Celiakia i nietolerancja glutenu a płodność

Jedzenie jest źródłem przyjemności, lecz niekiedy pozytywne doznania mogą mieć przykre następstwa. Nie każdy może cieszyć się smakiem wszystkich potraw. Takie osoby po spożyciu posiłku dotykają niepożądane reakcje organizmu. Dotyczy to jednego ze składników potrawy lub jakiejś ich grupy. Reakcje te są powszechnie dzielone na dwie grupy. Reakcje o podłożu immunologicznym tzw. alergie pokarmowe oraz nieimmunologicznym – nietolerancje pokarmowe [1].

Nieimmunologiczne nadwrażliwości pokarmowe obejmują nietolerancje enzymatyczne, farmakologiczne i samoistne (spontaniczne lub mające niejasne podłoże). Mogą wynikać z przebytych chorób jak na przykład zapalenie jelita o podłożu wirusowym. Nieimmunologiczna nadwrażliwość może być efektem nabytego lub pierwotnego braku enzymów. Enzymy te są odpowiedzialne m.in. za wchłanianie lub trawinie składników żywności [1].

Natomiast alergie pokarmowe związane są z nieprawidłową reakcją immunologiczną organizmu na dany składnik pokarmu. Głównymi alergenami są białka mleka oraz orzechy i owoce morza [1].

Alergie pokarmowe

W ciągu ostatnich lat naukowcy zaobserwowali zjawisko wzrostu liczby przypadków osób z alergiami pokarmowymi. Szacuje się, że dotyczy to około 1,8-7,5% dzieci. Natomiast w przypadku dorosłych od 1 do 2% populacji. Przypisuje się to dynamicznym zmianom, zachodzącym w zwyczajach żywieniowych ogólnej populacji krajów wysokorozwiniętych oraz zmianom środowiskowym. Kluczowymi czynnikami są stres, szybkie tempo życia. Ponadto zwiększona ilość w diecie produktów wysokoprzetworzonych i zanieczyszczenia środowiska [2].

Większość występujących niewłaściwych reakcji alergicznych na pokarm to reakcje na żywność przebiegające z udziałem przeciwciał. Klasyfikacja nieprawidłowych reakcji na pokarm została wprowadzona w 1995 roku. Jej pionierami była Europejska Akademia Alergologii i Immunologii Klinicznej.

Przedstawia ona podział alergii pokarmowych na cztery grupy. Pierwsza to reakcje anafilaktyczno-atopowe, kolejno reakcje cytolityczno-cyotoksyczne, reakcje kompleksów immunologicznych oraz reakcje typu opóźnionego. Reakcje anafilaktyczno-atopowe są najczęściej występującym spośród pozostałych typów reakcji alergicznych [2].

Potencjalne alergeny białkowe w żywności występują w ilościach od kilku do nawet 80%. Związki te wykryto w niemal wszystkich grupach żywności. Należą do nich: produkty mleczarskie, mięso, zboża, ryby, owoce morza, jaja, rośliny strączkowe, warzywa, owoce i orzechy [2].

Nietolerancja glutenu

Gluten to produkt chemicznego wiązania białek pszenicy w środowisku wodnym. Białka te to gliadyny i gluteiny, które naturalnie występują w pszenicy. Dopiero obróbka kulinarna produktów zbożowych takich jak mąka pszenna z wykorzystaniem wody umożliwia powstanie glutenu. Wyróżnia się trzy rodzaje nieprawidłowych reakcji na gluten. Są to reakcje: alergiczne, autoimmunizacyjne (celiakia, dermatitis herpetiformis i ataksja glutenowa) oraz inne immunologiczne nadwrażliwości [3].

Celiakia

W artykule skupimy się głównie na celiakii, tzw. chorobie trzewnej. Jest to wrodzona nietolerancja glutenu, wskutek pojawienia się u chorego immuno-toksycznego działania glutenu [3].

Pełnoobjawowy przebieg choroby charakteryzuje się wystąpieniem zespołu złego wchłaniania, który to jest przyczyną zaniku kosmków jelitowych. Do standardowych, najczęściej diagnozowanych objawów celiakii należą: przewlekła biegunka, wzdęcia, niedobór masy ciała, obrzęki obwodowe. Niedobory witamin szczególnie tych rozpuszczalnych w tłuszczach oraz jonów metali i pierwiastków śladowych [4].

Choroba trzewna jest klasyfikowana ze względu na okres wystąpienia objawów klinicznych:

1. Postać wczesna, w której objawy choroby zauważalne są w wieku niemowlęcym lub wczesnych latach życia.
2. Postać późna, u której objawy widoczne są u dzieci starszych i dorosłych [4].

Szczególnym przypadkiem, w którym dochodzi do manifestacji objawów, jest zmiana zwyczajowego sposobu żywienia. Przejście z diety obfitującej w naturalne składniki na taką, w której wzrasta udział wysokoprzetworzonych produktów. Co za tym idzie, zawierających znaczne ilości glutenu [4].

