Aronia – odkryj moc antyoksydantów

Aronia, gdy już zagości na naszych stołach, pojawia się tam zwykle pod postacią dżemu, soku, wina, rzadziej jest spożywana na surowo. A powodów dla których miałaby się tam znaleźć jest dużo – góruje nad większością owoców zawartością cennych związków aktywnych, skutecznie wspomagając zdrowie.

Spis treści

1. Informacje ogólne
2. Uprawa aronii
3. Odmiany aronii
4. Wartości odżywcze
5. Właściwości prozdrowotne w świetle badań
6. Zastosowanie w kuchni
7. Podsumowanie

Z aronią ku zdrowiu

Swoją barwę zawdzięcza polifenolom – antyoksydantom, które zwalczają wolne rodniki i tym samym zabezpieczają organizm przed ich negatywnym wpływem, mogącym przyczyniać się do poważnych chorób. W przypadku aronii ich zawartość jest jednak ponadprzeciętna względem innych owoców (posiada ich więcej na przykład od takich superfoods jak granaty i żurawina).

Nic zatem dziwnego, że aronia brana jest chętnie pod lupę badaczy, chcących wykorzystać jej zdrowotne właściwości, o czym dowiecie się z artykułu.

Uprawa aronii

Większość krzewów aronii osiąga od 1,5 do 2,5 m wysokości, są bardzo odporne na warunki środowiska zarówno na mrozy, słabe nawożenie i przesychanie podłoża. Ogromną zaletą jest to, że nie odnotowano szkodników niszczących uprawy tej rośliny [4]. Jagody aronii są na tyle trwałe, że zdatne są do zbioru mechanicznego a ich plenność jest wysoka i z około pięcioletniej plantacji można uzyskać pomiędzy 5 a 12 ton z hektara [5].

Poznaj popularne odmiany aronii

 W pierwszej połowie XX wieku odmiany aronii czarnej zostały importowane z Niemiec do ZSRR, gdzie stała się rośliną uprawną. Następnie upowszechniła się w krajach przede wszsytkim Europy Wschodniej ale też Północnej, dostarczając owoców wykorzystywanych w przemyśle spożywczym. Podobnie jak obecnie aronia używana były głównie do produkcji soków, dżemów i win, a także jako roślina ozdobna [2].

Dla potrzeb uprawy komercyjnej wykorzystuje się gatunek aronii czarnej, zwanej także wielkoowocową lub czarnoowocową, z której wyprowadzono wiele odmian [3] o atrakcyjnych owocach dostosowanych do potrzeb rynku przetwórczego.

Hugin

Hugin to pochodząca ze Szwecji odmiana, której krzewy są niskie, dorastające do 1m wysokości. Charakteryzuje się niewielkimi w porównaniu do innych odmian liśćmi ale też drobnymi, nie przekraczającymi 8 mm średnicy owocami. Jagody, chociaż ciemne, prawie czarne, są mimo to jaśniejsze niż u innych odmian o niższej zawartości soku. Owoce są na tyle trwałe, że można zbierać je mechanicznie. Sama roślina zaś ma niskie wymagania klimatyczno-glebowe.

Galicjanka

Galicjanka to odmiana rodzima, charakteryzująca się czarnymi, kulistymi owocami, które dojrzewają równomiernie z początkiem września. Podobnie jak wiele innych odmian można ją zbierać mechanicznie. Cechą rozpoznawczą tej odmiany jest delikatny szarawy nalot na dojrzałych jagodach.

Nero

Nero chociaż pochodzi z Czech, Polsce należy do najczęściej uprawianych. Krzew dość wysoki (do 1,5m), silnie rosnący, zakwita obficie i jako jedna z pierwszych odmian aronii. Zbiór można prowadzić już pod koniec sierpnia i na początku września. Owoce są zdecydowanie większe od innych odmian aronii i osiągają do 12-13 mm średnicy, ponadto są smaczne i  aromatyczne. Roślina jest odporna na mróz, dobrze owocuje także na słabszych glebach.

Viking

Viking to odmiana z Finlandii, której krzewy są wysokie (do 2 m) zaś owoce duże (do 12 mm średnicy), soczyste, bardzo cierpkie i kwaśne. Gotowość do zbioru owoce tej odmiany osiągają w początkach września, jednak z uwagi na ich smak nadają się wyłącznie na przetwory. Podobnie jak pozostałe odmiany odmiana ta jest mało wymagająca i odporna.

