Zespół policystycznych jajników to najczęstsza choroba endokrynna (hormonalna) u kobiet w wieku rozrodczym. Występuje u około 6-20 % kobiet (w zależności od źródła informacji). Średnio, na PCOS choruje 10% kobiet. W stosunku do całego społeczeństwa jest to całkiem spora grupa osób i oznacza, że na każde 10 kobiet, 1 choruje na zespół policystycznych jajników.
PCOS charakteryzuje się zaburzonym cyklem miesiączkowym u kobiet, często wydłużonym z powodu braku owulacji. Charakterystyczne dla PCOS są podwyższony poziom androgenów, zaburzony stosunek LH:FSH, niekiedy podwyższone stężenie prolaktyny. Często współwystępuje również insulinooporność.
W obrazie USG, często widzimy typowy obraz „dziurawych” jajników. To oznacza, że w jednym momencie dojrzewa wiele pęcherzyków jajnikowych, jednak nie dochodzi do owulacji, w konsekwencji czego nie pojawia się miesiączka.
Ze względu na zaburzenia hormonalne, zwiększa się ryzyko chorób metabolicznych takich jak cukrzyca, nadciśnienie tętnicze, zaburzenia lipidowe i w ich konsekwencji choroby sercowo-naczyniowe.
Spis treści:
Skąd bierze się PCOS?
Nie znamy dokładnie przyczyn choroby, natomiast wiemy, że na pewno istotny jest tu czynnik genetyczny, ponieważ często PCOS występuje rodzinnie – u mam, córek i sióstr. Istotne są również czynniki środowiskowe, takie jak stres, nieodpowiednia dieta, brak aktywności fizycznej, czy ekspozycja na wysokie stężenie testosteronu w prenatalnym okresie życia.
Jakie są objawy PCOS?
Pierwszymi objawami, które niepokoją pacjentki i są powodem wizyty u lekarza są najczęściej wydłużające się cykle miesiączkowe, trudności w zajściu w ciążę i objawy związane z nadmiarem androgenów:
- hirsutyzm, czyli nadmierne owłosienie na ciele
- uporczywy trądzik,
- łysienie,
- niekontrolowane tycie.
Jak diagnozuje się PCOS?
Diagnostyka PCOS jest kilkuetapowa. Obecnie do rozpoznania stosuje się Kryteria Rotterdamskie zespołu, które obejmują:
- oligoowulację lub brak owulacji,
- kliniczne objawy hiperandrogenizmu lub hiperandrogenemię,
- obraz wielotorbielowatych jajników na USG (co najmniej 12 pęcherzyków śr. 2–9 mm, objętość jajnika >10 ml).
Aby ustalić PCOS, potrzebne są co najmniej 2 z 3 kryteriów. Konieczne jest również wykluczenie innych chorób, takich jak np. niedoczynność tarczycy, guzy przysadki, wrodzony przerost nadnerczy czy zespół Cushinga, które mogą fałszować wynik.
Chociaż nie służą diagnostyce, warto również wykonać badania w kierunku rozpoznania insulinooporności: test OGTT, krzywą insulinową oraz obliczenie wskaźnika HOMA-IR, który pomaga lekarzowi oraz dietetykowi ocenić stopień wrażliwości na insulinę i wdrożyć konkretne postępowanie.
Konsekwencje nieleczonego PCOS
PCOS to nie tylko choroba jajników i problem z niepłodnością. Nieleczony zespól policystycznych jajników ma również wpływ na odległe skutki zdrowotne. Od zwiększonego ryzyka chorób metabolicznych, przez poważne wahania nastrojów i stany depresyjne, po nowotwory jajników i macicy.
Postępowanie przy PCOS
Ze względu na to, że nadwaga, otyłość i insulinooporność to główne czynniki rozwoju zespołu policystycznych jajników, odpowiednia dieta jest tutaj szczególnie ważna. Zależy nam przede wszystkim na tym, aby za pomocą diety i aktywności fizycznej, przerwać tzw. błędne koło PCOS.