Obserwuje się również tendencję w przypadku rozpoznania choroby u niemowląt. Przyczyną jest modyfikacja sposobu żywienia oraz promowanie naturalnego karmienia. Przez to zmniejsza się liczba chorych o pełnoobjawowym przebiegu choroby. Natomiast znacznie częściej występują postacie późne o nietypowym przebiegu z objawami pozajelitowymi. Do takich symptomów należą m.in.: zmiany skórne, ubytki szkliwa stały zębów, aftowe zapalenia jamy ustnej. Dodatkowo bóle stawów, uczucie zmęczenia, osteopenia, osteoporoza, niedobór kwasu foliowego, niedokrwistość sideropeniczna. Mogą wystąpić również zaburzenia neuropsychiatryczne oraz zaburzenia funkcji rozrodczych [4].

Zaburzenia rozrodczości a celiakia

Zaburzenia rozrodczości w powiązaniu z chorobą trzewną są uznawane za objawy nietypowe, pozajelitowe [4]. U pacjentek z niezdiagnozowaną chorobą odnotowuje się więcej samoistnych poronień w stosunku do zdrowej populacji. Występuje również zwiększone ryzyko martwych urodzeń oraz śmiertelności okołoporodowej. W przypadku mężczyzn nieleczona celiakia obniża płodność poprzez obniżenie jakości nasienia i osłabienie libido [5,11].

Często pacjenci z zaburzeniami rozrodczymi nie mają widocznych objawów celiakii. Najczęściej występuje u nich zmęczenie związane z niedokrwistością z niedoboru żelaza. To w rezultacie skutkuje nieregularnymi miesiączkami. Zmniejszona płodność, niekorzystne wyniki w trakcie ciąży mogą być początkowymi objawami klinicznymi. Doprowadzić mogą one do rozpoznania celiakii [7].

Przeprowadzono badania naukowe na grupie kobiet o niewyjaśnionej przyczynie niepłodności. Stwierdzono, że za jej źródło należy brać pod uwagę chorobę trzewną. U części kobiet wykazano, iż to właśnie celiakia była przyczyną zaburzeń rozrodczości. Wykazano, że w ich przypadku dieta eliminacyjna może w krótkim czasie wykazać pozytywne skutki [4,10].

Kobiety, u których zdiagnozowano celiakię, rozpoznano późniejszą menarche (pierwsza miesiączka) oraz szybsze rozpoczęcie okresu menopauzy. W przypadku tych kobiet zauważono również zwiększona częstość występowania wtórnego braku miesiączki. Wynika z tego, że pacjentki te cechują się krótszym czasem płodności w stosunku do zdrowej populacji [4,7]. Przeprowadzono badania mające na celu weryfikacje wpływu choroby trzewnej na miesiączkowanie.

Wyniki badania

W badaniu brało udział 74 pacjentek. 54 spośród nich było na zwykłej diecie, 20 na diecie bezglutenowej. Badacze doszli do wyżej wymienionych wniosków. Ponadto u 16 z 54 nieleczonych pacjentek wystąpił wtórny brak miesiączki, przez okres dłuższy niż 3 miesiące. Na miesiączkowanie miał również wpływ zespół nieprawidłowego wchłaniania, który to jest najczęstszym objawem choroby. Na skutek zespołu nieprawidłowego wchłaniania dochodzi do niedożywienia organizmu [8]. 

Innym problemem rozrodczości i choroby trzewnej jest późniejsze zachodzenie w ciążę. Statystycznie kobiety chore na celiakię zachodzą w ciążę później. Pomimo tego ogólny wskaźnik płodności tej grupy w stosunku do ogólnej populacji jest zbliżony. W przypadku kobiet młodych z celiakią wskaźnik płodności jest mniejszy, szacuje się, że o około 40% niż w ogólnej populacji. Natomiast wraz z wiekiem płodność rośnie, przekraczając w starszym wieku ogólny dla populacji poziom. Z tego wynika, że młode, zdrowe kobiety mają większą szansę na urodzenie siłami natury zdrowego, silnego potomstwa. W porównaniu do kobiet w tym samym wieku z chorobą trzewną [4,9].

Badacze donoszą również, że kobiety z nierozpoznaną celiakią cechują się niższą średnią urodzeń niż kobiety zdrowe. W badaniu uczestniczyło 150 pacjentek chorych na celiakię z rozpoznaną bezpłodnością. U cztery spośród badanych (2,7%) wykazano bezpłodność o nieznanej przyczynie [8].

Wpływ diety eliminacyjnej – badanie

Kolejne badanie wykazało, że kobiety z chorobą trzewną niestosujące diety bezglutenowej krócej karmią potomstwo. Czas karmienia piersią jest 2,5 razy krótszy niż u zdrowych kobiet. Autorzy badania wykazali również, że zastosowanie diety bezglutenowej wydłużyło czas karmienia piersią o 2,4 razy. Działanie to zbliżyło jego czas do średniej ogólnej populacji [7].