Wartości odżywcze jagód aronii

Jagody aronii są niskokaloryczne, bogate w błonnik, witaminę C, A, E, kwas foliowy, żelazo i mangan. Zwykle z uwagi na kwaśny i dość cierpki smak, jagody aronii  w formie surowej jadane są w niewielkiej, nie przekraczającej 30 g ilości. Ta niewielka porcja to około 14 kcal. Pozwala ona pokryć ponad 10% dziennego zapotrzebowania na witaminę C, 9% na mangan czy 5% na witaminę K.

Składnik odżywczy	Zawartość w 100g
Wartość energetyczna	47 kcal
Węglowodany	9,6 g
Tłuszcze	0,5 g
Białko	1,4 g
Błonnik	5,3 g
Witamina A	350 IU
Witamina C	21 mg
Witamina E	1,6 mg
Witamina K	13,6 mcg
Foliany	24,0 mcg
Wapń	30 mg
Żelazo	1,4 mg
Potas	105 mg
Sód	1 mg
Cynk	0,8 mg
Mangan	0,6 mg

Właściwości aronii – czyli jak aronia wpływa na zdrowie?

Moc przeciwutleniaczy

To, co w owocach aronii jest najważniejsze w aspekcie zdrowotnym, to wysoka zawartość związków przeciwutleniających.  Do głównej klasy  związków polifenolowych w aronii należą epikatechiny, które stanowią 66% polifenoli tych owoców. Antocyjany występujące w aronii są drugą grupą związków fenolowych w niej występujących. Stanowią one około 25% wszystkich polifenoli i są mieszaniną czterech różnych glikozydów cyjanidynowych: 3-galaktozydu, 3-glukozydu, 3-arabinozydu i 3-ksylozydu [6]. To właśnie te związki nadają jagodom kolor od ciemnoniebieskiego do czarnego [7]. Stężenie związków polifenolowych, a zarazem aktywność przeciwutleniającą, najwyższa jest w wytłokach, nieco mniejsza w owocach, zaś najniższa w soku pozyskanym z jagód aronii.

Ważną informacją jest to, że związki polifenolowe pochodzące z aronii, po podaniu doustnym, jak to ma miejsce w przypadku konsumpcji owoców świeżych, soków, dżemów czy suplementów, mogą być wchłaniane ze światła przewodu pokarmowego w formie niezmienionych glikozydów. Sok z owoców aronii oraz izolowane z nich antocyjany były wielokrotnie badane na przestrzeni ostatnich dwóch dekad.

Większość efektów działania antocyjanów z aronii wynika z ich wysokiej aktywności przeciwutleniającej.

W badaniach naukowych wykazano efekt hepatoprotekcyjny, gastroprotekcyjny i wyraźne działanie przeciwzapalne soku z tych jagód u zwierząt laboratoryjnych [8]. 

🔎 Przegląd badań Sarikaya i wsp. [29] wskazuje, że suplementacja aronii czarnej może korzystnie wpływać na biomarkery stanu zapalnego i enzymy antyoksydacyjne u ludzi. Badania wykazały obniżenie poziomu CRP, TNF-α i IL-6 oraz wzrost IL-10. Zauważono również poprawę w aktywności enzymów antyoksydacyjnych, takich jak SOD, GSH-Px i CAT..

Badacze ustalili także, że ekstrakt z aronii wykazuje działanie bakteriostatyczne in vitro przeciwko Staphylococcus aureus i Escherichia coli oraz działanie przeciwwirusowe przeciwko wirusowi grypy typu A. [6]

Wiele prac wskazuje na to, że antocyjany z owoców aronii mogą normalizować metabolizm węglowodanów u chorych na cukrzycę, hamować rozrost komórek nowotworowych u pacjentek z rakiem piersi czy komórek raka okrężnicy HT-29. W próbach z wykorzystaniem hodowli komórkowych in vitro, wykazano, ze związki te wykazują działanie antymutagenne i immunomodulacyjne.

