Dieta – Reumatoidalne zapalenie stawów (RZS)

Reumatoidalne zapalenie stawów (RZS) to choroba układowa o podłożu autoimmunologicznym. Charakteryzuje się przewlekłym zapaleniem symetrycznych stawów oraz występowaniem zmian pozastawowych i powikłań układowych. Choroba dotyka 3 razy częściej kobiety niż mężczyzn, a maksimum zachorowań odnotowuje się między 40. a 50. rokiem życia.

Spis treści:

1. Objawy
2. Czynniki powstawania i zaostrzenia RZS
3. Zalecenia dietetyczne w RZS
4. Wartości odżywcze w RZS
5. Jakie płyny wybierać?
6. Bibliografia

Objawy RZS

Do głównych objawów RZS zalicza się przede wszystkim: objawy zapalne (zapalenie stawowe, zapalenie kaletek maziowych), guzki reumatoidalne, objawy pozastawowe (zmiany zapalne naczyń krwionośnych, powiększenie węzłów chłonnych, uszkodzenie nerwów obwodowych), objawy pozastawowe narządowe (zapalenie naczyń palców, zapalenie naczyń zaopatrujących nerwy, zmiany zapalne w obrębie oczu, serca, układu oddechowego) oraz objawy nieswoiste (stany podgorączkowe, przebarwienia/plamy na dłoniach, nadmierna potliwość).

Poza leczeniem farmakologicznym, rehabilitacją i innymi metodami terapeutycznymi, do których zalicza się między innymi krioterapię, masaże i światłolecznictwo, istotna jest również modyfikacja diety.

Czynniki powstawania i zaostrzenia RZS

Alergia pokarmowa a RZS

U osób chorych na RZS zanotowano zwiększoną produkcję immunoglobulin IgE, IgG, IgM oraz IgA, skierowanych na substancje występujące między innymi w mleku, pszenicy, kukurydzy oraz drobiu. Podobna, podwyższona reakcja immunologiczna została odnotowana w przypadku spożycia glutenu. Istnieje prawdopodobieństwo występowania zależności między ekspozycją na określone substancje alergizujące a zaostrzeniem objawów choroby.

Mikrobiom a RZS

Istnieje coraz więcej dowodów sugerujących zależność między ludzkim mikrobiomem i rozwojem reumatoidalnego zapalenia stawów. Zmieniony mikrobiom może być czynnikiem odpowiedzialnym za inicjację chorób autoimmunologicznych, do których zalicza się między innymi RZS. W przypadku dysbiozy dochodzi do zmian w obrębie nabłonka oraz zwiększenia przepuszczalności błon śluzowych. Fragmenty drobnoustrojów docierają do krwiobiegu, zapoczątkowując odpowiedź immunologiczną.

Histamina a RZS

Badania wykazały, że procesowi zapalnemu współtowarzyszy podwyższone stężenie histaminy. Dotyczy to nie tylko tkanek objętych procesem zapalnym, ale czasami również krwi.

Stres oksydacyjny a RZS

Stres oksydacyjny może przyczyniać się do stymulacji procesu zapalnego stawów towarzyszącego RZS. Znaczne ilości granulocytów obojętnochłonnych i wolnych rodników tlenowych zaburzają równowagę antyoksydacyjną, przyczyniając się jednocześnie do niszczenia elementów strukturalnych stawów.

Zalecenia dietetyczne w RZS

• Bardzo ważna jest różnorodność diety, która zapewni dowóz niezbędnych składników odżywczych wspomagających utrzymanie zdrowia oraz zwalczanie stanu zapalnego
• Posiłki powinny być podawane w formie nieobciążającej układu pokarmowego, aby nie powodowały zaburzeń trawienia i wchłaniania
• Należy wybierać produkty pełnoziarniste, o wysokiej zawartości błonnika pokarmowego
• Należy zrezygnować z produktów obfitujących w kwasy tłuszczowe nasycone oraz tłuszcze trans
• Korzystne jest dodawanie do potraw i surówek oleju lnianego na surowo, aby zwiększyć podaż kwasów tłuszczowych omega-3 oraz przyswajanie witamin rozpuszczalnych w tłuszczach
• Należy wybierać produkty bogate w wapń i witaminę D
• W przypadku osób zażywających znaczne ilości niesteroidowych leków przeciwzapalnych istnieje ryzyko rozwoju niedokrwistości, w związku z czym należy pamiętać o zwiększeniu spożycia produktów bogatych w żelazo
• Nie należy zapominać o warzywach i owocach będących doskonałym źródłem antyoksydantów, witamin i składników mineralnych
• Produkty, z których komponowane są posiłki, powinny być jak najmniej przetworzone
• Produkty powinny zawierać jak najmniej substancji dodatkowych, które mogą wywoływać reakcje alergiczne
• Do picia należy wybierać przede wszystkim wodę mineralną oraz zieloną herbatę
• Należy zrezygnować z picia kawy, mocnej herbaty, napojów gazowanych, słodzonych, zawierających sztuczne barwniki oraz fosforany
• Sól warto zastąpić przyprawami wspomagającymi zwalczanie stanów zapalnych – nadmiar sodu może powodować zwiększone wydalanie wapnia z moczem
• Unikać produktów spożywczych, po których chory odczuwa nasilone objawy choroby

