Żywokost lekarski. Zastosowanie w leczeniu – na co pomaga?

Żywokost lekarski należy do mniej znanych roślin w Polsce. Był on jednak stosowany już w starożytności. Zawiera wiele cennych składników tj. garbniki, mocznik, alantoina oraz związki fenolowe. Dzięki temu ma szerokie zastosowanie wspomagające leczenie. Stosowany jest przy kontuzjach, stłuczeniach, ranach oraz bólach mięśni. Oprócz swoich prozdrowotnych właściwości żywokost ma zastosowanie również w kuchni. Liście żywokostu dodaje soę do zup i potraw warzywnych. W Polsce do początków XX w. przyrządzano go jak kapustę – siekano i gotowano z dodatkami. Taką potrawę nazywano szabagą. Dodawano go też do dań na słodko np. racuchów, na które przepis znajdziecie na końcu. 

Bezpieczeństwo – EFSA

🔍 Europejska Agencja Leków (EMA) wskazuje na obecność w żywokoście alkaloidów pirolizydynowych i odradza ich stosowanie w ciąży i laktacji [16]. W dokumencie UE z 2021 roku [15] na temat fermentowanego ekstraktu z liści żywokostu lekarskiego (Symphytum officinale L.) można znaleźć wnioski, które sugerują ostrożne obchodzenie się z żywokostem. EFSA również wskazuje, że żywokost zawiera składniki genotoksyczne i rakotwórcze. Brak danych na temat stężenia tych związków w fermentowanym ekstrakcie z liści żywokostu uniemożliwił stwierdzenie, że substancja ta nie stanowi zagrożenia.

Spis treści:

1. Czym jest i jak wygląda żywokost lekarski?
2. Występowanie
3. Jak uprawiać żywokost
4. Skład chemiczny
5. Wpływ żywokostu lekarskiego na zdrowie
6. Praktyczne wykorzystanie żywokostu
7. Bezpieczeństwo preparatów z żywokostu
8. Najczęstsze pytania
9. Podsumowanie
10. Bibliografia

Czym jest i jak wygląda żywokost lekarski?

Żywokost lekarski (Symphytum officinale) jest uprawiany od około 400 roku p.n.e. jako zioło lecznicze. Słowo Symphytum officinale wywodzi się od łacińskiego słowaoznaczającego „rosnąć razem”. Natomiast jego polska nazwa wywodzi się od słów „żywi kości”, co odzwierciedla zastosowanie tej rośliny. W medycynie naturalnej żywokost był skutecznym środkiem przyspieszającym zrastanie się złamanych kości. 

Roślina ta może osiągnąć około 1,2m (zazwyczaj 0,3 – 1,2m) wysokości. Jej pędy są mocno owłosione a ciemnozielone liście osiągają nawet do 25cm.  Korzeń żywokostu jest duży, rozgałęziony, a na zewnątrz czarny. Symphytum officinale ma kwiaty o ciemnofioletowej barwie, które przypominają dzwoneczki. Kwitnienie rozpoczyna się pod koniec maja lub na początku czerwca i trwa do jesieni. [1]

Występowanie

Rodzaj Symphytum obejmuje około 40 gatunków wieloletnich. W tym 14 gatunków pochodzi z Europy i około 18 gatunków z Turcji. Żywokost dziki lub pospolity (Symphytum officinale L.), pochodzi z Anglii. Można znaleźć go jednak również w Europie, Azji Środkowej i Zachodniej Syberii.

Żywokost kłujący (S. asperum Lepechin lub S. asperrimum Donn), nazwany tak od jego włochatych liści, został sprowadzony do Wielkiej Brytanii z Rosji około 1800 r.