W badaniach na modelu zwierzęcym potwierdzono, że ekstrakt z jagód aronii hamuje tworzenie się N-nitrozoaminy (związku silnie toksycznego), a także zmniejsza toksyczność i kumulację kadmu w wątrobie i nerkach, chroniąc te narządy przed uszkodzeniem. Innym potwierdzonym efektem ochronnym względem wątroby było łagodzenie stresu oksydacyjnego, stanów zapalnych i uszkodzenia tkanek wśród myszy karmionych dietą wysokotłuszczową [27].

Obecnie w literaturze nie ma danych na temat niepożądanych i toksycznych skutków owoców, soków i ekstraktów z aronii [9] – dotyczy to także ekstraktów i koncentratów [10], [11]. Stanowi to szansę dla przemysłu suplementacyjnego na tworzenie bezpiecznych preparatów z tych owoców. Należy jednak nadmienić, że nie prowadzono badań klinicznych analizujących długookresowe stosowanie wyciągów z tych owoców.

Aronia wykazuje najwyższą aktywność przeciwutleniającą w porównaniu z innymi badanymi owocami jagodowymi [12], [13]. Zostało to zilustrowane w tabeli porównawczej potencjału antyoksydacyjnego wyrażonego w skali ORAC dla różnych owoców jagodowych.

Zależność tą potwierdzają badania kliniczne takie jak to [14] przeprowadzone na próbie 30 zdrowych osób. Wykazało, że ekstrakty z jagód aronii znacznie zmniejszyły stres oksydacyjny wywołany lekiem przeciwpsychotycznym w ciągu doby po ich podaniu.

Działanie przeciwnowotworowe

Jagody aronii, a także sporządzane z nich wyciągi, mogą chronić przed niektórymi typami nowotworów [15]. Badania przeprowadzane z wykorzystaniem kultur komórkowych, jak i zwierząt laboratoryjnych, potwierdzają, że antocyjany zawarte w jagodach aronii mogą hamować wzrost komórek raka okrężnicy [16], [17], [18].

Szczególnie dobrym przykładem jest badanie in vitro, w którym zaobserwowano, że 50 mg ekstraktu z aronii zmniejszyło wzrost komórek raka okrężnicy o 60% po 24 godzinach od podania. Naukowcy uważają, że za to widoczne działanie supresyjne w kierunku rozrostu komórek nowotworowych, odpowiada silne działanie przeciwutleniające antocyjanów zawartych w owocach aronii [16]. Podobne wnioski wynikają z innego badania (również przeprowadzonego in vitro) nad innym typem nowotworu. Podanie ekstraktu z aronii zmniejszyło poziom stresu oksydacyjnego w próbkach krwi pobranych od kobiet z rakiem piersi [19], [20]. Należy podkreślić, że na ten moment brak jest obszernych badań klinicznych, mogących służyć ocenie związku między spożywaniem jagód aronii (lub pozyskiwanych z niej ekstraktów) a działaniem przeciwnowotworowym.

Korzystne dla serca

Ze względu na swoje właściwości przeciwutleniające jagody aronii mogą działać ochronnie na układ krwionośny [11], [21]. Zostało to potwierdzone w badaniach klinicznych z udziałem pacjentów z zespołem metabolicznym. Zespół metaboliczny związany jest między innymi z wysokim poziomem cholesterolu i trójglicerydów, które zwiększają prawdopodobieństwo chorób serca i cukrzycy.

W dwumiesięcznym badaniu, w którym udział wzięło 38 osób z zespołem metabolicznym zaobserwowano, że codzienne uzupełnianie diety o 300 mg ekstraktu z aronii, znacząco obniżyło u pacjentów poziom trójglicerydów, cholesterolu LDL (złego) jak również cholesterolu całkowitego [11].  W innym, także dwumiesięcznym badaniu w którym udział wzięło 25 pacjentów z zespołem metabolicznym wykazało, że codzienne przyjmowanie 300 mg ekstraktu z aronii, znacząco zmniejszyło te same wskaźniki. Ponadto badacze odnotowali obniżenie wartości ciśnienia tętniczego krwi w grupie pacjentów przyjmujących preparaty z aronii [21]. Należy zaznaczyć, że liczba dostępnych badań klinicznych jest niewystarczająca, by jednoznacznie określić rolę, jaką jagody aronii mogą odgrywać prewencji chorób układu krążenia.