Niedożywienie przy RZS

🔎 Planując dietę przy reumatoidalnym zapaleniu stawów, miejmy przede wszystkim na uwadze dostarczenie składników odżywczych. Niestety choroba ta często wiąże się też z niedożywieniem. Szacunki sięgają 18-27% chorych. Istnieją dowody naukowe [7], że niedożywienie przy chorobie zwiększa śmiertelność ogółem. Dlatego zadbanie o wszystkie kluczowe dla zdrowia składniki jest priorytetem.

Dieta w RZS i składniki odżywcze

Nienasycone kwasy tłuszczowe

Szczególne znaczenie mają kwasy tłuszczowe z rodziny omega-3, które w odpowiedniej ilości redukują stan zapalny u chorych i zmniejszają dolegliwości związane z chorobą. Dodatkowo kwasy DHA i EPA wpływają na produkcję cytokin prozapalnych: IL-1α, IL-1β oraz TNF. Źródłem kwasów tłuszczowych omega-3 są przede wszystkim tłuste ryby morskie, olej lniany, migdały i orzechy włoskie.

🔎 Wykazano, że taka modyfikacja diety na bogatą w fenole roślinne i kwasy tłuszczowe omega-3 może zmniejszać ból i poprawiać funkcję stawów. Zaleca się wprowadzenie diety bogatej w rośliny, ryby i oleje roślinne jako wsparcie w terapii [8]. Również samo stosowanie diet roślinnych, w tym diety śródziemnomorskiej i wegańskiej, może przyczyniać się do zmniejszenia nasilenia objawów reumatoidalnego zapalenia stawów oraz markerów klinicznych [11].

Oliwa z oliwek obfituje w kwasy tłuszczowe jednonienasycone, które mają zdolność hamowania produkcji niektórych cytokin prozapalnych.

Kwas gammalinolenowy, obecny w oleju z wiesiołka, również posiada zdolność redukowania stanów zapalnych w zajętych chorobowo stawach.

Nadmierna ilość kwasów tłuszczowych omega-6 oraz niewłaściwa proporcja między kwasami omega-3 i omega-6, blokują przeciwzapalne działanie kwasów omega-3.

Nasycone kwasy tłuszczowe oraz kwasy tłuszczowe trans

Kwasy tłuszczowe nasycone oraz kwasy tłuszczowe trans wykazują działanie prozapalne, w związku z czym mogą zaostrzać objawy choroby.

Żywność wysoko przetworzona

🔎 Spożywanie żywności wysoko przetworzonej, niezależnie od ilości kalorii czy poziomu aktywności fizycznej, wiąże się ze zwiększoną ilością tłuszczu wewnątrz mięśni ud. Wyniki te mogą wskazywać na większe ryzyko rozwoju choroby zwyrodnieniowej stawów kolanowych. Badanie podkreśla znaczenie jakości diety dla zdrowia mięśni i sugeruje, że unikanie produktów wysoko przetworzonych może wspierać zdrowie układu mięśniowo-szkieletowego i przeciwdziałać rozwojowi otyłości oraz związanych z nią chorób [9].

Witamina D

Badania wskazują na niedobory witaminy D u chorych na RZS. Witamina D jest niezbędna do namnażania, różnicowania i prawidłowego funkcjonowania komórek układu immunologicznego. Możliwy jest jej prewencyjny wpływ na rozwój chorób autoimmunologicznych. Dodatkowo reguluje wbudowywanie wapnia w kości.

Kolagen

Jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania oraz regeneracji zmienionych chorobowo chrząstek i stawów. Hamuje aktywność enzymów prozapalnych. Źródłem kolagenu w diecie mogą być potrawy na bazie galaretek owocowych i warzywnych oraz suplementacja chrząstką rekina.

