Jakie ryby jeść w ciąży – co może przyszła mama a czego nie

https://dietetycy.org.pl/czy-spozycie-ryb-jest-bezpieczne/https://dietetycy.org.pl/ryby-w-ciazy-przykry-zakaz-czy-smaczna-mozliwosc/

Ciąża to szczególny czas, w którym żywienie przyszłej mamy odgrywa istotną rolę. Dieta kobiety ciężarnej wpływa na zdrowie jej samej, prawidłowy przebieg ciąży, rozwój i zdrowie dziecka w okresie płodowym oraz w całym późniejszym życiu. Podczas ciąży zwiększa się zapotrzebowanie na energię, białko, tłuszcze, witaminy i składniki mineralne, dlatego dieta ciężarnej musi być odpowiednio zbilansowana i urozmaicona. Ponadto, w okresie ciąży, bardzo ważna jest odpowiednia podaż wielonienasyconych kwasów tłuszczowych z grupy omega-3 (EPA i DHA), których głównym źródłem w diecie są ryby.

Częstym pytaniem przyszłych mam jest właśnie kwestia obecności ryb w ich diecie. W artykule odpowiadamy na pytanie – jakie ryby jeść w ciąży?

Ryby – wartość odżywcza 

Ryby to produkt wartościowy pod względem żywieniowym, bogaty m in. w wielonienasycone kwasy tłuszczowe omega-3, łatwo przyswajalne białko z niezbędnymi aminokwasami (lizyna, metionina, cysteina), witaminę D, A i B12 oraz minerały takie jak np.: wapń, fosfor, jod, cynk i selen.  

Szereg składników odżywczych sprawia, że spożycie ryb wykazuje prozdrowotne działanie: zmniejsza ryzyko choroby sercowo-naczyniowej, zachorowań na raka czy osłabiają objawy zapalne. 

Ze względu na korzystny wpływ na zdrowie oraz wartość odżywczą, ryby są zaliczane do żywności funkcjonalnej (żywność, która oprócz efektu odżywczego wykazuje działanie prozdrowotne) [11, 19].

Ryba rybie nie równa 

Obecnie na rynku w Polsce, możemy spotkać się z rybami o zróżnicowanej zawartości odżywczej:  

• bałtyckimi: należą do nich m.in. chuda ryba dorsz, średnio tłusty śledź i tłusty łosoś, z dobrą zawartością białka (17%) o wysokiej strawności; łosoś charakteryzuje się najwyższą zawartością kwasów omega-3 EPA i DHA oraz jest dobrym źródłem witaminy D3, fosforu i selenu; 
• hodowanymi w Polsce: są to np. karp o średniej zawartości białka 16,7% i niskiej zawartości kwasów EPA i DHA (214 mg/100 g tkanki) oraz pstrąg o wysokiej zawartości białka (18,9%) oraz znacznej ilości kwasów omega-3 (1804 mg/100 g tkanki); 
• importowanymi oceanicznymi: zaliczamy do nich solę i mintaja, które mają stosunkowo niską zawartość białka (średnio 12,8%) oraz tłuszczu, czyli również niską zawartość kwasów omega-3; 
• importowanymi hodowlanymi: należy do nich panga o niskiej zawartości białka (12,9%) oraz niskim stężeniu kwasów EPA i DHA (24,8 mg/100 g) oraz tilapia o wysokiej zawartości białka (16,4%) i bardzo wysokiej zawartości witaminy D3 (38  µg/100 g ), ale niskiej sumie kwasów EPA i DHA (70,8 mg/100 g)  

Ryby importowane są coraz popularniejsze na polskim rynku ze względu na to, że można je zakupić w postaci łatwych do przyrządzenia, porcjowanych i odskórzanych filetów [18, 19]. 
 