Wsparcie układu odpornościowego

Jak dowiedziono w badaniach naukowych, jagody aronii mogą poprawiać odporność [22]. Ponadto ekstrakty uzyskiwane z tych owoców wykazują silne działanie przeciwbakteryjne przeciwko potencjalnie szkodliwym bakteriom Escherichia coli i Bacillus Cereus w próbach in vitro.

Naukowcy wskazują, że efekt ten związany jest ze zmniejszeniem zdolności tych mikrobów do wytwarzania biofilmu, stanowiącego dla nich swego rodzaju warstwę ochronną [23]. Sok z aronii wykazuje potwierdzone działanie zapobiegające infekcjom dróg moczowych. Potwierdza to trzymiesięczne badanie z udziałem seniorów przebywających w domach opieki. Osoby otrzymujące w tym okresie 156 lub 89 ml soku z jagód aronii, doświadczyły zmniejszenia częstotliwości występowania infekcji dróg moczowych,  odpowiednio o 55% i 38% [24].

Jagody aronii mogą również łagodzić stan zapalny poprzez hamowanie uwalniania substancji prozapalnych, takich jak czynnik martwicy nowotworu alfa (TNF-ɑ) i interleukiny 6 (IL-6). Działanie to wiązane jest ze wzmocnieniem odporności [22], [25]

Ważną właściwością jagód aronii jest ich działanie przeciwwirusowe. Dostępne badanie na modelu zwierzęcym wykazało, że kwas elagowy i mirycetyna w ekstrakcie z jagód aronii mogą chronić przed wirusem grypy [26].

Zdrowie neurologiczne

🔎 Naukowcy z Instytutu Rozrodu Zwierząt i Badań Żywności PAN w Olsztynie wykazali [28], że antocyjany, naturalne barwniki obecne w aronii i czerwonej kapuście, przenikają do płynu mózgowo-rdzeniowego. Oznacza to, że mogą one odgrywać rolę w prewencji różnych chorób neurologicznych, w tym neurodegeneracyjnych. Antocyjany są silnymi przeciwutleniaczami, które neutralizują wolne rodniki i związany z nimi stres oksydacyjny, który prowadzi do wielu chorób i szybszego starzenia się organizmu.

Propozycje na włączenie aronii do codziennej diety

Świeże owoce są dostępne w sezonie zbiorczym na przełomie sierpnia i września. Z uwagi na cierpki i dość kwaśny smak a także obecność ściągających śluzówkę jamy ustnej garbników spożycie dużej ilości surowych owoców jest utrudnione.

Najczęściej aronia dostępna jest pod postacią przetworów, co wcale nie umniejsza jej wartości odżywczej – a niekiedy nawet potęguje walory prozdrowotne tych owoców.

Najczęściej z jagód aronii przygotowuje się nektary (ta forma dopuszcza przez aktualne prawodawstwo udział substancji słodzących, w przeciwieństwie do soków). Soki również są dostępne, jednak ich wysoka kwasowość powoduje, że na rynku występują najczęściej w postaci dodatku do soków wieloowocowych.

Aronia to także owoc, z którego uzyskuje się syropy, wina, a także susz do sporządzania naparów (herbatek wieloowocowych, którym nadaje intensywny czerwony kolor). W postaci suszonej i liofilizowanej jagody aronii stanowią cenny dodatek do ciast, koktajli, produktów śniadaniowych czy jako osobna przekąska.

Świeże jagody lub pozyskiwane z nich soki doskonale wzbogacą koktajle, kompoty czy soki wieloowocowe, tworząc przyjemny, orzeźwiający napój. Dżemy sporządzane z aronii zawierają dużo pektyn zaś obecne w nich skórki owoców stanowią dobre źródło związków polifenolowych.

Osoby, które nie zawsze potrafią wykorzystać potencjał tych superowoców mogą sięgnąć po komercyjne preparaty sporządzane z wyciągów z aronii, dostępne w postaci proszków, tabletek czy kapsułek. W tej formie można dodawać je do napojów, wypieków czy przekąsek, jak jogurty czy koktajle. Należy pamiętać, że suplementy diety nie podlegają restrykcyjnym wymogom prawodawstwa, przez co trudno jest określić terapeutyczną i bezpieczną zalecaną dawkę ekstraktu aronii. Nawet mimo doniesień, że jagody aronii nie wykazały żadnych skutków ubocznych, nawet gdy są przyjmowane w skoncentrowanych dawkach [11].

