Czemu boli mnie brzuch? Najczęstsze przyczyny i dietetyczne sposoby łagodzenia bólu

Ludzie od zawsze borykali się dolegliwościami układu pokarmowego. W Roku Pańskim 1896 leczono je fijołkiem. Przygotowany z niego wywar przynosił ulgę przy nagromadzeniu „gazów w żołądku i kiszkach”. Ugotowana w mleku mięta uśmierzała boleści brzucha (5). Podobne działanie wykazywał piołun, a także znana do dziś piołunówka. W tym artykule skupimy się jednak na bardziej nowoczesnych metodach walki z bólem brzucha.

Na bóle brzucha cierpi połowa społeczeństwa. Według danych 10% wszystkich wizyt u lekarzy ogólnych dotyczy właśnie tego problemu (6). Rozważmy, jakie są najczęstsze powody bólu brzucha pacjentów. W jaki sposób możemy żywieniowo ograniczać te dolegliwości.

Sprawdź, jaki to rodzaj bólu brzucha

W trakcie diagnostyki jedną z najważniejszych informacji jest umiejscowienie i charakter bólu. Wiele schorzeń wywołuje podobne objawy. Z tego powodu często są one niespecyficzne. W języku potocznym mianem bólu brzucha określamy zarówno dolegliwości w okolicach pępka, jak i w podbrzuszu. Może to być ból kłujący, tępy, ściskający czy kolkowy.

W jaki sposób opisać ból brzucha?

Zacznijmy od rodzaju bólu brzucha. Rozróżniamy ból ostry (nagły) oraz przewlekły, czyli się powtarzający. Ból brzucha można opisać jako piekący, kłujący, tępy, ściskający czy kolkowy. Rodzaj bólu wskazuje na chorobę występującą u pacjenta, dlatego tak ważne jest określenie jego typu.

Następnie należy dopytać o umiejscowienie dolegliwości. Przy wielu schorzeniach boli np. śródbrzusze. Jednak nie zawsze umiejscowienie bólu jest jednoznaczne, zdarzają się schorzenia, w których występuje uogólniony ból brzucha. Dodatkowo trzeba wspomnieć, że istnieje tzw. ból przeniesiony. Ten rodzaj bólu występuje np. przy zapaleniu pęcherzyka żółciowego. W takim przypadku pacjent będzie odczuwał dolegliwości zarówno w śródbrzuszu, jak i w prawej łopatce.

W trakcie diagnozy warto zwrócić uwagę na czynniki łagodzące oraz nasilające objawy.

Jest to ważny czynnik do określenia jednostki chorobowej. Zauważono, że chodzenie łagodzi ból związany z kolką żółciową. Ważna jest także sezonowość lub czas występowania dolegliwości bólowych (np. po jedzeniu). Wśród objawów towarzyszących bólowi znajduje się biegunka, zaparcia, wzdęcia, bóle głowy, obniżony nastrój czy wysoka temperatura.

Jakie są najczęstsze przyczyny bólu brzucha?

Przejedzenie

Z powodu przejedzenia może pojawić się ból i uczucie pełności, ciężkości.

Na taki rodzaj bólu pomoże rozgrzanie brzucha np. termoforem, wypicie herbaty ziołowej z kopru włoskiego, pokrzywy lub dziurawca. Ten rodzaj bólu brzucha mija sam po kilku godzinach.

Zgaga

Przy tym schorzeniu ból jest odczuwany za mostkiem oraz w nadbrzuszu, często jest on określany jako piekący. Dolegliwości bólowe mogą także obejmować gardło, przez co wywołują kaszel oraz chrypkę (4).

Dolegliwości najczęściej pojawiają się spożyciu potraw tłustych, smażonych, kwaśnych czy pikantnych. Jako najczęstsze produkty wywołujące ból podaje się: cytrusy, przetwory pomidorowe, czekoladę, kawę i herbatę.

Ból brzucha intensyfikuje się w pozycji leżącej. Z tej przyczyny, należy zwrócić szczególną uwagę na odstęp czasowy między spożyciem posiłku a pójściem spać (7).

Wrzody

Wrzody mogą tworzyć się w żołądku oraz dwunastnicy. W związku z tym najczęściej ból jest odczuwany w nadbrzuszu. Jest on opisywany jako ostry, palący czy piekący. Objawy mogą utrzymywać się kilka dni, a nawet miesięcy. Jeśli wystąpi nagłe zaostrzenie bólu, rozlanego towarzyszące mu fusowate wymioty koniecznie trzeba skontaktować się z lekarzem (4).