Zalecenia odnośnie spożycia ryb

Wielonienasycone kwasy tłuszczowe z rodziny omega-3 to niezbędny składnik do prawidłowego rozwoju w okresie pre- i postnatalnym oraz zapewnienia zdrowia w późniejszym wieku. 

Źródłem kwasu ALA są przede wszystkim olej lniany, rzepakowy i sojowy oraz orzechy włoskie. 

Do podstawowych źródeł długołańcuchowych kwasów tłuszczowych, m.in. DHA należą tłuste ryby morskie.

Szczególną uwagę na podaż kwasu DHA należy zwrócić w trzecim trymestrze ciąży. Wtedy ma miejsce nasilone gromadzenie DHA w tkankach płodu, z powodu intensywnego rozwoju układu nerwowego. 

Ponadto, bardzo ważna jest odpowiednia podaż kwasów omega-6 i stosunek kwasów omega-6 do omega-3, który nie powinien przekraczać 4:1. 

Z tego powodu, kobiety w ciąży, powinny stosować się do zaleceń dotyczących spożycia tych kwasów [8, 20, 24]. 

Dlaczego kwasy omega-3 są tak istotne podczas ciąży? 

1.  wydłużają czas trwania ciąży i zmniejszają ryzyko wystąpienia porodu przedwczesnego, wykazano, że dzieci urodzone przedwcześnie miały obniżone stężenie DHA w osoczu krwi – 15,9 µmol/l, a u dzieci urodzonych w terminie wynosiło 164,7 µmol/l; 
2. poprawiają rozwój ośrodkowego układu nerwowego u płodu oraz funkcji motorycznych, poznawczych i umysłowych u dzieci, ponieważ w mózgu i siatkówce oka jest stosunkowo wysokie stężenie kwasu DHA; 
3. zapobiegają urodzeniu noworodka z niską masą urodzeniową; badanie Van Eidsena wykazało, że im wyższy wskaźnik proporcji kwasów omega-3 do omega-6 na korzyść tych drugich, tym wyższe ryzyko urodzenia dziecka z niską masą urodzeniową; 
4. zapobiegają depresji poporodowej, antydepresyjny rezultat działania kwasów n – 3  wiąże się z właściwościami przeciwzapalnymi, neuroprotekcyjnymi i modulacją neuroendokrynną; 
5. zmniejszają ryzyko cukrzycy typu I i choroby nadciśnieniowej w wieku dorosłym 
6. działają antyalergicznie, niskie poziomy kwasów omega-3 w kobiecym mleku, mogą przyczyniać się do rozwoju astmy, atopowego zapalenia skóry oraz alergicznego nieżytu nosa u niemowląt i małych dzieci; kwasy te hamują nadmierną odpowiedź immunologiczną i osłabiają procesy zapalne. Suplementacja witaminą D i kwasami tłuszczowymi EPA i DHA pochodzącymi z olejów rybich zmniejszały ryzyko wystąpienia astmy i świszczących oddechów u dzieci; 
7. zmniejszają ryzyko wystąpienia: niższego ilorazu inteligencji werbalnej, gorszych wyników zachowań prospołecznych i rozwoju społecznego w zakresie motoryki i komunikacji oraz problemów emocjonalnych u dzieci; 
8. mają udział w leczeniu zespołu nadpobudliwości z deficytem uwagi (ADHD), w szczególności kwasy EPA; 
9. zmniejszają predyspozycję do agresji i depresji u dzieci, małe spożycie ryb w okresie ciąży i karmienia piersią może skutkować takimi predyspozycjami [7, 8, 10, 17, 24]. 

Nie tylko kwasy omega-3 

Ryby, poza kwasami omega-3, są również źródłem innych składników niezbędnych podczas ciąży. 