Kwakier lub żywokost niebieski [ S.×uplandicum Nyman ( S. peregrinum Lebed.)] powstał jako naturalne połączenie dwóch gatunków S. officinale L. i S. asperum Lepechin. Został nazwany żywokostem rosyjskim lub kaukaskim w odniesieniu do kraju pochodzenia. Sadzonki tej rośliny zostały wysłane do Kanady w 1954 roku. Nazwano je żywokostem kwakierskim, na cześć religii Henry’ego Doubledaya. Był on brytyjskim badaczem odpowiedzialnym za promowanie żywokostu jako pokarmu i paszy [2].

Jak uprawiać żywokost lekarski?

Gatunki Symphytum rosną w regionach umiarkowanych i subtropikalnych. Dzięki głębokiemu systemowi korzeniowemu roślina jest odporna na suszę i mróz. Jest to roślina szybko rosnąca. Preferuje wilgotne, żyzne i bogate w materię organiczną glebę. Idealne pH gleby waha się od 6,0 ​​do 7,0. [1, 3]. Będzie rosnąć zarówno na stanowiskach słonecznych, jak i półcienistych. Jeśli zadbamy o odpowiednią glebę oraz wyeliminujemy wszelkie chwasty, uprawa żywokostu może trwać nawet do 20 lat. Najlepszą porą na sadzenie jest kwiecień.

Skład chemiczny żywokostu lekarskiego

W zależności od tego, który element rośliny wykorzystujemy, będzie on miał inną zwartość składników chemicznych. Korzeń charakteryzuje się wyższą zawartością składników w porównaniu do łodygi czy liści. Najważniejszymi składnikami, jakie możemy znaleźć w żywokoście to przede wszystkim: alantoina, garbniki, alkaloidy, aminokwasy, flawonoidy, sacharydy, saponiny, sterole i kwasy tłuszczowe. Główne właściwości tych składników obejmują działanie przeciwbólowe i przeciwzapalne.

Jednym z najważniejszych związków występujących w roślinie jest alantoina. Jest to substancja pochodna kwasu moczowego, przeznaczona do stosowania zewnętrznego. Jest bezpieczna i nie wywołuje alergii u człowieka. Jej zawartość w korzeniu wynosi od 0,6 do 2,55%, a niekiedy osiąga nawet 4,7% [4]. Ma właściwości kojące i łagodzące podrażnienia, a także stymuluje wzrost zdrowej tkanki. Dlatego wspomaga regenerację skóry. Ułatwia gojenie się ran oraz ma działanie nawilżające, zmiękczające i przeciwzapalnie.

Kolejnymi ważnymi składnikami są związki fenolowe. Korzenie żywokostu są bogatym źródłem związków fenolowych, w tym kwasu szałwiowego, powszechnie znanego ze swoich właściwości przeciwutleniających [3].

Zbadano również, że w S. officinale występuje aż 20 związków fenolowych, w tym kwasu chlorogenowego, rozmarynowego oraz kawowego. Związki fenolowe mają zdolność neutralizowania wolnych rodników i działają przeciwzapalnie. Wykazują większą aktywność niż witamina E, która jest świetnym antyoksydantem i nazywane są inhibitorami chorób nowotworowych.

Substancją dominującym w związkach fenolowych jest kwas rozmarynowy. Ma działanie przeciwwirusowe, przeciwbakteryjne, antyproliferacyjne, przeciwzapalne. Stabilizuje błony biologiczne i chroni przed szkodliwym działaniem promieniowania ultrafioletowego oraz przed działaniem wolnych rodników. Jest również inhibitorem, co oznacza, że zatrzymuje procesu stanu zapalnego i uwalniania mediatorów stanu zapalnego [6].

Składniki korzenia żywokostu	Zawartość procentowa w suchej masie
Alantoina	0,6-4,7%
Polisacharydy śluzowe	Około 29%
Kwasy fenolowe kwas rozmarynowy kwas chlorogenowy kwas kawowy kwas α-hydroksykawowy	0,2% 0,012% 0,004%
Garbniki	6%
Mukopolisacharydy	30%
Karoteny	0,63%
Żywice	3%

Właściwości: wpływ żywokostu lekarskiego na zdrowie

Gojenie się ran

W wielu badaniach potwierdzono, że ekstrakt z S. officinale sprzyja proliferacji komórek. Jest to zdolność do ich namnażania, co korzystnie wpływa na szybsze gojenie się ran [3]. Dodatkowym atutem żywokostu jest zawartość alantoiny. Wspomaga podział komórek i wzrost tkanek łącznych, kości i chrząstek. Tym samym jest odpowiedzialna za gojenie się ran.