Insulina i androgeny
Polega ono na tym, że nadmierna produkcja insuliny przyczynia się do zwiększonej produkcji androgenów. Z kolei androgeny nasilają produkcję insuliny. W którymś momencie ten cykl należy przerwać, a ze względu na to, że dietą bezpośrednio, jesteśmy w stanie wpływać na poziom insuliny, zaczynamy od działania w tym kierunku. Najlepiej tutaj sprawdza się dieta o niskim i średnim indeksie glikemicznym, która zmniejsza zapotrzebowanie na insulinę, a więc także jej produkcję.
Podwyższona produkcja insuliny jest sygnałem dla podwzgórza, które poprzez hormon GnRH pobudza przysadkę do wytwarzania większej ilości LH. Hormon LH pobudza produkcję androgenów. W ten sposób przyczynia się do powstania hiperandrogenemii, czyli podwyższonej ilości androgenów we krwi, dającej typowe objawy PCOS jak hirsutyzm czy wypadanie włosów.
Pomimo insulinooporności w innych tkankach, jajniki pozostają wrażliwe na insulinę. Przy podwyższonej ilości insuliny krążącej we krwi, dodatkowo przyczynia się to do nasilonej produkcji androgenów.
🔎 Badania [13] wskazują, że dieta wysokobiałkowa znacząco poprawia insulinowrażliwość u kobiet z zespołem policystycznych jajników i może stanowić potencjalne strategię żywieniową. Nie różni się jednak pod tym względem niestety od diety ukierunkowanej na odchudzanie, redukcję tkanki tłuszczowej, profilu lipidowego oraz hormonów rozrodczych.
Indeks glikemiczny
Dlatego tak ważna jest dieta o obniżająca produkcję insuliny. Najczęściej polecanym rozwiązaniem jest zastosowanie diety o niskim indeksie glikemiczym. Należy pamiętać, że niski indeks to nie wszystko. Liczy się również ładunek glikemiczny, który bierze pod uwagę nie tylko indeks, ale i porcję danego produktu.
W tym wypadku ważne jest również odpowiednie komponowanie całych posiłków, to znaczy zwracanie uwagi na to, żeby w każdym z nich, nawet przekąsce, znalazło się źródło węglowodanów złożonych, zdrowego tłuszczu i białka, które w diecie kobiet bywa deficytowe.
Rozkład posiłków
Przy insulinooporności ważne jest również ustalenie liczby posiłków i odstępów między nimi względem wyników tzw. krzywych: insulinowej, glukozowej, oraz wartości insuliny i glukozy na czczo.
Poza tym, na poprawę wrażliwości insulinowej wpływają szczególnie takie składniki diety jak:
- imbir,
- cynamon,
- kwasy tłuszczowe nienasycone omega-3,
- chrom,
- cynk,
- selen,
- suplementacja myo-inozytolu.
Obniżenie poziomu insuliny, będzie skutkowało obniżeniem produkcji testosteronu.
Antyoksydanty
Drugim ważnym celem jest komponowanie diety w ten sposób, aby była ona bardzo bogatym źródłem antyoksydantów. W PCOS obserwuje się podwyższony stres oksydacyjny spowodowany wyższą niż u zdrowych osób zwartością wolnych rodników w organizmie, które wchodzą w rekacje ze składnikami komórek, w tym DNA i mogą przyczyniać się m.in. do procesu rozwoju nowotworów. Antyoksydanty pomagają w redukcji stężenia wolnych rodników.
Ich źródłem są przede wszystkim świeże warzywa i owoce, orzechy i przyprawy oraz zioła.
PCOS w otyłości i nadwadze: redukcja masy ciała
Kolejnym celem dietetycznym w PCOS jest uregulowanie masy ciała, co ma ogromny wpływ na regulację gospodarki hormonalnej.
Redukcja masy ciała u kobiet z nadwagą lub otyłością z PCOS, o zaledwie 5% skutkuje w wielu przypadkach uregulowaniem cykli. Biorąc pod uwagę, że 5% masy ciała to u wielu kobiet 3-5 kg (w zależności od tego ile ważą obecnie), które można zrzucić nawet w ciągu miesiąca, efekt jest naprawdę spektakularny!
Redukcja masy ciała znacząco przyczynia się do poprawy wrażliwości insulinowej i zmniejszenia poziomu androgenów, a przez to przywrócenia prawidłowej częstotliwości owulacji.