Spożywanie posiłków działa dwojako na ból brzucha. Będzie on bardziej odczuwalny w przypadku umiejscowienia wrzodów w żołądku. Odwrotnie zaś będzie w przypadku wrzodów dwunastniczych, wtedy ból po posiłku jest łagodzony (4).

Zapalenie błony śluzowej żołądka

W trakcie tej choroby ból jest odczuwany w śródbrzuszu. Najczęstszą jej jest zakażenie bakterią Helicobacter pylori. W takim przypadku należy przyjmować antybiotyki oraz wprowadzić dietę łatwostrawną w celu zmniejszenia odczuwanego bólu.

Chorobę tę może także wywoływać niewłaściwa dieta oraz rodzaj przyjmowanych leków. Zauważono, że spożywanie alkoholu i palenie tytoniu sprzyja rozwojowi zapalenia żołądka. W takich przypadkach konieczne jest wprowadzenie zmian w stylu życia.

W celu łagodzenia dolegliwości do diety należy włączyć dużą ilość nienasyconych kwasów tłuszczowych oraz rozpuszczalnego błonnika. Zauważono, że po 30 dniach przyjmowania (3 g dziennie) beta glukanów z owsa wyraźnie wzmacniała się błona śluzowa żołądka. Pamiętajmy także o łagodnym przyprawianiu posiłków, by nie podrażniać żołądka i nie wzmacniać odczuć bólowych (8).

SIBO, czyli zespół rozrostu bakteryjnego jelita cienkiego

SIBO jest spowodowane zwiększeniem ilości bakterii w jelicie cienkim. Szczególnie niekorzystny jest rozrost szczepów E. coli, Aeromonas oraz Klebsiella. Wytwarzają one enzymy oraz endotoksyny, które uszkadzają nabłonek jelita, powodują obrzęk błon śluzowych, bolesne skurcze. Efektem tych mechanizmów są wzdęcia, biegunka i ból w śródbrzuszu (1).

Niestety, jeśli nie wyleczymy pierwotnej przyczyny SIBO, to po antybiotykoterapii może dojść do nawrotu choroby. Najczęściej tymi przyczynami są: nieprawidłowa ruchowość jelit, choroba Leśniowskiego-Crohna, IBS, cukrzyca, niedoczynność tarczycy czy marskość wątroby, zaburzenia metaboliczne (1).
Aby, ograniczyć reakcje bólowe oraz opóźnić nawrót choroby zaleca się stosowanie diety o niskim FODMAP, oraz przyjmowanie probiotyków.

Zespół jelita drażliwego (IBS)

Schorzenie to daje nieswoiste objawy. Bóle brzucha są kujące, palące, ale nie są one dokładnie umiejscowione. Pojawiają się na przemian biegunki z zaparciami. Towarzyszy im przelewanie i uczucie uścisku w podbrzuszu. Najczęściej objawy mijają po wypróżnieniu (4). Zauważono, że tej chorobie mogą towarzyszyć nietolerancje pokarmowe, szczególnie na gluten, mleko i błonnik. Są to substancje powodujące bolesne napięcia i skurcze jelita grubego. Objawy bólowe nasilają się po spożyciu pokarmu (2).

Oby ograniczyć ból przy IBS ważne jest wykluczenie produktów wywołujących dolegliwości. Należy sprawdzić, jak pacjent reaguje na nabiał, gluten, błonnik nierozpuszczalny, kawę, herbatę oraz pikantne przyprawy. Nie ma konieczności eliminacji produktów, które nie wywołują dolegliwości bólowych. W trakcie badań nie udowodniono, by dieta bezglutenowa lub bezmleczna zapobiegała dolegliwościom bólowym przy IBS. Aktualne zaleca się dietę o niskim FODMAP lub niskohistaminową. Pamiętajmy także, by w diecie znajdował się rozpuszczalny błonnik (3).

Alergie i nietolerancje pokarmowe

Przy alergii oraz nietolerancji występuje różny czas reakcji na czynnik drażniący. Przy uczuleniu na składnik spożywczy dolegliwości pojawiają się w ciągu kilku minut po spożyciu składnika. Przy nietolerancji zaś czas ten jest dłuższy, ale i same dolegliwości utrzymują się dłużej.