W jednym z badań (Barna, Kucery, Hladićowa, Kucera. 2007) przeprowadzonym na 278 pacjentów porównano działanie dwóch preparatów o różnym stężeniu żywokostu lekarskiego. Pierwszy preparat zawierał 10% stężenie natomiast drugi 1%. Po 2-3 dniach stosowania zauważono bardzo istotne różnice przede wszystkim w rozmiarze rany. Dodatkowo ustalono, że wygojenie się rany nastąpiło szybciej po zastosowaniu preparatu z 10% stężeniem S. officinale [7].

Zwyrodnienie stawu kolanowego

Najczęstszą chorobą układu ruchu jest choroba zwyrodnieniowa stawów. Głównym objawem tej choroby jest ból, który nasila się pod koniec dnia. Jednym z rozwiązań w walce z bólem jest maść z ekstraktem z żywokostu lekarskiego. W badaniu (Smith, Jacobson, 2011) oceniano wpływ dwóch preparatów zawierających różne stężenie na ból, sztywność i funkcjonowanie fizyczne u osób z pierwotną chorobą zwyrodnieniową stawu kolanowego. Wykazano, że oba aktywne preparaty żywokostu były skuteczniejsze niż placebo. Zauważono zmniejszenie bólu i sztywności oraz poprawę funkcjonowania fizycznego u osób z pierwotną chorobą zwyrodnieniową stawu kolanowego [9].

Ratunek na ból pleców 

Bardzo powszechnym współcześnie problemem jest ból pleców. Jednym z lekarstw stosowanych w walce z tą dolegliwością są preparaty zawierające wyciąg z korzenia żywokostu. W badaniu przeprowadzonym na 120 pacjentach skarżących się na ból pleców (Giannett, Staiger, Bulitta, Predel. 2009) podano 4g produktu leczniczego, zawierającego ekstrakt z korzenia żywokostu. Drugiej grupie podano placebo. Stwierdzono wyraźną różnicę pomiędzy ekstraktem z żywokostu a placebo. Podczas badania intensywność bólu przy aktywnym standaryzowanym ruchu zmniejszyła się o 95,2% [8].

Działanie przeciwzapalne

Korzenie żywokostu (ale także liście, łodygi) są tradycyjnie stosowane w medycynie ludowej wielu krajów. Swoje zastosowanie znalazły m.in w Europie, Azji Zachodniej, USA, Brazylii czy Meksyku. Były tam stosowane w celu leczenia licznych stanów zapalnych, głównie obrzęków i stłuczeń.

Żywokost lekarski swoje działanie przeciwzapalne zawdzięcza zawartości alantoiny oraz kwasu rozmarynowego. Substancje te stanowią naturalne przeciwutleniacze. Alantoina jako środek wzmacniający działanie przeciwzapalne i autoimmunologiczne. Kwas rozmarynowy chroni przed wolnymi rodnikami oraz garbniki jako środek przeciwzapalny.

W jednym z badań udowodniono, że ekstrakty etanolowe żywokostu zawierają większe ilości polifenoli. Wykazują też silniejsze działanie antyoksydacyjne. Porównanie ekstraktów etanolowych z korzeni żywokostu i ekstraktów wodnych wykazało wyższą aktywność zmiatania wolnych rodników w porównaniu z ekstraktem wodnym, który składał się z mniejszej zawartości związków fenolowych niż ekstrakt etanolowy [12].