Białko: zalecane spożycie białka dla kobiet ciężarnych, wzrasta z 0,9 g/kg m.c./dobę do 1,2 g/kg m.c./dobę. Mięso ryb ma bardzo korzystny skład aminokwasowy oraz charakteryzuje się wysoką strawnością (ok. 97%). Należy jednak pamiętać, że podczas ciąży, nie powinno się spożywać surowych ryb. Mogą być źródłem chorobotwórczych bakterii (Listeria monocytogenes, Toxoplasma gondii, Salmonella, Capylobacter). 

Witaminy A, D i z gr. B: w czasie ciąży zwiększa się również zapotrzebowanie na większość witamin, a część z nich dostarczają ryby. Najwięcej witaminy D3, która jest niezwykle istotna dla prawidłowego rozwoju płodu, znajduje się w śledziu, pstrągu, łososiu i sardynkach. 

Składniki mineralne fluor, jod, selen, cynk, wapń, fosfor, potas, magnez: ryby zawierają niektóre składniki (fosfor, potas, magnez, wapń, fluor) w ilości większej niż w mięsie zwierząt rzeźnych. Przykładowo najwięcej jodu znajduje się dorszu (110 µg/ 100 g części jadalnych) i mintaju (103 µg/ 100 g części jadalnych), a cynku w wędzonym szprocie (32,5 mg/kg), świeżym węgorzu (17,5 mg/kg) i śledziu (11,2 mg/kg), które odgrywają ważną rolę w prawidłowym przebiegu ciąży [3, 7, 8]. 

Zagrożenia związane z konsumpcją ryb i owoców morza 

Mimo bogatej wartości odżywczej ryby mogą być również źródłem substancji niepożądanych w żywieniu człowieka: metali ciężkich: rtęci, kadmu, ołowiu, zanieczyszczeń organicznych, dioksyn, polichlorowanych bifenyli (PCB), drobnoustrojów chorobotwórczych i zanieczyszczeń biologicznych. Ich obecność wynika głównie z zanieczyszczenia środowiska wodnego i zdolności do kumulowania tych substancji przez ryby. Substancje te są toksyczne i wpływają niekorzystnie na przyswajalność składników mineralnych. 

Kobiety w ciąży często rezygnują z ryb z obawy przed tymi substancjami. Czy słusznie? [7, 8, 15] 

Metylortęć 

Rtęć występuje w środowisku w postaci elementarnej, połączeń nieorganicznych oraz, najbardziej toksycznych, połączeń organicznych. Związki organiczne powstają poprzez transformację związków nieorganicznych rtęci w ekosystemach wodnych, a związki nieorganiczne i rtęć elementarna dostaje się do środowiska w wyniku działalności człowieka (przemysł wydobywczy, chemiczny i elektrotechniczny, spalanie paliw, wykorzystanie ścieków komunalnych i przemysłowych do nawożenia gleb, stosowanie pestycydów i nawozów ze związkami rtęci – w krajach azjatyckich). Głównym źródłem związków rtęci dla człowieka, są ryby i owoce morza. Około 75-95% rtęci występuje w nich w postaci metylortęci. Według Światowej Organizacji Zdrowia WHO, 99% metylortęci absorbowanej przez ludzi pochodzi z żywności. Ze względu na to, że metylowe związki rtęci wiążą się z aminokwasami, a nie z tłuszczami, gotowanie niestety ich nie eliminuje. 

Obecność w rybach

Stężenie metylortęci w rybach jest bardzo zróżnicowane i zależy od kilku czynników: 

• obszaru bytowania gatunku,
• jakości dostępnego pokarmu,
• cech gatunkowych: wielkość, ilość tkanki mięśniowej, mechanizm wchłaniania, 
• wieku.

Największe stężenie rtęci występuje u ryb starszych, większych i drapieżnych, np. u miecznika, rekina i tuńczyka. 

Metylortęć jest związkiem alkilowym, które może być wchłaniany przez układ pokarmowy (aż w 95%), jak i przez układ oddechowy oraz skórę. Jej okres połowicznego rozkładu wynosi ponad 70 dni i kumuluje się głównie w korze mózgowej i móżdżku. 