Podsumowanie

Jagody aronii słusznie zasłużyły na miano superowoców.  Owoce te zawierają między innymi antocyjany i procyjanidyny, które mają silny potencjał antyoksydacyjny. Opisano też liczne działania prozdrowotne – takie jak przeciwutleniające, antymutagenne, przeciwnowotworowe, kardioprotekcyjne, hepatoprotekcyjne, gastroprotekcyjne, przeciwcukrzycowe, przeciwzapalne, przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe i immunomodulujące, które zostały wykazane dla ekstraktów z aronii w pracach in vitro jak i in vivo. Warto pamiętać o codziennym spożywaniu aronii w czasie trwania sezonu oraz sięganie po jej przetwory także w pozostałej części roku.

---

Bibliografia:

1. Seidemann, J. (1993). Chockberries a fruit little known till now. Deutsche Lebensmittel-Rundschau (Germany).
2. Kokotkiewicz, A., Jaremicz, Z., & Luczkiewicz, M. (2010). Aronia plants: a review of traditional use, biological activities, and perspectives for modern medicine. Journal of medicinal food, 13(2), 255-269.
3. Kawecki, Z., Łojko, R., & Pilarek, B. (2007). Mało znane rośliny sadownicze. Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego.
4. Jeppsson, N., & Johansson, R. (2000). Changes in fruit quality in black chokeberry (Aronia melanocarpa) during maturation. The Journal of Horticultural Science and Biotechnology, 75(3), 340-345.
5. McKay, S. A. (2001). Demand increasing for aronia and elderberry in North America. New York Fruit Quarterly, 9(3), 2-3.
6. Oszmiański, J., & Wojdylo, A. (2005). Aronia melanocarpa phenolics and their antioxidant activity. European Food Research and Technology, 221(6), 809-813.
7. Valcheva-Kuzmanova, S. V., & Belcheva, A. (2006). Current knowledge of Aronia melanocarpa as a medicinal plant. Folia medica, 48(2), 11.
8. Zafra‐Stone, S., Yasmin, T., Bagchi, M., Chatterjee, A., Vinson, J. A., & Bagchi, D. (2007). Berry anthocyanins as novel antioxidants in human health and disease prevention. Molecular nutrition & food research, 51(6), 675-683.
9. Kulling, S. E., & Rawel, H. M. (2008). Chokeberry (Aronia melanocarpa)–A review on the characteristic components and potential health effects. Planta medica, 74(13), 1625-1634.
10. Valcheva-Kuzmanova, S. V., & Belcheva, A. (2006). Current knowledge of Aronia melanocarpa as a medicinal plant. Folia medica, 48(2), 11.
11. Sikora, J., Broncel, M., Markowicz, M., Chałubiński, M., Wojdan, K., & Mikiciuk-Olasik, E. (2012). Short-term supplementation with Aronia melanocarpa extract improves platelet aggregation, clotting, and fibrinolysis in patients with metabolic syndrome. European Journal of Nutrition, 51(5), 549-556.
12. Hwang, S. J., Yoon, W. B., Lee, O. H., Cha, S. J., & Dai Kim, J. (2014). Radical-scavenging-linked antioxidant activities of extracts from black chokeberry and blueberry cultivated in Korea. Food chemistry, 146, 71-77.
13. Jakobek, L., Šeruga, M., & Krivak, P. (2011). The influence of interactions among phenolic compounds on the antiradical activity of chokeberries (Aronia melanocarpa). International journal of food sciences and nutrition, 62(4), 345-352.
14. Dietrich-Muszalska, A., Kopka, J., & Kontek, B. (2014). Polyphenols from berries of Aronia melanocarpa reduce the plasma lipid peroxidation induced by Ziprasidone. Schizophrenia research and treatment, 2014.
15. Ga̧siorowski, K., Szyba, K., Brokos, B., & Oszmiański, J. (1997). Antimutagenic activity of anthocyanins isolated from Aronia melanocarpa fruits. Cancer Letters, 119(1), 37-46.