Działanie hepatoprotekcyjne

Żywokost jest popularnym lekiem w Mołdawii. Powszechnie stosuje się go w przewlekłym zapaleniu wątroby i marskości wątroby. Działanie hepatoprotekcyjne udowodniono w pewnym badaniu. Zostało ono przeprowadzone na 42 szczurach albinosach z przewlekłym toksycznym zapaleniem wątroby. Wykazano, że podanie 0,4 g/kg/dzień przez dwa tygodnie ekstraktu z korzenia wywołało silniejsze działanie niż podanie leku Silibor (30 mg/kg/dzień). Lek ten ma swoje zastosowanie w przewlekłym zapaleniu wątroby i marskości wątroby [3].

Skuteczny w leczeniu stłuczeń i nadwyrężeń po urazach i wypadkach sportowych

Maść z ekstraktem z ziela żywokostu świetnie sprawdzi się przy wszelkiego rodzaju stłuczeniach, czy kontuzjach. Wykorzystano ją w badaniu przeprowadzonym na 22 pacjentach z ostrymi stłuczeniami i zniekształceniami stawu kolanowego.

Na początku mierzono następujące objawy kliniczne: obrzęk stawu, ból czynny i bierny podczas poruszania się oraz miejscowy ból w spoczynku. Aplikacja maści spowodowała znaczne złagodzenie bólu już po 4 dniach leczenia. Po 10–14 dniach wszyscy pacjenci nie odczuwali już żadnego bólu [10]. W kolejnym dwutygodniowym badaniu porównano maść z ekstraktem z żywokostu z zabiegiem kriopterapii w leczeniu pacjentów z ostrym zniekształceniem stawu skokowego. Podczas leczenia żywokostem objawy ustępowały znacznie szybciej niż podczas krioterapii. Dodatkowo stosowanie maści z żywokostem okazało się bardziej przyjazne w stosowaniu niż krioterapia [11].

Działanie przeciwwrzodowe

🔎 Badanie na szczurach [17] wykazało, że żywokost ma właściwości przeciwwrzodowe, skutecznie zmniejszając długość wrzodów, objętość i kwasowość soku żołądkowego wywołanych aspiryną. Szczególnie efektywne okazały się związki takie jak alantoina, kemferol i apigenina, które wykazały działanie ochronne na błonę śluzową żołądka.

Praktyczne wykorzystanie żywokostu. Preparaty z żywokostu domowym sposobem

Żywokost lekarski ma szerokie zastosowanie. Dlatego też wchodzi w skład wielu popularnych farmaceutyków. W aptece żywokost możemy znaleźć w postaci maści, żelów, a także olei.

Krem z żywokostu

Najpierw należy przygotować masę glicerynową. ½ szklanki suszonego żywokostu zalej szklanką gliceryny. Mieszankę umieść w słoiku i dobrze zakręć. Masę glicerynową należy odstawić do chłodnego miejsca na 30 dni. Następnie odfiltrować za pomocą gazy i umieścić w naczyniu z ciemnego szkła.

Nalewka z korzenia żywokostu

Świeży korzeń należy wyszorować pod wodą, osuszyć, umieścić w słoju i zalać spirytusem. Na około 100 gramów suchego korzenia przypada 500 mililitrów alkoholu. Całość wymieszać, słój zakręcić i odstawić w ciepłe, nasłonecznione miejsce na 14-20 dni. Co 2-3 dni można potrząsnąć słoikiem, aby wymieszać składniki. Po zakończeniu całego procesu nalewkę należy przecedzić i przelać do butelki z ciemnego szkła. Przechowywać w ciemnym i chłodnym miejscu. Przygotowany preparat wcierać w bolącą część ciała.

Domowa maść z żywokostu

Rozpuść odrobinę wosku pszczelego w kąpieli wodnej. Następnie dodaj do niego łyżkę oleju z żywokostu oraz łyżkę mieszanki glicerynowej. Wszystko dokładnie wymieszaj i przelej do małego słoiczka. Maść żywokostową należy przechowywać w ciemnym, chłodnym miejscu. Swoje właściwości zachowa przez około miesiąc – dobrze jest więc zużyć ją w tym czasie.