Zagrożenie dla matki i dziecka

Dla kobiet w ciąży i dziecka metylortęć może stanowić szczególne zagrożenie.

Najbardziej wrażliwy na toksyczne działanie metylortęci jest mózg rozwijającego się płodu. Związek ten z łatwością przenika barierę krew-mózg, krew-łożysko oraz przechodzi do mleka matek. Naraża to płód i niemowlę na kumulację rtęci w krwinkach i mózgu, co powoduje uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego. Duże dawki mogą powodować uszkodzenia podobne do objawów porażenia mózgowego. Nawet stosunkowo małe ilości mogą powodować u dzieci poważne zaburzenia w mówieniu, chodzeniu, słyszeniu i pisaniu. 

Ponadto, od wielu lat trwa dyskusja w środowisku naukowym na temat powiązania chorób o podłożu neurologicznym, takich jak: autyzm, stwardnienie zanikowe boczne, choroba Parkinsona i Alzheimera z zanieczyszczeniami chemicznymi. Wśród potencjalnych przyczyn, wymienia się zatrucie rtęcią i jej związkami, ale brak na to dostatecznych dowodów. Jednakże badania pokazują, że poziom rtęci w moczu chorych na autyzm dzieci jest podwyższony. Co więcej, poziom rtęci we włosach u dzieci autystycznych w porównaniu z dziećmi zdrowymi jest niższy, co wskazuje na zatrzymanie rtęci w organizmie wskutek uszkodzenia dróg detoksykacji. 

Toksyczne działanie metylortęci potwierdzają wydarzenia z Zatoki Minamata i Iraku. W latach 50-tych w Zatoce Minamata w Japonii doszło do masowego zatrucia metylortęcią na skutek spożycia ryb z zanieczyszczonej związkami rtęci wód zatoki. W Iraku doszło do kolejnego znamiennego zatrucia, spowodowanego spożyciem pieczywa wyprodukowanego z ziarna zaprawionego fungicydem z metylortęcią w składzie. 

Selen i jego rola

Ważną rolę w detoksykacji, pełni selen, który jest naturalnym antagonistą metylortęci i rtęci nieorganicznej. Selen tworzy nieaktywne i nietoksyczne połączenia z rtęcią w postaci trudno rozpuszczalnych selenków. Udowodniono, że obecność selenu w diecie opóźnia pojawienie się niektórych objawów neurologicznych przy długotrwałym narażeniu na związki metylortęci. 

Tolerowane tygodniowe pobranie nieorganicznych związków rtęci wynosi 4,0 μg/ kg masy ciała/tydzień, a dla metylortęci 1,3 μg/ kg masy ciała/tydzień (eksperci EFSA, FAO, WHO). Maksymalny dopuszczalny poziom rtęci w rybach i produktach rybołówstwa wynosi od 0,5 do 1,0 mg/kg świeżej masy [7, 9, 14] 

Omega-3 kontra metylortęć 

Zarówno kwasy omega-3, jak i metylortęć mogą mieć wpływ na poziom IQ u dzieci. Kwasy omega-3 zapobiegają wystąpieniu niskiego ilorazu inteligencji, natomiast metylortęć może się do tego przyczyniać. W pewnym badaniu wykazano zrównoważenie negatywnych skutków metylortęci przez kwasy omega-3 w okresie prenatalnym. Jednak już w innym badaniu Joseph L. Jacobsona przeprowadzonym na innej populacji dzieci przy podobnym poziomie narażenia na rtęć, wykazano, iż działające protekcyjnie DHA i selen, nie ochraniają wystarczająco przed obniżeniem IQ dzieci przez rtęć [2, 6]. 

