując się na zakup ekożywności, warto znać metody znakowania produktów organicznych. Przy odróżnianiu produktów ekologicznych od tradycyjnych z pomocą przychodzą regulowane prawnie symbole graficzne. Głównym wyznacznikiem rolnictwa ekologicznego jest Euroliść – zielony liść z 12 gwiazdkami, symbolizującymi UE. Dokonując wyborów żywieniowych, warto dokładnie czytać etykiety, aby nie dać się nabrać na marketingowe sztuczki. Zielony liść jest gwarantem pochodzenia produktu i jego obecność powinna znacznie ułatwić nam świadome zakupy. 

Bibliografia:

1. Produkty eko, bio, organic – czym się różnią? | EKOlogiczni. Pobrano 18 Lipca 2022, z https://ekologiczni.com.pl/produkty-eko-bio-organic-czym-sie-roznia/
2. Rozporządzenie Parlamentu europejskiego i Rady (UE) 2018/848 z dnia 30 maja 2018 r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych i uchylające rozporządzenie Rady (WE)
3. Produkcja ekologiczna i produkty ekologiczne. Pobrano 18 Lipca 2022, z https://ec.europa.eu/info/food-farming-fisheries/farming/organic-farming/organic-production-and-products_pl
4. Etykietowanie żywności – przepisy ogólne UE – Your Europe. Pobrano 21 Lipca 2022, z https://europa.eu/youreurope/business/product-requirements/food-labelling/general-rules/index_pl.htm
5. Logo produkcji ekologicznej. Pobrano 18 Lipca 2022, z https://ec.europa.eu/info/food-farming-fisheries/farming/organic-farming/organic-logo_pl
6. Żelezik, M. (2009). Dlaczego rolnictwo ekologiczne. Rocznik Świętokrzyski. Ser. B–Nauki Przyr, 30, 155-166.
7. Maruszewska, N. (2016). Znakowanie produktów ekologicznych. Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, (461), 138-146.
8. Certyfikacja i znakowanie żywności ekologicznej | EKO-HANDEL. (2019). Pobrano 18 Lipca 2022, z https://zywnosc-ekologiczna.com.pl/blog/zywnosc-ekologiczna-wiedza/certyfikacja-i-znakowanie-zywnosci-ekologicznej/
9. Kaczorowska, J., Rejman, K., & Halicka, E. (2018). Wpływ certyfikatu rolnictwa ekologicznego na gotowość konsumentów do zapłaty wyższej ceny za owoce. Handel Wewnętrzny, (3 (374)), 197-207.
10. Łuczka-Bakuła, W., & Smoluk-Sikorska, J. (2010). Poziom cen ekologicznych owoców i warzyw a rozwój rynku żywności ekologicznej. Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering, 55(4), 12-14.
11. Brągiel, E., & Ślusarczyk, B. (2017). Tendencje na europejskim rynku żywności ekologicznej. Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawie-Problemy Rolnictwa Światowego, 17(3), 29-38.
12. Żakowska-Biemans, S. (2011). Bariery zakupu żywności ekologicznej w kontekście rozwoju rynku żywności ekologicznej. Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering, 56(4), 216-220.
13. Malinowski, L., Kowczyk-Sadowy, M., Obidzinski, S., Krasowska, M., & Dolzynska, M. (2019). Żywność z upraw ekologicznych i konwencjonalnych oraz sposoby jej znakowania. Technika Rolnicza Ogrodnicza Leśna, (4).
14. Gadomska, J., Sadowski, T., & Buczkowska, M. (2014). Ekologiczna żywność jako czynnik sprzyjający zdrowiu. Probl Hig Epidemiol, 95(3), 556-560.
15. Woźniak, L., & Cebulak, T. (2006). Ekonomiczne, środowiskowe i zdrowotne aspekty żywności ekologicznej. Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering, 51(2), 209-213.
16. FMCG – co to jest? | Eurostudent. Pobrano 20 Lipca 2022, z https://www.eurostudent.pl/fmcg-co-to-jest/
17. Oznakowania ekologiczne. Pobrano 20 Lipca 2022, z https://www.uzp.gov.pl/__data/assets/pdf_file/0026/39563/Oznakowania-ekologiczne.pdf
18. Escher, I., & Petrykowska, J. (2016). Żywność ekologiczna w opinii młodych polskich konsumentów-wyniki badania. Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej, (113).
19. Kaczorowska, J., Rejman, K., & Nosarzewska, J. (2018). Postrzeganie produktów żywnościowych oznaczonych certyfikatami spełniającymi ideę zrównoważonej konsumpcji. Handel Wewnętrzny, (2 (373)), 222-234.
20. Sadowska-Rociek, A., & Cieślik, E. (2009). Podstawy prawne dotyczące pozostałości pestycydów w żywności w Polsce–stan obecny. Bromatol Chem Toksykol, 13, 104-110.
21. Śmiechowska, M., & Florek, A. (2011). Zawartość metali ciężkich w wybranych warzywach z uprawy konwencjonalnej, ekologicznej i działkowej. Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering, 56(4), 152-156.
22. Williamson, C. S. (2007). Is organic food better for our health?. Nutrition bulletin, 32(2), 104-108.
23. Hurtado-Barroso, S., Tresserra-Rimbau, A., Vallverdú-Queralt, A., & Lamuela-Raventós, R. M. (2019). Organic food and the impact on human health. Critical reviews in food science and nutrition, 59(4), 704-714.
24. Tuomisto, H. L., Hodge, I. D., Riordan, P., & Macdonald, D. W. (2012). Does organic farming reduce environmental impacts?–A meta-analysis of European research. Journal of environmental management, 112, 309-320.
25. Europe: per capita spending of organic food by country 2020 | Statista. (2022). Pobrano 24 Lipca 2022, z https://www.statista.com/statistics/632792/per-capita-consumption-of-organic-food-european-union-eu/