Placuszki z liści żywokostu lekarskiego 

• 2 l umytych liści żywokostu
• 3 jaja
• 1,5 szklanki białej mąki pszennej
• szklanka wody
• szklanka rodzynek
• łyżeczka soli
• olej do smażenia

Świeże liście żywokostu kroimy na kilkucentymetrowe kawałki. Dodajemy resztę składników i mieszamy. Ciasto powinno być kleiste (możemy poprawić jego konsystencję, dodając mąki lub wody). Rozgrzewamy olej i smażymy placuszki z jednej kopiatej łyżki ciasta tak jak racuchy lub placki ziemniaczane.

Bezpieczeństwo preparatów z żywokostu. Przeciwwskazania

W sieci znajdziemy wiele informacji na temat toksyczności żywokostu lekarskiego. Możemy przeczytać, że najbardziej toksycznym organem tej rośliny jest korzeń, co oczywiście nie jest prawdą.

Literatura naukowa dotycząca żywokostu często koncentruje się na zawartości alkaloidów pirolizydynowych (PA) w surowcu roślinnym. PA to wtórne metabolity roślinne wydzielane przez roślinę w celu ochrony przed roślinożercami [13].

🔍 Przypominijmy: Europejska Agencja Leków (EMA) wskazuje na obecność w żywokoście alkaloidów pirolizydynowych i odradza ich stosowanie w ciąży i laktacji [16].

Należy jednak zwrócić uwagę, że produkty lecznicze występujące na rynku, zawierają przetworzone ekstrakty wolne od PA. W rzeczywistości, stosując te zatwierdzone i bezpieczne produkty, alkaloidy pirolizydynowe nie mają już znaczenia klinicznego [14].

Problemami w badaniach toksyczności alkaloidów pirolizydynowych są duża zmienność międzygatunkowa i wrażliwość osobnicza na alkaloidy pirolizydynowe. Ponadto w niektórych preparatach oprócz żywokostu lekarskiego występują inne surowce zawierające alkaloidy pirolizydynowe.

Warto również zwrócić uwagę, jaki gatunek Symphytum jest wykorzystany do produkcji danego preparatu. Żywokost rosyjski (Symphytum x uplandicum), czy żywokost szorstki (Symphytum asperum) są bardziej toksycznymi gatunkami niż Symphytum officinale [2, 4].

Najczęstsze pytania

Podsumowanie

• Żywokost lekarski (Symphytum officinale) jest uprawiany od około 400 roku p.n.e. jako zioło lecznicze. Może osiągać nawet do 1,2m wysokości. Posiada fioletowy kwiatostan, dzięki któremu przyciąga uwagę.
• Gatunki symphytum rosną w regionach umiarkowanych i subtropikalnych. Preferują wilgotne, żyzne i bogate w materię organiczną glebę. Lubią stanowiska słoneczne, jak i półcieniste.
• Jednym z najważniejszych związków występujących w roślinie jest alantoina oraz fenole. To dzięki nim roślina posiada tak wiele właściwości leczniczych.
• Żywokost lekarski stosowany jest w przyspieszeniu gojenia się ran. Ma działanie przeciwbólowe, przeciwzapalne oraz hepatoprotekcyjnie.
• Łagodzi ból i sztywność u osób z pierwotną chorobą zwyrodnieniową stawu kolanowego oraz niweluje ból pleców.
• Żywokost lekarski jest skuteczny w leczeniu stłuczeń i nadwyrężeń po urazach i wypadkach sportowych.
• W aptece żywokost możemy znaleźć w postaci maści, żelów, a także olei. Można również samodzielnie przygotować maść, nalewkę czy krem.