16. Malik, M., Zhao, C., Schoene, N., Guisti, M. M., Moyer, M. P., & Magnuson, B. A. (2003). Anthocyanin-rich extract from Aronia meloncarpa E. induces a cell cycle block in colon cancer but not normal colonic cells. Nutrition and cancer, 46(2), 186-196.
17. Lala, G., Malik, M., Zhao, C., He, J., Kwon, Y., Giusti, M. M., & Magnuson, B. A. (2006). Anthocyanin-rich extracts inhibit multiple biomarkers of colon cancer in rats. Nutrition and cancer, 54(1), 84-93.
18. Zhao, C., Giusti, M. M., Malik, M., Moyer, M. P., & Magnuson, B. A. (2004). Effects of commercial anthocyanin-rich extracts on colonic cancer and nontumorigenic colonic cell growth. Journal of Agricultural and food Chemistry, 52(20), 6122-6128.
19. Kedzierska, M., Olas, B., Wachowicz, B., Stochmal, A., Oleszek, W., Jeziorski, A., … & Glowacki, R. (2009). An extract from berries of Aronia melanocarpa modulates the generation of superoxide anion radicals in blood platelets from breast cancer patients. Planta Medica, 75(13), 1405-1409.
20. Kedzierska, M., Olas, B., Wachowicz, B., Glowacki, R., Bald, E., Czernek, U., … & Jeziorski, A. (2012). Effects of the commercial extract of aronia on oxidative stress in blood platelets isolated from breast cancer patients after the surgery and various phases of the chemotherapy. Fitoterapia, 83(2), 310-317.
21. Broncel, M., Kozirog, M., Duchnowicz, P., Koter-Michalak, M., Sikora, J., & Chojnowska-Jezierska, J. (2009). Aronia melanocarpa extract reduces blood pressure, serum endothelin, lipid, and oxidative stress marker levels in patients with metabolic syndrome. Medical Science Monitor, 16(1), CR28-CR34.
22. Ho, G. T., Bräunlich, M., Austarheim, I., Wangensteen, H., Malterud, K. E., Slimestad, R., & Barsett, H. (2014). Immunomodulating activity of Aronia melanocarpa polyphenols. International journal of molecular sciences, 15(7), 11626-11636.
23. Bräunlich, M., Økstad, O. A., Slimestad, R., Wangensteen, H., Malterud, K. E., & Barsett, H. (2013). Effects of Aronia melanocarpa constituents on biofilm formation of Escherichia coli and Bacillus cereus. Molecules, 18(12), 14989-14999.
24. Handeland, M., Grude, N., Torp, T., & Slimestad, R. (2014). Black chokeberry juice (Aronia melanocarpa) reduces incidences of urinary tract infection among nursing home residents in the long term—a pilot study. Nutrition research, 34(6), 518-525.
25. Appel, K., Meiser, P., Millán, E., Collado, J. A., Rose, T., Gras, C. C., … & Muñoz, E. (2015). Chokeberry (Aronia melanocarpa (Michx.) Elliot) concentrate inhibits NF-κB and synergizes with selenium to inhibit the release of pro-inflammatory mediators in macrophages. Fitoterapia, 105, 73-82.
26. Park, S., Kim, J. I., Lee, I., Lee, S., Hwang, M. W., Bae, J. Y., … & Park, M. S. (2013). Aronia melanocarpa and its components demonstrate antiviral activity against influenza viruses. Biochemical and biophysical research communications, 440(1), 14-19.
27. Chen, J., & Meng, X. (2022). Aronia melanocarpa Anthocyanin Extracts Improve Hepatic Structure and Function in High-Fat Diet-/Streptozotocin-Induced T2DM Mice. Journal of Agricultural and Food Chemistry.
28. https://pan.olsztyn.pl/2024/07/przeciwutleniacze-z-aronii-i-czerwonej-kapusty-kontra-zaburzenia-neurologiczne/
29. Sarıkaya B, Kolay E, Guney-Coskun M, Yiğit-Ziolkowski A, Aktaç Ş. The Effect of Black Chokeberry (Aronia melanocarpa) on Human Inflammation Biomarkers and Antioxidant Enzymes: A Systematic Review of Randomized Controlled Trials. Nutr Rev. 2024 Nov 5:nuae143. doi: 10.1093/nutrit/nuae143. Epub ahead of print. PMID: 39499790.

• Data pierwotnej publikacji: 28.08.2020
• Data ostatniej aktualizacji o wyniki badań: 6.11.2024