Chleb orkiszowy. Wartości odżywcze i właściwości prozdrowotne

Chleb orkiszowy jest uznawany za produkt zdrowy. Zawiera wiele witamin, składników mineralnych i znaczną ilość błonnika. Znajdziemy w nim także fitosterole. Z artykułu dowiesz się, w jaki sposób chleb orkiszowy wpływa na zdrowie i czy faktycznie warto włączyć go do diety. 

1. Czym wyróżnia się chleb orkiszowy?
2. Czy chleb orkiszowy zawiera gluten?
3. Popularność chleba orkiszowego
4. Wartości odżywcze
5. Właściwości prozdrowotne
6. Podsumowanie

Czym wyróżnia się chleb orkiszowy?

Chleb orkiszowy jak sama nazwa wskazuje, jest wypiekany z orkiszu. Orkisz należy do tzw. starożytnych odmian pszenicy. Starożytne odmiany mają duży potencjał do uprawy w warunkach rolnictwa ekologicznego. Z uwagi na zwiększone zainteresowanie rolnictwem ekologicznym w ostatnich latach, uprawa orkiszu jest coraz bardziej powszechna.

Pszenica orkisz była znana już 7 tys. lat p.n.e. Powszechnie uprawiano ją w starożytnej i średniowiecznej Europie. Do XX wieku orkisz był jednym z najpopularniejszych zbóż uprawianych w Europie. Nie dotyczyło to jednak Polski. W Polsce zalety orkiszu — wartości odżywcze i właściwości prozdrowotne odkryto dopiero w latach 90. XX wieku. (1, 3)

Pod względem wartości odżywczej chleb orkiszowy jest podobny do pieczywa z pszenicy zwyczajnej. Zawiera jednak więcej błonnika. Chleb orkiszowy charakteryzuje się również wyższą zawartością selenu, kwasu foliowego i fitosteroli. Pszenica orkisz jest nie tylko wykorzystywana do produkcji chleba, ale także ciastek, krakersów, makaronów, płatków śniadaniowych i zdrowych batonów (3, 4)

Czy chleb orkiszowy zawiera gluten?

Chleb orkiszowy zawiera gluten. Gluten to mieszanina wielu białek, głównie gliadyny i gluteniny. Gluten stanowi magazyn białka w ziarnach pszenicy. Gluten może wywoływać alergię u ludzi. Jest również niebezpieczny dla osób z celiakią. Celiakia to choroba autoimmunologiczna. Objawia się nieprawidłową reakcją immunologiczną organizmu na białka glutenu. Może prowadzić do stanu zapalnego jelit (enteropatii). Skutkuje to gorszą absorpcją składników odżywczych w jelitach. (4, 5, 6) Osoby z nietolerancją glutenu i celiakią nie powinny spożywać chleba orkiszowego.

Popularność chleba orkiszowego

Badacze przeprowadzili badania ankietowe na temat pieczywa. Badani oceniali m.in. barwę, teksturę, zapach i smak pieczywa. 48% respondentów odpowiedziało, że “dość lubi” kolor pieczywa orkiszowego. 28% stwierdziło, że “dość lubi” jego kolor. 30% ankietowanych bardzo lubi zapach i smak pieczywa orkiszowego. 

Chleb orkiszowy cieszy się popularnością wśród Polaków. 17% ankietowanych mężczyzn wskazało chleb orkiszowy jako ulubiony. Wyprzedził go tylko chleb ze słonecznikiem. Kobiety wskazały chleb orkiszowy jako ulubiony (17%). (7)

Wartości odżywcze

Chleb orkiszowy zawiera dużo węglowodanów złożonych, błonnika oraz białka. Znajdziemy w nim niewiele tłuszczu, w tym kwasów tłuszczowych nasyconych. Badania wskazują, że ziarna orkiszu są wyjątkowo bogate w składniki mineralne: magnez, żelazo, fosfor i cynk. (8, 9, 10)

Właściwości prozdrowotne

Ze względu na duże spożycie pieczywo stanowi źródło około 40% magnezu, 30% żelaza, fosforu i cynku w diecie. (1, 2) Jest też źródłem witamin A, D, E i witamin z grupy B.