Metale ciężkie i inne zanieczyszczenia w rybach

Kadm

Kadm to kolejny metal ciężki zanieczyszczający żywność. Wykazuje on działanie rakotwórcze i w wyniku zatruć przewlekłych prowadzi do zaburzeń układu oddechowego, pokarmowego, nerwowego oraz krążenia krwi. Kumuluje się przede wszystkim w wątrobie i nerkach. Stwierdza się coraz wyższe zanieczyszczenie kadmem glonów morskich, owoców morza i ryb. 

Dioksyny

Dioksyny to silnie toksyczne związki organiczne, powstające jako przemysłowy produkt uboczny. Wykazują one wysoką zdolność do kumulacji w łańcuchu pokarmowym. Spośród produktów żywnościowych, największe stężenie dioksyn jest w rybach i przetworach rybnych. Związki te powodują osłabienie układu odpornościowego, zaburzenie gospodarki hormonalnej i działanie mutagenne, kancerogenne. 

PCB

Polichlorowane bifenyle (PCB) są związkami o, zbliżonym do dioksyn, toksycznym działaniu. Powstają w wyniku pożarów lasów, spalania odpadów oraz uwalniają się z zużytych kondensatorów i transformatorów. Głównym źródłem PCB w diecie są produkty zwierzęce, w szczególności ryby morskie i słodkowodne. 

Dobrą wiadomość niesie raport z 2017 r., który wykazał, że m.in. ryby bałtyckie i z akwakultury, miały niskie i nieprzekraczające norm stężenia dioksyn furanów i polichlorowanych bifenyli. 

WWA

Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA) to związki, które powstają w wyniku termicznego rozkładu materii organicznej. WWA mają działanie genotoksyczne, mutagenne i rakotwórcze. Do żywności trafiają z powietrza, gleby, wody i w wyniku obróbki termicznej (smażenia, pieczenia, wędzenia i grillowania). Najwięcej WWA jest w produktach zwierzęcych bogatych w tłuszcz (np. mięso i ryby) oraz w olejach roślinnych [7]. 

Drobnoustroje

Drobnoustroje chorobotwórcze do najczęstszych patogenów należy Listeria monocytogenes i Salmonella sp. Liczebność L. monocytogenes w rybach zależy m.in. od stężenia NaCl, temperatury, aktywności wody i dostępu powietrza. Przykładowo, ten patogen, występuje w większych ilościach w produktach wędzonych na zimno niż w wędzonych na gorąco oraz częściej można go znaleźć rybach pakowanych próżniowo niż niepoddanych temu zabiegowi. 
Obecność Salmonelli sp. w środowisku wodnym i lądowym jest powszechna ze względu na to, iż jej naturalnym miejscem występowania są przewody pokarmowe ludzi i zwierząt. Rosnąca konsumpcja produktów rybnych mało przetworzonych i gotowych do spożycia może prowadzić do wzrostu liczby ognisk salmonellozy [22]. 

Histamina

Histamina to hormon tkankowy, który powstaje z aminokwasu histydyny (obecnego w dużych ilościach w rybach śledziowatych, makrelowatych, łososiowatych i tuńczykowatych) na skutek psucia się mięsa ryb. Zanieczyszczenie histaminą jest najczęściej spowodowane nieodpowiednim przechowywaniem ryb, w zbyt wysokiej temperaturze. Konsumpcja zanieczyszczonej histaminą ryby może prowadzić do zatrucia pokarmowego zwanego skombrotoksizmem [7, 22]. 

Tej ryby na pewno nie polecamy – ryba Fugu 

Ryba fugu (czyli rozdymka tygrysia) należy do ryb rozdymkowatych, które w krajach azjatyckich, od czasów starożytnych, są uważane za przysmak. Niestety, ryby te zawierają silnie toksyczną,  tetrodotoksynę (TTX), która jest odpowiedzialna z wiele zatruć i ofiary śmiertelne każdego roku. Rozdymka jest uważana za przysmak i mimo możliwych toksycznych skutków konsumpcji jest spożywana w restauracjach, gdzie są przygotowywane przez licencjonowanych kucharzy w Japonii. Zatrucie rybą fugu może prowadzić od zawrotów głowy, drętwienia i mrowienia w ustach, osłabienia mięśni do hipowentylacji, niewydolności krążeniowej i nawet śmierci. Największe stężenie TTX występuje we wnętrznościach (jajniki, wątroba, jelita) i skórze, natomiast mięśnie są zwykle wolne od trucizny [13, 21]. 