To oznacza, że u części kobiet, zaledwie miesiąc jest konieczny, aby w cyklu miesięcznym pojawiły się owulacje.
Należy pamiętać, że nadmiar tkanki tłuszczowej, to nie tylko problem natury estetycznej. Tkanka tłuszczowa jest aktywna metabolicznie, to znaczy wytwarza liczne czynniki np. interleukinę-6 czy wolne kwasy tłuszczowe, mające wpływ na rozwój insulinooporności.
🔎 Dieta ketogeniczna jest popularna nie tylko wśród osób bez dodatkowych schorzeń, ale także u kobiet z PCOS. Zdaniem badaczy [14] w świetle obecnych dowodów należy uznać, że znacząco obniża ona masę ciała, BMI, obwód talii i masę tłuszczową u otyłych lub z nadwagą kobiet z zespołem policystycznych jajników (PCOS). Dodajmy jednak, że jest to dieta trudna w realizacji i powinna być poprowadzona przez eksperta z uwagi na możliwe niedobory. Brakuje też odpowiednich badań analizujących jej skuteczność względem standardowej diety [15].
Dlatego też bardzo ważna jest stopniowa, rozsądna redukcja masy ciała, z deficytem 300-500 kcal, która będzie dla pacjentki gwarancją trwałej zmiany i budowania nawyków na przyszłość, a nie tymczasowym rozwiązaniem.
Szczupłe PCOS – dieta
Ze względu na to, że PCOS często występuje u pacjentek z nadwagą i otyłością, szczupłe kobiety z zespołem policystycznych jajników często zastanawiają się, czy powinny coś zmienić w diecie.
Nadmierna masa ciała nie jest warunkiem koniecznym wystąpienia PCOS, natomiast prawidłowa, nie wyklucza insulinooporności. Poza tym, mając na uwadze inne aspekty zdrowotne PCOS, takie jak obniżona zdolność antyoksydacyjna organizmu, powinniśmy celować w te aspekty diety.
Poza tym, dietą możemy wspomagać obniżanie stanu zapalnego, który wpływa m.in. na rozwój trądziku czy ryzyko chorób metabolicznych.
Ważne jest również uważne kontrolowanie realizowania zapotrzebowania na składniki diety mające wpływ na redukcję ryzyka chorób metabolicznych, np. kwasów tłuszczowych omega-3.
Świetnie sprawdza się tutaj wykorzystanie tak zwanego śródziemnomorskiego modelu odżywiania, czy diety DASH.
Leczenie trądziku i wypadania włosów
Obniżenie poziomu insuliny i tym samym androgenów są niezbędne do eliminacji zewnętrznych objawów PCOS jakimi są wypadanie włosów, trądzik i hirsutyzm.
Jeżeli natomiast chodzi o leczenie trądziku, to dietą można wpływać na jego łagodzenie na wielu polach.
Już sama dieta o niskim indeksie glikemicznym, niezależnie od tego, czy występuje insulinooporność czy nie, przyczynia się do redukcji zmian trądzikowych, wpływając na skład sebum.
Inne składniki diety niezwykle istotne pod kątem leczenia trądziku w PCOS to:
- kwasy tłuszczowe omega-3 i wysokie spożycie ryb,
- cynk,
- suplementacja witaminy D,
- ograniczenie spożycia soli kuchennej zarówno tej dodawanej do potraw, jak i wchodzącej w skład gotowych produktów, która może mieć działanie prozapalne.
Przygotowanie do ciąży
Kolejnym, niezwykle ważnym aspektem, który nie powinien być pomijany w diecie w PCOS jest fakt, że duża część kobiet chorujących na zespół policystycznych jajników, planuje zajście w ciążę. Dlatego już na tym etapie dobrym pomyłem jest włączenie suplementacji kwasu foliowego, który według zaleceń Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników, powinien być suplementowany co najmniej 3 miesiące przed planowanym zajściem w ciążę. Nie będzie również błędem stała suplementacja kwasu foliowego, ze względu na możliwość nieplanowanego zajścia w ciążę.