Produkty z mąki orkiszowej obniżają poziom cholesterolu i regulują poziom cukru we krwi. Zapobiegają również powstawaniu kamieni żółciowych i powodują długotrwałą sytość. Ponadto orkisz jest ceniony z uwagi na walory smakowe (w smaku przypomina orzechy). (11)

Chleb orkiszowy zawiera też dużo antyoksydantów, czyli związków, które zwalczają wolne rodniki. Wolne rodniki są cząsteczkami, które niszczą strukturę DNA, białek i tłuszczów. Przyczyniają się do przedwczesnego starzenia oraz powstawania wielu chorób. (12, 13)

Aminokwasy

Orkisz zawiera dużo tryptofanu w porównaniu do współczesnych zbóż. (14, 15) Tryptofan jest aminokwasem egzogennym. Oznacza to, że nie jest wytwarzany w organizmie i musi być dostarczany z pokarmem. Tryptofan jest prekursorem wielu związków, które odpowiadają za prawidłowe funkcjonowanie organizmu.

Z tryptofanu powstaje m. in. serotonina — neuroprzekaźnik. Serotonina nieprzypadkowo jest nazywana hormonem szczęścia. Odpowiada za dobry nastrój, reguluje sen oraz apetyt.

Ponadto wpływa na pracę przewodu pokarmowego. Jej niedobór może prowadzić nie tylko do zaburzeń psychicznych i neurologicznych, ale także pokarmowych. (16) Warto zatem włączyć do diety chleb orkiszowy, by zminimalizować ryzyko niedoboru serotoniny. 

Błonnik

Chleb orkiszowy zawiera dużo błonnika. (4) Błonnik działa profilaktycznie w przypadku wielu chorób m.in. chorób sercowo-naczyniowych i niektórych nowotworów. Błonnik skraca czas pasażu jelitowego oraz zwiększa objętość stolca. Dzięki temu skraca się czas kontaktu potencjalnych kancerogenów z błoną śluzową jelita grubego. Dlatego właśnie błonnik przeciwdziała powstawaniu nowotworu jelita grubego.

Błonnik stymuluje także rozwój korzystnych bakterii jelitowych. Istnieją  sugestie, że może działać profilaktycznie w przypadku nowotworu przełyku. (17, 18) Badania wskazują również, że odpowiednie spożycie błonnika pochodzącego z produktów zbożowych zmniejsza ryzyko wystąpienia raka jelita cienkiego. (19) Błonnik działa też profilaktycznie w przypadku nowotworu piersi u kobiet w wieku postmenopauzalnym oraz w przypadku nowotworu trzustki. (20, 21)

Zaleca się spożywać 30 g błonnika dziennie. Z danych dotyczących błonnika wynika, że zarówno w Europie, jak i w USA spożywa się go tylko 15-20 g na dobę. (1, 17) Włączenie chleba orkiszowego do diety może pomóc w wypełnieniu zaleceń i redukcji ryzyka wielu poważnych chorób. 

Witamina A

Chleb orkiszowy jest bogaty w witaminę A. Witamina A działa pozytywnie na wzrok. Stymuluje układ odpornościowy, pomaga w zwalczaniu infekcji i ułatwia gojenie ran. (22, 23) Niedobór witaminy A predysponuje do zapalenia płuc. (24) Witamina A odpowiada także za prawidłowy rozwój płodu. Jej odpowiednia podaż jest szczególnie ważna w okresie ciąży. (25)

Witamina D

W chlebie orkiszowym znajdziemy także witaminę D. Wiele osób w Polsce cierpi na jej niedobór. (26) Niedobór witaminy D obserwuje się najczęściej u osób z chorobami autoimmunologicznymi. Należą do nich np. choroby tarczycy, reumatoidalne zapalenie stawów czy choroby zapalne jelit.

Witamina D usprawnia pracę układu immunologicznego. Zapobiega powstawaniu insulinooporności oraz cukrzycy. Działa przeciwnowotworowo. (27) Redukuje ryzyko wystąpienia nowotworu okrężnicy, piersi, jajnika, trzustki, prostaty, mózgu, nerek, jelita grubego i białaczki. (26) Ponadto witamina D razem z witaminą K odpowiadają za prawidłową mineralizację kości. (28) Niedobór witaminy D obserwuje się u osób z demencją i chorobą Alzheimera. 