Kto czuwa nad bezpieczeństwem? 

Ryby mogą być potencjalnym źródłem związków, które stanowią dla nas zagrożenie, a w szczególności dla kobiet w ciąży i ich przyszłego potomstwa. 

Aby zapewnić bezpieczeństwo konsumentów, ustawodawstwo Wspólnotowe ustala dopuszczalne poziomy dla niektórych zanieczyszczeń w żywności. Kontrole systemów monitorowania zawartości dioksyn i związków chloroorganicznych w rybach z Morza Bałtyckiego prowadzi Europejskie Biuro ds. Żywności i Weterynarii (FVO). Ponadto nad bezpieczeństwem czuwają  Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) czy Główny Inspektorat Sanitarny [4, 12]. 

Lepiej jeść ryby mrożone, świeże czy z puszki? – co nam wyjdzie na zdrowie? 

Mrożenie należy do najbardziej efektywnych metod utrwalania w rybołówstwie, które hamuje procesy powodujące obniżenie jakości i psucie. 

Ryby z puszki i przetworzone to produkty, które na drodze etapowej produkcji, tracą wartości odżywcze oraz sensoryczne. 

W badaniu M. M. Islam i in., w którym określano zawartość metali ciężkich w rybach mrożonych i z puszki, nie wykazano znaczących różnic w stężeniach metali między rybami poddanym tym procesom utrwalania. 

Nasuwa się wniosek, że lepszym wyborem będzie ryba mrożona lub świeża od tej z puszki ze względu na m.in. wyższą wartość odżywczą. Warto jednak wspomnieć, że wybranie ryby z puszki może być lepszym wyborem od braku sięgania po rybę wcale [1, 5]. 

Spożycie ryb w Polsce i na świecie 

Polska należy do krajów o niskim spożyciu ryb na tle krajów Unii Europejskiej. Średnie spożycie w Polsce wynosi około 13 kg na mieszkańca rocznie, a u liderów konsumpcji ryb w Europie – Portugalczyków wynosi 55,9 kg/osobę. Spożywa się u nas najczęściej ryby morskie: mintaja, śledzia, i makrelę o raz słodkowodną, importowaną z Chin, pangę. 

Polki spożywają średnio 15 g ryb dziennie, a zalecane spożycie wynosi 30 g dziennie, więc może to prowadzić do niedoborów, ważnego w diecie ciężarnych, DHA [7, 23]. 

Jakie ryby jeść w ciąży?

Ryby to źródło bardzo ważnych w okresie ciąży wielonienasyconych kwasów tłuszczowych z grupy omega-3 oraz białka, witamin A, D, z grupy B i składników mineralnych, których podaż w diecie jest również niezbędna dla kobiet ciężarnych. Jednak te stworzenia wodne, mogą być również źródłem różnych zanieczyszczeń, stanowiących zagrożenie dla kobiet w ciąży i ich dzieci. Czy zatem ryby są bezpieczne? Jeśli tak, to jakie ryby jeść w ciąży?

Rozwiązaniem jest wybieranie ryb bogatych w kwasy omega-3 oraz niepochodzących z akwenów wodnych o wysokim stopniu zanieczyszczenia metalami ciężkimi i niebędącymi gatunkami drapieżnymi. 