Produkty najczęściej alergizujące to skorupiaki, orzechy, orzeszki ziemne, jaja oraz ryby. Wśród populacji najczęstsze nietolerancje pokarmowe występują po spożyciu glutenu, laktozy i fruktozy.

Zarówno alergie, jak i nietolerancje powodują podobne dolegliwości. Są to bóle pojawiające się w podbrzuszu. Towarzyszą im biegunki, wymioty, a nawet bóle głowy. Mogą towarzyszyć im swędzenie skóry, wysypka, a nawet reakcja anafilaktyczna w przypadku silnej alergii (4). U pacjenta z alergią lub nietolerancją pokarmową należy stosować dietę eliminacyjną. W trakcie przygotowywania jadłospisu dla alergika należy wziąć pod uwagę alergie krzyżowe.

Choroba Crohna

W trakcie tej choroby ból występuje w prawym podbrzuszu. Dolegliwości bólowe są podobne do objawów zapalenia wyrostka robaczkowego. Ból nasila się w trakcie dotyku. Towarzyszy mu biegunka oraz wzdęcia.

Przebieg choroby Crohna dzieli się na etapy zaostrzenia i wyciszenia.

Do diety należy włączyć probiotyki, rozpuszczalny błonnik, kwasy tłuszczowe n-3, aby wydłużyć czas wyciszenia choroby. W trakcie zaostrzenia choroby często stosuje się żywienie dojelitowe (9).

Wrzodziejące zapalenie jelita

Choroba ta objawia się bólem brzucha, często towarzyszy mu krwawa biegunka i stany podgorączkowe. Podobnie jak w chorobie Crohna, przebieg wrzodziejącego zapalenia jelita dzielimy na czas zaostrzenia i wyciszenia.

Leczenie dietetyczne opiera się na podtrzymywaniu remisji choroby. W jadłospisie nie powinno być karagenów, cukru, pikantnych potraw. Niektóre badania wykazują, że należy wykluczyć mleko, winogrona, cytrusy (10). Warto wytypować produkty, które nie są tolerowane przez pacjenta.

Zapalenie wyrostka robaczkowego

Zapalenie to powoduje stały, tępy i nasilający się ból. Może być on opisywany jako wędrujący, występuje najczęściej w prawym dole biodrowym. Wraz z nim występują wymioty, nudności. Należy pamiętać, że przebieg objawów jest zmienny w czasie. Istnieje możliwość pęknięcia wyrostka robaczkowego, dlatego konieczna jest szybka interwencja lekarska (11).

Marskość wątroby

Przy tym schorzeniu pacjent nie odczuwa bólu. W zaawansowanym stadium choroby może występować brak łaknienia, czy uczucie pełności w nadbrzuszu.

Przy marskości wątroby ważna jest długofalowość diety. Zauważono, że czerwone mięsa oraz ich przetwory przyśpieszają przebieg choroby. Negatywnie wpływają także cukier, nasycone kwasy tłuszczowe i cholesterol.

Pacjenci chorujący na marskość wątroby powinni zwracać szczególną uwagę na dietę. Ważna jest odpowiednia ilość warzyw i owoców, błonnika, nienasyconych kawasów tłuszczowych, a także białek mleka (12).

Nowotwór wątroby

Na początku choroby nie pojawiają się żadne objawy. Wraz z rozwojem nowotworu pacjent może cierpieć na brak łaknienia oraz wymioty. Mogą pojawić się dolegliwości bólowe w prawym podżebrzu. Przy nowotworze wątroby może wystąpić nagłe wodobrzusze oraz objawy żółtaczkowe (4).

Kamica pęcherzyka żółciowego

Objawem kamicy pęcherzyka żółciowego są przemijające bóle tępe w śródbrzuszu. Mogą one promieniować do prawej łopatki. Podobnie jak w marskości wątroby, występuje uczucie pełności pod prawym łukiem żebrowym. Uczucie to wzmacnia się po obfitym, tłustym posiłku (4).

Zauważono także rozwój tego schorzenia przy spożywaniu nadmiernej ilości cukrów, fruktozy i tłuszczu.

W diecie należy zwiększyć zawartość ryb i kwasów tłuszczowych n-3, błonnika, witaminy C, owoców oraz białka roślinnego (13).