Witamina E

Chleb orkiszowy jest źródłem witaminy E. Witamina E jest antyoksydantem i przeciwdziała starzeniu. Przeciwdziała miażdżycy i nadciśnieniu. Działa przeciwzapalnie i przeciwnowotworowo. Poprawia pracę układu odpornościowego. Wpływa pozytywnie na płodność. (31, 32, 33, 34)

Witaminy z grupy B

W chlebie orkiszowym występują także witaminy z grupy B. Odpowiadają one za pracę układu nerwowego. Uczestniczą w wytwarzaniu neuroprzekaźników i przekazywaniu impulsów nerwowych. Biorą udział w metabolizmie węglowodanów, białek i tłuszczów. Ich niedobór wpływa negatywnie na wykorzystanie glukozy przez mózg. Odpowiednia podaż witamin z grupy B jest bardzo ważna dla osób w okresie dojrzewania, kobiet w ciąży i osób starszych. (35)

Fitosterole

Chleb orkiszowy zawiera fitosterole. (3) Fitosterole są cząsteczkami przypominającymi cholesterol. Występują w roślinach. Fitosterole obniżają absorpcję cholesterolu z pożywienia i obniżają poziom “złego” cholesterolu LDL. Ich spożycie może obniżać ryzyko wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych. (42, 46) 

Badania wskazują, że fitosterole mają działanie przeciwnowotworowe. Fitosterole hamują produkcję kancerogenów, wzrost komórek nowotworowych oraz powstawanie naczyń krwionośnych w obrębie guza.

Zapobiegają także powstawaniu przerzutów poprzez stymulację apoptozy. (43, 45) Apoptoza to programowana śmierć komórki, która jest ściśle kontrolowanym procesem. Dzięki niej z organizmu usuwane są komórki uszkodzone, zmutowane, zainfekowane i zbędne. Na drodze apoptozy niszczone są komórki nieprawidłowe w tym nowotworowe. Apoptoza zapobiega rozwojowi choroby nowotworowej. (44)

Fitosterole szczególnie zmniejszają ryzyko powstawania nowotworu płuc, piersi, endometrium, przełyku, jelita grubego, jajników, jąder i prostaty. (46) Ponadto fitosterole zwiększają aktywność enzymów antyoksydacyjnych, przez co zmniejszają negatywne skutki stresu oksydacyjnego. (43)

Magnez

W chlebie orkiszowym znajdziemy dużo magnezu. Magnez pełni wiele ważnych funkcji w organizmie. Obniża ciśnienie krwi i zapobiega zaburzeniom pracy serca. Reguluje poziom witaminy D oraz wapnia. Odpowiada za metabolizm węglowodanów, tłuszczów oraz białek. Stabilizuje strukturę DNA. Objawy niedoboru magnezu to spadek nastroju, koncentracji i drażliwość. Niedobór magnezu może prowadzić do rozwoju depresji. Skutkuje także skurczami łydek, drętwieniem nóg, łamliwością paznokci i wypadaniem włosów. Może też powodować zaburzenia w wydzielaniu insuliny, co prowadzi do rozwoju cukrzycy. (29)

Fosfor

Chleb orkiszowy zawiera znaczne ilości fosfor. Fosfor wchodzi w skład wielu struktur naszego organizmu. Znajdziemy go w kościach, białkach, lipidach, kwasach nukleinowych i nukleotydach. Ponadto fosfor jest składnikiem ATP (adenozyno-5′-trifosforanu). ATP jest związkiem wysokoenergetycznym. Stanowi źródło energii w wielu procesach fizjologicznych. (50)

Żelazo

Kolejny ważny składnik mineralny, który występuje w orkiszu to żelazo. Żelazo jest potrzebne do syntezy DNA i wielu enzymów. W związku z tym pośrednio odpowiada za powstawanie hormonów, aminokwasów i neuroprzekaźników. Żelazo jest także składnikiem hemoglobiny — białka, które znajdziemy w czerwonych krwinkach. To właśnie dzięki hemoglobinie czerwone krwinki mogą transportować tlen. (36)