Ponadto, Państwowy Zakład Higieny wydał oświadczenie, że „wskutek zanieczyszczenia środowiska, łososie i śledzie bałtyckie mogą zawierać podwyższone poziomy dioksyn oraz polichlorowanych bifenyli (PCB), które gromadzą się w tłuszczu tych ryb. Związki te mogą stanowić zagrożenie dla kobiet ciężarnych i dzieci karmionych piersią. Kobiety ciężarne, karmiące piersią oraz małe dzieci powinny powstrzymać się od spożywania śledzi i łososi bałtyckich” 

Po które ryby sięgać, a których unikać?

Przykłady gatunków ryb z dużą zawartością kwasów omega-3 (EPA i DHA): Łosoś świeży (2,86 g/100 g), Makrela wędzona (2,7 g/100 g), Pstrąg tęczowy świeży (2,36 g/100 g), Makrela świeża (1,75 g/100 g), Śledź świeży (1,29 g/100 g), Tuńczyk świeży (1 g/100 g). 

Przykłady gatunków ryb o wysokim i średnim zanieczyszczeniu metylortęcią: włócznik (0,94 μg/g świeżej masy), gardłosz (0,57 μg/g), tuńczyk (0,33 μg/g), węgorz (0,31 μg/g).   
 

Zalecane	Dopuszczalne (od czasu do czasu – max 1 porcja na tydzień)	Niezalecane
Łosoś norweski hodowlany	Karp	Miecznik
Szprot	Halibut	Rekin
Sardynki	Marlin	Makrela królewska
Sum	Okoń	Tuńczyk
Flądra	Żabnica	Węgorz amerykański
Dorsz	Makrela hiszpańska	Płytecznik
Ryba maślana	Śledź	Łosoś bałtycki wędzony
Makrela atlantycka		Szprotki wędzone
Morszczuk		Śledź bałtycki wędzony
Langusta		Szczupak
		Panga
		Tilapia

Podsumowanie

Wiele badań o wpływie spożycia ryb (kwasy omega-3) na rozwój neurologiczny dzieci, wskazuje, iż korzyści zdrowotne spożywania umiarkowanych ilości ryb przez kobiety ciężarne przeważają nad ryzykiem.

Dlatego zachęcamy kobiety w ciąży, do sięgania zgodnie z zaleceniami: 2 razy w tygodniu, po ryby z grupy ryb zalecanych. Jeżeli ktoś nie chce bądź nie może spożywać ryb, należy zastosować suplementację EPA + DHA [8, 14]. 