Ostre zapalenie pęcherzyka żółciowego

Zapalenie może być powikłaniem kamicy pęcherzyka żółciowego. Typowym objawem jest kolkowy ból w prawej, górnej części brzucha. Lekarze podkreślają, że ból ten może promieniować do prawej łopatki.

Przy ostrym zapaleniu pęcherzyka żółciowego występuje tkliwość brzucha, nudności, wymioty i wzdęcia (4). Objawy te nasilają się po spożyciu tłustego, ciężkostrawnego posiłku. W przypadku ostrego zapalenia pęcherzyka żółciowego konieczna jest konsultacja lekarska.

Zatrucia pokarmowe

Najczęściej są spowodowane przez enterotoksyny Clostridium perfringens, szczep ten może występować np. w surowym i niedogotowanym mięsie. Początek objawów zaczyna się od 8 do 16 godzin po spożyciu. Ból brzucha jest rozlany, towarzyszą mu wodniste biegunki. Najczęściej zakażenie jest samoograniczające. Aczkolwiek przy długotrwałych zatruciach lub osłabieniu pacjenta lekarz może podjąć decyzję o podaniu antybiotyku (14).

Diagnostyka przyczyn bólu brzucha z perspektywy dietetycznej

W trakcie pracy z pacjentem, skarżącym się na ból brzucha, niezwykle ważny jest wywiad żywieniowy. Pytamy w nim o rodzaj występującego bólu oraz jego umiejscowienie. Jednym z ważniejszych aspektów jest wytypowanie produktów, które nasilają objawy. W tym celu możemy przeprowadzić eliminacyjną dietę próbną.

Próbna dieta eliminacyjna

Polega na wykluczeniu wszystkich produktów mogących zaostrzyć dolegliwości bólowe pacjenta. Następnie co 3 dni do diety dodaje się jeden produkt z wykluczonej grupy. Jeżeli po spożyciu danego produktu nie zaostrzą się dolegliwości, można włączyć go do stałej diety. Jeśli jednak pojawią się bóle brzucha, wzdęcia, nudności należy zrezygnować ze spożywania tego produktu.

Podkreśla się, że próbne diety eliminacyjne są obciążające zarówno psychicznie, jak i fizycznie. Dlatego też koniecznie jest wytłumaczenie zasadności przeprowadzenia diety. Sama dieta powinna trwać najkrócej, jak to jest możliwe. Pamiętajmy, żeby jak najbardziej przybliżona do zwyczajowej diety pacjenta (15).

Testy na nietolerancje i alergie pokarmowe

Na rynku jest dostępnych wiele testów wykrywających nietolerancje żywieniowe. Jest możliwość badania nietolerancji z krwi, kału, ale także próby oddechowe. 

Mogłoby to być skuteczne narzędzie do pracy z pacjentem. Szczególnie gdy chcemy ograniczyć czas trwania lub uniknąć testowej diety eliminacyjnej. Podkreśla się, że testy te mogą być obarczone dużym błędem. Nadal nie istnieją standaryzowane testy na nietolerancje pokarmowe (16).

Testy na alergie wykrywają przeciwciała reagujące ze składnikami diety. Są wykonywane na skórze lub z próbki krwi. Zaleca się wykonanie testów przed oraz po wprowadzeniu diety eliminacyjnej, dzięki temu można ocenić wpływ zmiany diety na organizm (15).

Interwencje dietetyczne

W trakcie współpracy z pacjentem z bólem brzucha niezwykle ważne jest ograniczenie produktów wywołujących dolegliwości. Pamiętajmy jednak, że każda eliminacja z diety powinna być zbilansowana, by nie doszło do niedoborów żywieniowych.

Przy bólach brzucha o znanej przyczynie celem diety będzie opóźnienie zaostrzeń choroby. W tym celu zaleca się spożywanie małych porcji, łatwostrawnych i łagodnych w smaku potraw. Niezwykle ważne jest wprowadzenie składników przeciwzapalnych oraz probiotyków.