Niedobór żelaza może skutkować rozwojem anemii. Dochodzi wtedy do dysproporcji między zapotrzebowaniem organizmu na tlen a ograniczonymi możliwościami krwinek czerwonych. Do objawów niedokrwistości należy bladość skóry, jamy ustnej, gardła, spojówek i płytek paznokciowych. Paznokcie stają się także łamliwe i wklęsłe. Może także dochodzić do duszności, kołatania serca, omdleń, utraty przytomności. Osoby z anemią skarżą się także na zmniejszenie lub brak apetytu. Chorzy doświadczają także bólu i zawrotów głowy, problemów z koncentracją, przewlekłego zmęczenia, senności i zaburzeń snu. Mogą także pojawić się zaburzenia na tle hormonalnym — spadek testosteronu u mężczyzn oraz zaburzenia cyklu menstruacyjnego u kobiet. Często dochodzi także do insulinooporności, zaburzeń elektrolitowych oraz hiperlipidemii. Niedobór żelaza skutkuje także łamliwością, wypadaniem i przedwczesnym siwieniem włosów. (36, 37, 39)

Codziennie tracimy 1-2 mg żelaza poprzez złuszczanie się nabłonka jelitowego, naskórka i w wyniku menstruacji u kobiet. Kobiety są bardziej narażone na niedobór żelaza niż mężczyźni. Najlepszy wskaźnikiem poziomu żelaza w organizmie jest białko — ferrytyna. Ferrytyna magazynuje jony żelaza. Można zbadać jej poziom we krwi w czasie badań laboratoryjnych. (38) Istnieje wiele nieprzyjemnych skutków niedoboru żelaza. Warto więc zadbać o jego podaż z dietą, jedząc np. chleb orkiszowy. Produkty bogate w żelazo najlepiej łączyć z produktami bogatymi w witaminę C. Witamina C zwiększa wchłanialność żelaza. Na kanapkę z chleba orkiszowego warto więc położyć pomidora czy paprykę. (40)

Cynk

W chlebie orkiszowym znajdziemy także cynk. Cynk jest potrzebny do syntezy czerwonych krwinek, białek i hormonów. Wchodzi w skład wielu enzymów. Zapewnia odpowiedni stan skóry i błon śluzowych. Jest potrzebny do prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego. Jego niedobór może prowadzić do rozwoju depresji.

Dodatkowo odgrywa ważną rolę w utrzymaniu ciąży i rozwoju płodu. Jego niedobór może prowadzić do przedwczesnego porodu, wad cewy nerwowej i niskiej masy urodzeniowej. W kolejnych etapach życia dziecka niedobór cynku może powodować zaburzenia rozwoju psychomotorycznego i układu odpornościowego. (41)

Podsumowanie

Chleb orkiszowy jest produktem pozytywnie wpływającym na zdrowie. Do diety powinny włączyć go osoby zmagające się ze zbyt wysokim poziomem cholesterolu. Chleb orkiszowy działa również antyoksydacyjnie i przeciwnowotworowo. Jego regularne spożycie może uchronić nas przed anemią.

Bibliografia:

1. Siemianowska, E., Skibniewska, K. A., Tyburski, J., Majewska, K., Meyer-Wieneke, A., Heistermann, C. (2009). Zawartość błonnika pokarmowego i kwasu fitynowego w chlebie orkiszowym w zależności od odmiany pszenicy, ŻYWNOŚĆ. Nauka. Technologia. Jakość, 2 (63), 75 – 82
2. Skibniewska, K. A., Legas-Bonk, A., Smoczyński, S. S. (2003). Badanie spożycia wybranych składników mineralnych z pieczywem przez mieszkańców Olsztyna, Bromat. Chem. Toksykol., 36, 225-228
3. Solarov, M. B., Filipcev, B. (2020). Spelt vs Common Wheat: Potential Advantages and Benefits, Acta Innovations, 35, 57-64
4. Kohajdova, Z. Karovicova, J. (2008). Nutritional Value and Baking Applications of Spelt Wheat, Acta Sci. Pol., Technol. Aliment. 7(3), 5-14
5. Biesiekierski, J. R. (2017). What is gluten?, Journal of Gastroenterology and Hepatology, 32(Suppl. 1), 78–81
6. Green, P. H. R., Cellier, C. (2007). Celiac Disease, The New England Journal of Medicine, 357(17), 1731-1743
7. Kowalska, H., Marzec, A., Mucha, M. (2012). Ocena sensoryczna wybranych rodzajów pieczywa funkcjonalnego oraz preferencje pieczywa wśród konsumentów, Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych, 571, 67-68
8. https://www.putka.pl/produkt/953/chleby-wagowe/chleb-orkiszowy-z-czarnuszka-1000-g
9. Marques, C., Dauria, L., Cani, P. D., Bacceli, C., Rozenberg, R., Ruibal-Mendieta, N. L., &… Delzenne, N. M. (2007). Comparison of glycemic index of spelt and wheat bread in human volunteers, Food Chemistry 100, 1265–1271
10. Ranhotra, G. S., Gelroth, J. A., Glaser, B. K., Lorenz, K. J. (1995). Baking and Nutritional Qualities of a Spelt Wheat Sample, LWT – Food Science and Technology, 28(1), 118-122
11. Radomski, G., Bać, A., Mierzejewska, S. (2007). Ocena porównawcza wartości wypiekowej mąki pszennej i orkiszowej, Inżyniera Rolnicza, 5(93), 369-374
12. Zieliński, H., Michalska, A., Ceglińska, A. (2008). Antioxidant Properties of Spelt Bread, Pol. J. Food Nutr. Sci., 58(2), 217-222
13. Fang, Y., Yang, S., Wu, G. (2002). Free Radicals, Antioxidants, and Nutrition, Nutrition 18, 872– 879
14. Abdel-Aal, E.-S., M., Hucl, P. (2002). Amino Acid Composition and In Vitro Protein Digestibility of Selected Ancient Wheats and their End Products, Journal of Food Composition and Analysis, 15, 737-747
15. https://www.researchgate.net/profile/Abdul-Mumtaz/publication/287645735_L-asparaginase_as_a_critical_component_to_combat_Acute_Lymphoblastic_Leukaemia_ALL_a_novel_approach_to_target_ALL/links/5d2a254492851cf44081eb22/L-asparaginase-as-a-critical-component-to-combat-Acute-Lymphoblastic-Leukaemia-ALL-a-novel-approach-to-target-ALL.pdf
16. Kesztelyi, D., Troost, F. J., Masclee, A. A. M. (2009). Understanding the role of tryptophan and serotonin metabolism in gastrointestinal function, Neurogastroenterol Motil., 21, 1239–1249
17. Zalega, J., Szostak-Węgierek, D. (2013). Żywienie w profilaktyce nowotworów. Część I. Polifenole roślinne, karotenoidy, błonnik pokarmowy, Probl Hig Epidemiol., 94(1), 41-49
18. Larsson, S. C., Giovannucci, E., Bergkvist, L.,Wolk. A. (2005). Whole grain consumption and risk of colorectal cancer: a population- based cohort of 60 000 women, Br J Cancer, 92, 1803- 1807
19. Schatzkin, A., Park, Y., Leitzmann, M. F., Hollenbeck, A. R., Cross, A. J. (2008). Prospective study of dietary fiber, whole grain foods, and small intestinal cancer, Gastroenterology, 135, 1163-1167
20. Park, Y., Brinton, L. A., Subar, A. F., Hollenbeck, A., Schatzkin, A. (2009). Dietary fiber intake and risk of Brest cancer in postmenopausal women: the National Institutes of Health-AARP Diet and Health Study, Am J Clin Nutr., 90, 664-671
21. Chan, J. M., Wang, F., Holly, E. A. (2007). Whole grains and risk of pancreatic cancer in a large population-based casecontrol study in the San Francisco Bay Area, California, Am J Epidemiol., 166, 1174-1185
22. Huang, Z., Liu, Y., Qi, G., Brand, D., Zheng, S. G. (2018). Role of Vitamin A in the Immune System, J. Clin. Med., 7(258), 1-16