Bibliografia:

1. Committee on Herbal Medicinal Products (2015). Assessment report on Symphytum officinale L., radix. 
2. Teynor T.M., Putnam D.H., Doll J.D., Kelling K.A., Oelke E.A., Undersander D.J., Oplinger E.S. (1992). Comfrey – Alternative Field Crops Manual. Minneapolis, MN, USA: Minnesota Extension Service, University of Minnesota.
3. Salehi B. i in.(2019) Symphytum Species: A Comprehensive Review on Chemical Composition, Food Applications and Phytopharmacology. Molecules 24(12): 2272. [DOI: 10.3390/molecules24122272].
4. Kimel K., Krauze-Baranowska M. (2021) Skuteczność i bezpieczeństwo stosowania korzenia Symphytum officinale L. – przegląd danych literaturowych. Czytelnia medyczna, Gdańsk 23-31. [DOI: 10.25121/PF.2021.22.1.23].
5. Staiger Ch. (2012) Comfrey: A Clinical Overview. Phytotherapy Research. 26(10): 1441-1448.
6. CosmedAcademy (2022). Kwas rozmarynowy w kosmetyce. Pobrano z: https://cosmed24.pl/kwas-rozmarynowy-w-kosmetyce/
7. Barna M., Kucery A., Hladićowa M., Kucera M. (2007) Der wundheilende Effekt einer Symphytum-Herba-Extrakt-Creme (Symphytum × uplandicum Nyman): Ergebnisse einer randomisierten, kontrollierten Doppelblindstudie. Wiener Medizinische Wochenschrift 157: 569–574.
8. Giannetti BM, Staiger C., Bulitta M., Predel H.-G.(2009) Efficacy and safety of comfrey root extract ointment in the treatment of acute upper or lower back pain: results of a double-blind, randomised, placebo controlled, multicentre trial. J. Sport Med.
   44 :637–641.
9. Smitha D. B., Jacobson B. H. (2011) Effect of a blend of comfrey root extract (Symphytum officinale L.) and tannic acid creams in the treatment of osteoarthritis of the knee: randomized, placebo-controlled, double-blind, multiclinical trials. J Chiropr Med. 10(3): 147–156.
10. Mayer G. (1992) Die Lokalbehandlung von Kontusionen und Distorsionen des Kniegelenkes mit einer Symphytum-Wirkstoffkomplex-Salbe . Erfahrungsheilkunde 12: 888 – 891 .
11. Mayer G. (1991). Die Lokalbehandlung der akuten lateralen Distorsion des oberen Sprunggelenkes mit einer Symphytum-Wirkstoffkomplex-Salbe. Acta Ther 17:89– 100.
12. Alkan FU, Anlas C., Ustuner O., Bakırel T., Sari AB (2014). Antioxidant and proliferative effects of aqueous and ethanolic extracts of Symphytum officinale on 3T3 Swiss albino mouse fibroblast cell line. Asian J. Plant Sci. Res.4 :62–68.
13. Kania-Dobrowolska M., Baraniak J., Kujawski R., Ożarowski M. (2018). Alkaloidy pirolizydynowe – źródła i zagrożenie dla zdrowia ludzi. 195-202. Pobrano z: http://www.czytelniamedyczna.pl/6588,alkaloidy-pirolizydynowe-zrodla-i-zagrozenie-dla-zdrowia-ludzi.html
14. Staiger Ch. (2012). Comfrey root: from tradition to modern clinical trials. Wiener Medizinische Wochenschrift 163:58–64.
15. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:32021R0809&from=PT
16. https://www.ema.europa.eu/en/documents/herbal-monograph/final-european-union-herbal-monograph-symphytum-officinale-l-radix_en.pdf
17. Bakr, E. S. H., Al-Ghamdi, A., Al-Amri, R., Al-Otaibi, M., Al-Saad, N., Al-Matrafi, G., … & Almuraee, A. A. (2024). Antiulcer Effect of Genus Symphytum L. and Portulaca oleracea L. as Investigated on Experimental Animals. Journal of Nutrition and Metabolism, 2024(1), 9208110.

• Data pierwotnej publikacji: 9.07.2022
• Data ostatniej aktualizacji o wyniki badań: 1.12.2024