Pod kątem możliwej ciąży, bardzo ważne jest również zadbanie o odpowiedni poziom żelaza w diecie i ewentulane włączenie suplementacji, w razie zajścia takiej potrzeby. Warto wiedzieć, że PCOS charakateryzuje się u niektórych kobiet krwawieniami śródcyklicznymi, a miesiączki bywają bardzo obfite, co przyczynia się do zubożenia zapasów żelaza w organizmie.
Bibliografia:
- Zofia Suszka, “PCOS od A do Z: wiedza, dieta, suplementacja”, ebook https://holistyczniezdrowi.pl/ebook
- Witchel SF, Oberfield SE, Peña AS. Polycystic Ovary Syndrome: Pathophysiology, Presentation, and Treatment With Emphasis on Adolescent Girls. J Endocr Soc. 2019;3(8):1545–1573. Published 2019 Jun 14. doi:10.1210/js.2019-00078
- Kłósek P, Grosicki S, Całyniuk B. Dietoterapia w zespole policystycznych jajników ― zalecenia praktyczne. Forum Zaburzeń Metabolicznych 2017;8(4):148-154
- Dumesic DA, Lobo RA. Cancer risk and PCOS. Steroids. 2013 Aug;78(8):782-5
- Mohammadi M. Oxidative Stress and Polycystic Ovary Syndrome: A Brief Review. Int J Prev Med. 2019;10:86. Published 2019 May 17. doi:10.4103/ijpvm.IJPVM_576_17
- Johnstone EB, Rosen MP, Neril R, et al. The polycystic ovary post-rotterdam: a common, age-dependent finding in ovulatory women without metabolic significance. J Clin Endocrinol Metab. 2010;95(11):4965–4972. doi:10.1210/jc.2010-0202
- Burris J, Rietkerk W, Woolf K. Acne: The Role of Medical Nutrition Therapy. J Acad Nutr Diet. 2013;113(3):416–430. doi:10.1016/j.jand.2012.11.016
- Gaul L. Salt restriction in acne vulgaris. J Indiana State Med Assoc. 1965;58:839–842
- Cervantes J, Eber AE, Perper M, Nascimento VM, Nouri K, Keri JE. The role of zinc in the treatment of acne: A review of the literature. Dermatol Ther. 2017;(August):e12576
- Lim S-K, Ha J-M, Lee Y-H, i in. Comparison of Vitamin D Levels in Patients with and without Acne: A Case-Control Study Combined with a Randomized Controlled Trial. Shellman YG, red. PLoS One. 2016;11(8):e0161162. doi:10.1371/journal.pone.0161162.
- Suplementacja folianów w okresie przedkoncepcyjnym, w ciąży i połogu. Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników; Ginekologia i Perinatologia Praktyczna 2017, tom 2, nr 5, strony 210–214
- Burris J, Rietkerk W, Woolf K. Acne: the role of medical nutrition therapy. J Acad Nutr Diet. 2013 Mar;113(3):416-30
- Wang F, Dou P, Wei W, Liu PJ. Effects of high-protein diets on the cardiometabolic factors and reproductive hormones of women with polycystic ovary syndrome: a systematic review and meta-analysis. Nutr Diabetes. 2024 Feb 29;14(1):6. doi: 10.1038/s41387-024-00263-9. PMID: 38424054; PMCID: PMC10904368.
- Xing NN, Ren F, Yang H. Effects of ketogenic diet on weight loss parameters among obese or overweight patients with polycystic ovary syndrome: a systematic review and meta-analysis of randomized controlled trails. Food Nutr Res. 2024 Mar 12;68. doi: 10.29219/fnr.v68.9835. PMID: 38571924; PMCID: PMC10989237.
- Najafabadi MS, Moludi J, Salimi Y, Saber A. A comparison of the portfolio low-carbohydrate diet and the ketogenic diet in overweight and obese women with polycystic ovary syndrome: study protocol for a randomized controlled trial. Trials. 2023 Aug 9;24(1):509. doi: 10.1186/s13063-023-07569-6. PMID: 37559131; PMCID: PMC10410796.
- Data pierwotnej publikacji: 12.11.2019
- Data ostatniej aktualizacji o wyniki badań: 22.07.2024