23. Polcz, M. E., & Barbul, A. (2019). The Role of Vitamin A in Wound Healing,  Nutrition in Clinical Practice 00(0), 1-6
24. Timoneda, J., Rodríguez-Fernández, L., Zaragozá, R., Marín, M. P., Cabezuelo, M. T., Torres, L., Viña, J. R., Barber, T. (2018). Vitamin A Deficiency and the Lung, Nutrients, 10(1132), 1-29 
25. Maia, S. B., Souza, A. S. R., de Fátima Costa Caminha, M., da Silva, S. L., de Sá Barreto Luna Callou Cruz, R., dos Santos, C. C., Filho, M. B. (2019). Vitamin A and Pregnancy: A Narrative Review, Nutrients, 11(681), 1-18
26. Rusińska, A., Płudowski, P., Walczak, M., Borszewska-Kornacka, M., Bossowski, A., Chlebna-Sokół, D., …& Zygmunt, A. (2018). Zasady suplementacji i leczenia witaminą D – nowelizacja 2018r, Post. Neonatol. 1, 1-24
27. Galant K., Barg E., Kazanowska B. (2016). Witamina D a choroby metaboliczne, autoimmunologiczne i nowotworowe, Pediatr. Endocrinol. Diabetes Metab., 1, 31-37
28. Wawrzyniak A., Mincer-Chojnacka I., KalickiB., Lipińska-Opałka A., Jobs K., Stelmasiak A. (2015). Plejotropowe działanie witamin D i K, Pediatr. Med. Rodz. 4, 374-381
29. Iskra, M., Krasińska, B., Tykarski, A. (2013). Magnez – rola fizjologiczna, znaczenie kliniczne niedoboru w nadciśnieniu tętniczym oraz jego powikłaniach oraz możliwości uzupełniania w organizmie człowieka, Arterial Hypertension, 17(6), 447-459
30. Maciá,     E. (2005). The role of phosphorus in chemical evolution, Chem.     Soc. Rev., 34, 1-14
31. Zaborska A., Krol J., Brodziak A. (2015). Witamina E właściwości i znaczenie dla człowieka, Przemysł spożywczy, 69(12), 28-31
32. Schneider, K. (2005). Chemistry and biology of vitamin E, Mol. Nutr. Food Res., 49, 7-30
33. Jeznach-Steinhagen, A., Czerwonogrodzka-Senczyna, A. (2013). Postępowanie dietetyczne jako element leczenia zaburzeń płodności u mężczyzn z obniżoną jakością nasienia, Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii, 9(1), 14-19
34. Cicek, N., Eryilmaz, O. G., Sarikaya, E., Gulerman, C., Gene, Y. (2012). Vitamin E effect on controlled ovarian stimulation of unexplained infertile women, J Assist Reprod Genet., 29, 325–328
35. Goluch-Koniuszy, B., Kołodziejski, M. (2017). Spożycie witamin z grupy B w badaniach polskich na przestrzeni lat 2004-2016, Bromat. Chem. Toksykol., 50(2), 89-98
36. Gupta, C. P. (2014). Role of Iron (Fe) in Body, Journal of Applied Chemistry, 7(11), 38-46
37. Chełstowska, M., Warzocha, K. (2006). Objawy kliniczne i zmiany laboratoryjne w diagnostyce różnicowej niedokrwistości, Onkologia w Praktyce Klinicznej, 2(3), 105–116
38. Słomka, A., Żekanowska, E., Piotrowska, K., Kwapisz, J. (2012). Metabolizm żelaza z zagadnieniami matczyno‑płodowego krążenia żelaza, Postepy Hig Med Dosw. (online), 66, 876-887
39. Korzeniowska, K., Wietlicka, I., Jabłecka, A. (2012). Zaburzenia gospodarki żelaza Część 2. Niedobory żelaza, Farmacja Współczesna, 5, 146-150
40. Valšíková, M., Červenka, J., Barkoci, Š., Sudzina, M. (2010). The evaluation of vitamin C content in fruits of vegetable pepper and tomato, Acta Universitatis Agriculturae et Silviculturae Mendelianae Brunensis, 58(2). 281-286
41. Szcześniak, M., Grimling, B., Meler, J. (2014). Cynk – pierwiastek zdrowia, Farm Pol, 70(7), 363-366
42. Ostlund, Jr., R. E. (2002). Phytosterols in Human Nutrition, Annu. Rev. Nutr., 22, 533–49
43. Woyengo, T. A., Ramprasath, V. R., Jones, P. J. H. (2009). Anticancer effects of phytosterols, European Journal of Clinical Nutrition, 63, 813–820
44. Rudnicka, K. W., Szczęsna, E., Miszczyk, E., Mikołajczyk-Chmiela, M. (2011). Apoptoza i autofagia – mechanizmy i metody detekcji, Postępy biologii komórki, 38(2), 247-265
45. Jiang, L., Zhao, X., Xu, J., Li, C., Yu, Y., Wang, W., Zhu, L. (2019). The Protective Effect of Dietary Phytosterols on Cancer Risk: A Systematic Meta-Analysis, Journal of Oncology, 2019, 1-11
46. Marangoni, F., Poli, A. (2010). Phytosterols and cardiovascular health, Pharmacological Research, 61, 193–199