Przyprawy

Zaleca się stosowanie przypraw wykazujących działanie przeciwzapalne: imbir, kurkuma, goździki. Korzystne jest również spożywanie cebuli i czosnku ze względu na obecność związków siarki, które ograniczają produkcję hormonów prozapalnych, dzięki czemu zmniejszają odczyn zapalny. Zastosowanie mają również bazylia, tymianek, chrzan, mięta, szałwia.

Jakie płyny wybierać?

Co najlepiej pić?

Najlepszym wyborem jest przede wszystkim woda mineralna niegazowana lub lekko gazowana, bez dodatków smakowych – wspomaga usuwanie toksyn z organizmu. Dobrym wyborem jest również zielona herbata, będąca doskonałym źródłem antyoksydantów oraz wykazująca działanie przeciwzapalne.

Czego lepiej nie pić?

Należy unikać kawy i mocnej herbaty (ograniczają zdolność wykorzystania białka przez organizm, wiążą żelazo, zmniejszają ilość magnezu i wapnia w organizmie) oraz napojów bogatych w fosforany (zaburzają przemianę witaminy D oraz wykorzystanie wapnia przez organizm).

Alkohol a RZS

🔎 Badania wykazały [10], że spożywanie alkoholu, zwłaszcza wysokoprocentowych trunków, wiąże się ze wzrostem ryzyka reumatoidalnego zapalenia stawów. Częstsze spożycie alkoholu zwiększało ryzyko o 3-4% w analizach statystycznych, co potwierdzono również metodami genetycznymi. Wyniki sugerują konieczność ograniczenia spożycia alkoholu w grupach ryzyka choroby.

Bibliografia:

1. Jarosz M: Praktyczny podręcznik dietetyki. Instytut Żywności i Żywienia. Warszawa, 2010.
2. Stanowisko Zespołu Ekspertów Konsultanta Krajowego ds. Reumatologii w sprawie diagnostyki i terapii reumatoidalnego zapalenia stawów. Reumatologia, 2008, 46(3), 111-114.
3. Yeoh N, Burton JP, Suppiah P, Reid G, Stebbings S: The role of the microbiome in the rheumatic diseases. Curr Rheumatol Rep, 2013, 15(3): 314.
4. Rzodkiewicz P, Wojtecka-Łukasik E, Maśliński S: Rola histaminy w chorobach reumatycznych. Reumatologia, 2010, 48(1), 49-53.
5. Matyska-Piekarska E, Łuszczewski A, Łącki J, Wawer I: Rola stresu oksydacyjnego w etiopatogenezie reumatoidalnego zapalenia stawów. Postepy Hig Med Dosw, online, 2006, 60, 617-623.
6. Jasik A, Tałałaj M: Witamina D a reumatoidalne zapalenie stawów. Postępy Nauk Medycznych, 2012, 3, 237-240.
7. Tian, P., Xiong, J., Wu, W., Shi, S., Chen, A., Chen, K., Chen, W., Wu, A., & Liao, Y. (2023). Impact of the malnutrition on mortality in Rheumatoid arthritis patients: A cohort study from NHANES 1999-2014. Frontiers in nutrition, 9, 993061. https://doi.org/10.3389/fnut.2022.993061
8. Stanfar K, Hawes C, Ghajar M, Byham-Gray L, Radler DR. Diet modification reduces pain and improves function in adults with osteoarthritis: a systematic review. J Hum Nutr Diet. 2024 Aug;37(4):847-884. doi: 10.1111/jhn.13317. Epub 2024 May 13. PMID: 38739860.
9. https://press.rsna.org/timssnet/media/pressreleases/14_pr_target.cfm?ID=2536
10. Yang, X., Long, X., Xiao, P., Ge, Q., Zhang, L., & Wang, X. (2024). Analysis of data from the NHANES 1999–2018 and Mendelian randomization studies reveals the relationship between alcohol use and rheumatoid arthritis. Nutrition Journal, 23(1), 1-11.
11. Bostan ZZ, Şare Bulut M, Özen Ünaldı B, Albayrak Buhurcu C, Akbulut G. Effect of Plant-Based Diets on Rheumatoid Arthritis: A Systematic Review. Nutr Rev. 2024 Dec 30:nuae181. doi: 10.1093/nutrit/nuae181. Epub ahead of print. PMID: 39786551.

• Data pierwotnej publikacji: 28.08.2015
• Data ostatniej aktualizacji o wyniki badań: 12.01.2025