Celiakia u mężczyzn a płodność

Choroba trzewna u mężczyzn w odniesieniu do płodności jest związana z prokreacją. U mężczyzn obserwuje się zwiększoną sekrecję hormonu folikulotropowego oraz prolaktyny. Czego skutkiem są zaburzenia fizjologii osi podwzgórze-przysadka. Ponadto skutkiem zespołu nieprawidłowego wchłaniania są niedobory witaminy A i kwasu foliowego. Mogą one spowodować nieprawidłowy rozwój nabłonka rozrodczego, komórek Sertoliego, nabłonka najądrzy, dojrzewania spermatyd. Wynika z tego, że w przypadku mężczyzn z niewyjaśnionymi zaburzeniami rozrodczości oraz niezdiagnozowaną celiakią. Można rozważyć zmniejszenie płodności jako jej konsekwencje [4,11].

U osób chorujących na chorobę trzewną należy zwrócić szczególną uwagę na restrykcyjne przestrzeganie diety. W szczególności przed zajściem w ciążę. Obserwuje się, że po roku leczenia dietą bezglutenową, a także zastosowaniu suplementacji niedoborów witamin i mikroelementów, może dojść do powrotu wyższej płodności [6].

Podsumowanie

Choroba trzewna to jednostka chorobowa, w której niezbędna jest diagnostyka lekarska oraz opieka specjalisty. Poważne skutki zdrowotne wymuszają stosowanie zaleceń lekarskich i diety bezglutenowej. Choroba wymusza trzymania się ścisłych zasad i stosowania w diecie bezglutenowych zamienników tradycyjnych produktów. Takie postępowanie zapewnia zachowanie zdrowia i możliwość odczuwania radości ze spożywanego posiłku.

Lekarze i badacze skłaniają się ku zaleceniu badań mających na celu wykrycie niezdiagnozowanej celiakii. W szczególności w przypadku osób, u których zdiagnozowano niepłodność o nieznanym podłożu. Wczesna diagnoza oraz restrykcyjne stosowanie diety bezglutenowej jest kluczem do poprawy stanu zdrowia. Liczne badania naukowe udowodniły, że po dłuższym okresie, przeważnie około roku, zauważono u chorych na celiakię poprawę zdrowia w zakresie rozrodczości.

Literatura:

1. M. Michalczuk, A.J. Sybilski (2010): Nietolerancje pokarmowe. Pediatria i Medycyna Rodzinna 6 (3): 189-193.
2. T Czerniecki, Z. Targonski (2002): Alergeny i alergie pokarmowe. Żywność Nauka Technologia Jakość 9 (1): 19-33.
3. W. Dyga, K. Obtułowicz, J. Waga (2015): Gluten – mechanizmy nietolerancji, objawy i możliwości lecznicze IgE-zależnej alergii na gluten w świetle aktualnych badań klinicznoimmunologicznych. Przegląd Lekarski 72 (12): 747-753.
4. W. Homola, E. Waszczuk (2006): Reproductive Disorders and Celiac Disease. Advances in Clinical and Experimental Medicine 15 (6): 1093-1098.
5. M. Darewicz, J. Dziuba (2007): Dietozależny charakter enteropatii pokarmowych na przykładzie celiakii. Żywność Nauka Technologia Jakość 1 (50): 5-15.
6. D. Świątkowska (2013): Żywienie a płodność. Dieta kobiet w okresie prokreacyjnym. Pediatria i Medycyna Rodzinna 9 (1): 102-106.
7. R. Castellani, A. Fattorossi, A. Gasbarrini, G. Scambia, N. Di Simone, M. De Spirito, C. Tersigni, C. De Waure (2014): Celiac disease and reproductive disorders: meta-analysis of epidemiologic associations and potential pathogenic mechanisms 20 (4): 582-593.
8. S. Soni (2010): Celiac Disease and Its Effect on Human Reproduction A Review. The Journal of Reproductive Medicine 55 (1-2): 3-8.
9. H.J. Freeman (2010): Reproductive changes associated with celiac disease. World Journal of Gastroenterology 16 (46): 5810-5814.
10. A. J. DiMarino, D. Kastenberg, C.C. Lindenmeyer, C.L. Miller, R.S. Miller, S.M. Moleski, J.J. Veloski (2015): Increased rates of pregnancy complications in women with celiac disease. Annala and Gastroenterology 28 (2): 236-240.
11. L. Farzady, S.H. Hashemi, M. Khoshbaten, M.R. Nejad, K. Rostami, N. Sharifi (2011): Fertility disorder associated with celiac disease in males and females: fact or fiction? The Journal of Obstetrics and Gynaecology Research 37 (10): 1308-1312.