Wnioski

1. W wielu przypadkach bólu brzucha zaleca się wprowadzanie diety o niskim FODMAP. Ma to na celu ograniczenie dolegliwości, warto także do diety dodać składniki przeciwzapalne.
2. Pracując z pacjentem z bólem brzucha, konieczne jest przeprowadzenie szczegółowego wywiadu żywieniowego.
3. W celu wykluczenia nietolerancji pokarmowej wskazana jest testowa dieta eliminacyjna
4. Konieczne jest wykluczenie z diety składników, które wywołują dolegliwości. Nie zaleca się eliminowania składników, których negatywne działanie nie zostało potwierdzone. Takie działania prowadzą do niedoborów żywieniowych oraz komplikacji diety pacjenta.
5. Przy chorobie Crohna, wrzodziejącym zapaleniu jelita czy IBS ważne jest dietetyczne wydłużenie czasu remisji choroby.
6. W wielu przypadkach bólu brzucha jest konieczność utrzymywania diety przez całe życie.

Najczęstsze pytania

Bibliografia:

1. Wielgosz- Grochowska J., Domanski N., Drywień M. (2022) Efficacy of an Irritable Bowel Syndrome Diet in the Treatment of Small Intestinal Bacterial Overgrowth: A Narrative Review. Nutrients, 14(16), 3382
2. Pasta A., Formisano E., Calabrese F., Plaz Torres M., Bodini G., Marabotto E., Pisciotta L., Giannini E., Furnari M. (2024) Food Intolerances, Food Allergies and IBS: Lights and Shadows, Nutrients, 16(2), 265
3. Bertin L., Zanconato M., Crepaldi M.  Marasco G., Cremon C., Barbara G., Barberio B., Zingone F., Savarino E. (2024) The role of the FODMAP Diet in IBS. Nutrients, 16(3), 370
4.  Pączek L., Mucha K., Foroncewicz B. (2009) Choroby wewnętrzne. Podręcznik dla studentów pielęgniarstwa i położnictwa. PZWL Wydawnictwo Lekarskie
5. Smoła M. (2023) Home herbal remedies based on the „School” Calendar of 1896. HPPA, vol. 23, 2
6. Rydzewska G. (2023) Postępowanie w czynnościowych bólach brzucha w świetle aktualnych rekomendacji. Lekarz POZ, 1/2023
7. Taraszewska A. (2021) Risk factors for gastroesophageal reflux disease symptoms related to lifestyle and diet, Rocz Panstw Zakl Hig, 72(1), 21-28
8. Gudej S., Filip R., Harasym J., Wilczak J., Dziendzikowska K., Oczkowski M., Jałosińska M., Juszczak M., Lange E. (2021) Clinical Outcomes after Oat Beta- Glucans Dietary Treatment in Gastritis Patients. Nutrents, 13(8), 2791
9. Manski S., Noverati N., Policarpo T., Rubin E., Shivashankar R. (2023) Diet and Nutrition in Inflammatory Bowel Disease: A Review of the Literature. Crohns Colitis 360, 6(1)
10. Kashteli A., Madsen K., Dieleman L. (2019) Diet in the Pathogenesis and Management of Ulcerative Colitis; A Review of Randomizen Controlled Dietary Interventions. Nutrients, 11(7), 1498
11. Snyder M., Guthrie M., Cagle S. (2018) Acute Appendictis: Efficient Diagnosis and Management. Am Fam Physician, 98(1), 25-33
12. Guo W., Ge X., Lu J., Xu X., Gao J., Wang Q, Song C., Zhang Q., Yu C. (2022) Diet and Risk on Non- Alcholic Fatty Liver Disease, Cirrhosis, and Liver Cancer: A Large Prospective Cohort Study in UK Biobank. Nutrients, 14(24), 5335
13. Di Ciaula A., Garruti G., Fruhbeck G., De Angelis M., de Bari O., Wang D., Lammert F., Portincasa P. (2019) The Role of Diet in the Pathogenesis of Cholesterol Gallstones. Curr Med Chem, 26(19), 3620-3638
14. Yao P., Annamaraju P. (2023) Clostridium perfringens Infection. StatPearls
15. Smith E., Foxx-Orenstein A., Marks L., Agrwal N. (2020) Food Sensitivity Testing and Elimination Diets in the Management of Irritable Bowel Syndrome. J Am Osteopath Assoc., 120(1), 19-23
16. Gergano D., Appanna R., Santonicola A., De Bartolomeis F., Stellato C., Cianferoni A., Casolaro V., Iovino P. (2021) Food Allergy and Intolerance: A Narrative Review on Autritional Concerns. Nutrients, 13(5), 1638