Czarny bez to gatunek rośliny z rodziny piżmaczkowatych (Adoxaceae), dawniej zaliczany był również do rodziny bzowatych (Sambucaceae), a także przewiertniowatych (Caprifoliaceae).
Jak wygląda czarny bez?
Sambucus nigra L. jest krzewem o wysokości około 10 metrów. Posiada białe kwiaty o średnicy od 10 do 20 cm, natomiast pojedyncze kwiaty są w kolorze białym lub kremowym.
Tradycyjne zastosowania czarnego bzu
Owoce czarnego bzu w medycynie używane były już od starożytności, jako środek przeczyszczający, moczopędny, ściągający, napotny, przeciw ukąszeniom żmij, oparzeniom oraz wrzodom. W starożytnym, Rzymie czarny bez używany był do farbowania włosów. Plemiona słowiańskie stosowały czarny bez jako lekarstwo na febrę. Jagody wykorzystywane były jako barwnik i przyprawa do win oraz ciast.
Obecnie ekstrakt z czarnego bzu wykorzystywany jest jako środek przeciwwirusowy, przeciwbakteryjny i przeciwzapalny. Badania wykazują, że czarny bez posiada właściwości antyoksydacyjne, immunomodulujące, insulinopodobne.
Owoce czarnego bzu – wartości odżywcze
Owoce czarnego bzu to małe i kuliste 6-nasienne pestkowce, średnica 6-8 mm, występujące w owocostanach na czerwonej szypułce. W trakcie dojrzewania zmieniają swoją barwę z zielonej do czerwonej, ciemnofioletowej gdy są już dojrzałe. Dojrzały owoc wydziela czerwony mdły sok.
Owoce bogate są w substancje bioaktywne, takie jak antocyjany, flawonole, kwasy fenolowe, kwasy organiczne, a także witaminy: C, witaminy z grupy B, β-karoten, składniki mineralne oraz węglowodany. Zawartość poszczególnych składników zależy od odmiany, klimatu, warunków glebowych.
Uwaga na niedojrzałe owoce czarnego bzu
Co ciekawe, w niedojrzałych owocach występuję substancja zwana sambunigryną – to glikozyd cyjanogenny, ma ona działanie toksyczne, może wywoływać podrażnienia układu pokarmowego, wymioty, biegunki, mdłości, bóle brzucha. Dlatego też ważnym czynnikiem jest aby do zbioru owoców czarnego bzu dochodziło, gdy są one w pełni dojrzałe. Owoce czarnego bzu są bogate w olejki eteryczne w ilości ok. 0,01%, oraz odczyn pH waha się w zakresie 3,8-4,1.
Właściwości prozdrowotne kwiatów i owoców czarnego bzu
W zielarstwie najczęściej stosuje się wysuszone kwiaty i owoce, znacznie rzadziej zaś korę bzu czarnego. Badania naukowe samych kwiatów i owoców oraz wyizolowanych z nich związków aktywnych potwierdziły działanie napotne, przeciwzapalne, diuretyczne, wykrztuśne, antywwirusowe i antybakteryjne, immunostymulujące, antyoksydacyjne oraz polegające na obniżaniu poziomu lipidów, cholesterolu i cukru we krwi, przy czym badania toksykologiczne nie wykazały żadnych efektów ubocznych (kategoria GRAS, pod warunkiem wykorzystania owoców dojrzałych i poddanych obróbce termicznej, tj. wolnych od sambunigryny).
Owoce czarnego bzu wykazują działanie napotne, a w nieco większych dawkach przeczyszczające, ułatwiając tym samym usuwanie szkodliwych metabolitów z organizmu. Owoce, opóźniając reakcję organizmu pochodzącą z ośrodkowego układu nerwowego, wykazują działanie przeciwbólowe. Jest ono słabsze niż w przypadku stosowania środków przeciwbólowych (np. 160 razy słabsze niż morfiny.
Owoce czarnego bzu stosowane są także w mieszankach ziołowych, które regulują pracę układu trawiennego, immunologicznego, stymulują pracę wątroby, nerek, poprawiają sprawność wydalania toksyn. Często są stosowane w zaparciach, chorobach skóry, obrzękach.
🔎 Badanie [6] wykazało, że sok z czarnego bzu, bogaty w antocyjany, może poprawiać tolerancję glukozy i zwiększać utlenianie tłuszczów, wspierając zarządzanie wagą oraz zdrowie jelit poprzez pozytywne zmiany w mikrobiocie. Regularne spożycie soku z czarnego bzu może być skutecznym dodatkiem do diety dla osób zmagających się z nadwagą, a dalsze badania mają na celu zbadanie długoterminowych korzyści tego interwencyjnego rozwiązania.
Jak przyrządzić syrop z czarnego bzu?
- W celu przygotowania syropu z kwiatów czarnego bzu potrzebujemy: 40 kwiatowych baldachów, 2 litry wody, sok z czterech cytryn oraz 2 kg cukru. Kwiaty oddzielamy od łodyżek (najlepiej widelcem).
- Zalewamy wrzątkiem i odstawiamy na 12 godzin. Przecedzamy, a następnie zalewamy syropem wcześniej przygotowanym z cukru, wody i cytryny.
- Całość odstawiamy na 48 godzin. Po tym czasie syrop filtrujemy i rozlewamy do wyparzonych butelek.
Jak zrobić powidła z czarnego bzu?
Na 1 kg owoców około 400 g cukru, odrobina wody i sok z cytryny – gotujemy do otrzymania odpowiedniej konsystencji. Jeśli obawiamy się pestek lub nie odpowiada nam ich obecność, możemy po krótkim zagotowaniu bez cukru przetrzeć przez sito, a potem otrzymany mus gotować z cukrem.
Podsumowanie
Właściwości prozdrowotne czarnego bzu przyczyniają się do zwiększającej się jego popularności. Produkty z dodatkiem czarnego bzu mogą występować jako suplement diety lub pod postacią żywności funkcjonalnej.
Bibliografia:
- Kołodziej B., Drożdżal K. Właściwości przeciwutleniające kwiatów i owoców bzu czarnego pozyskiwanego ze stanu naturalnego. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość, 2011, 4(77), 36-44.
- Lee J., Finn C. E. Anthocyanins and other polyphenolics in American elderberry (Sambucus canadensis) and European elderberry (S. nigra) cultivars. J. Sci .Food Agric., 2007, 87, 2665-2675
- Wierzbicki A. Dziki bez czarny – pozyskiwanie surowca i jego zastosowanie. Wiad. Zielar. 2002, 4, 8-10.
- Wójcik J. Nowe wskazania lecznicze Sambucus nigra L. Wiad. Zielar., 2002, 4, 11-12
- Zielińska-Pisklak, Szeleszczuk Ł., Młodzianka A. Bez czarny (Sambucus nigra) – domowy sposób nie tylko na grypę. Lek Pol., 2013, 23(6-7), 1-4.
- Teets, C., Ghanem, N., Ma, G., Minj, J., Perkins-Veazie, P., Johnson, S. A., … & Solverson, P. M. (2024). A One-Week Elderberry Juice Intervention Augments the Fecal Microbiota and Suggests Improvement in Glucose Tolerance and Fat Oxidation in a Randomized Controlled Trial. Nutrients, 16(20), 3555.
- Data pierwotnej publikacji: 20.03.2018
- Data ostatniej aktualizacji o wyniki badań: 10.01.2025