Bibliografia 

1. Aubourg, S. P. (2001).  Review: Loss of Quality during the Manufacture of Canned Fish Products. Food Science and Technology International, 7(3), 199–215. doi:10.1106/4h8u-9gad-vmg0-3glr  
2. Culbreth, M., Gonçalves, F. M., & Aschner, M. (2020). Methylmercury: Human exposure, animal behavior, and  insight on molecular mechanism.  Essential and Toxic Trace Elements and Vitamins in Human Health, 193–200. doi:10.1016/b978-0-12-805378-2.00015-2  
3. Ehmke vel Emczyńska-Seliga, E. (2018). Dieta kobiety ciężarnej w świetle zaleceń międzynarodowych. Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej IŻŻ. 
4. https://gis.gov.pl/zywnosc-i-woda/europejski-urzad-ds-bezpieczenstwa-zywnosci-efsa/ 
5. Islam, M. M., Bang, S., Kim, K.-W., Ahmed, M. K., & Jannat, M. (2010). Heavy Metals in Frozen and Canned Marine Fish of Korea. Journal of Scientific Research, 2(3), 549. https://doi.org/10.3329/jsr.v2i3.4667 
6. Jacobson, J. L., Muckle, G., Ayotte, P., Dewailly, É., & Jacobson, S. W. (2015). Relation of Prenatal Methylmercury Exposure from Environmental Sources to Childhood IQ. Environmental Health Perspectives, 123(8), 827–833. doi:10.1289/ehp.1408554  
7. Januszko, O., Kałuża, J. (2019). Znaczenie ryb i przetworów rybnych w żywieniu człowieka – analiza korzyści i zagrożeń. Kosmos Problemy Nauk Biologicznych: 2(68). s. 269-278 
8. Jarosz, M. (red.). (2017). Normy żywienia dla populacji Polski. Warszawa: Instytut Żywności i Żywienia. 
9. Jean T. Cox, MS, RD, LN, Sharon T. Phelan. (2010). Co mogę jeść, panie doktorze? Bezpieczne odżywianie w czasie ciąży. Ginekologia po dyplomie, 3. 
10. Kachroo, P., Kelly, R. S., Mirzakhani, H., Lee-Sarwar, K., Chawes, B. L., Blighe, K., … Lasky-Su, J. (2019). Fish oil supplementation during pregnancy is protective  against asthma/wheeze in offspring. The Journal of Allergy and Clinical Immunology: In Practice. doi:10.1016/j.jaip.2019.05.054  
11. Khalili Tilami, S., Sampels, S. (2017). Nutritional Value of Fish: Lipids, Proteins, Vitamins, and Minerals. Reviews in Fisheries Science & Aquaculture, 26(2), 243-253. doi:10.1080/23308249.2017.1399104  
12. Kołodziejczyk, M. (2007). Spożycie ryb i przetworów rybnych w Polsce – analiza korzyści i zagrożeń. ROCZN. PZH 58(1), 287-293. 
13. Lago, J., Rodríguez, L., Blanco, L., Vieites, J., & Cabado, A. (2015). Tetrodotoxin, an Extremely Potent Marine Neurotoxin: Distribution, Toxicity, Origin and Therapeutical Uses. Marine Drugs, 13(10), 6384–6406. doi:10.3390/md13106384  
14. Mania, M. i in. (2012). Ryby i owoce morza jako źródło narażenia człowieka na metylortęć. Rocz Panstw Zakl Hig 63(3), 257 – 264. 
15. Mirowski, A., Jachnis, A. (2017). Kwas dokozaheksaenowy – składnik odżywczy o kluczowym znaczeniu w okresie ciąży. Część II. Suplementacja kwasu dokozaheksaenowego. Życie Weterynaryjne, 92(1). 
16. Ostaszewski, J. (2019). Przewidywany wzrost zatruć związanych z histaminą w Europie. https://foodfakty.pl/przewidywany-wzrost-zatruc-zwiazanych-z-histamina-w-europie (27.07.2020) 
17. Poręba, R. i in. (2011). Stanowisko Zespołu Ekspertów Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego w zakresie suplementacji witamin i mikroelementów podczas ciąży. Ginekol Pol., 82, 550-553. 
18. USDA FoodData Central. https://fdc.nal.usda.gov/index.html 
19. Usydus, Z., Szlinder-Richert, J. (2020). Substancje odżywcze w rybach morskich i hodowlanych. Morski Instytut Rybacki – Państwowy Instytut Badawczy. 
20. Wendołowicz, A., Stefańska, E., Ostrowska, L. (2014). Żywienie kobiet w okresie ciąży. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, Tom 20, Nr 3, 341–345. 
21. Yong, Y. S., Quek, L. S., Lim, E. K., & Ngo, A. (2013). A Case Report of Puffer Fish Poisoning in Singapore. Case Reports in Medicine, 2013, 1–4. doi:10.1155/2013/206971  
22. Zadernowska, A., Łaniewska-Trokenheim, Ł., Chajęcka, W. (2010). Wykrywanie pałeczek Listeria monocytogenes i Salmonella sp. w rybach i produktach rybnych z użyciem aparatu mini Vidas. Medycyna Wet., 66 (4) 
23. Zespół Ekspertów Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego. (2011). Rekomendacje Zespołu Ekspertów Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego w zakresie stosowania kwasów omega-3 w położnictwie. 162-163. 
24. Zespół Ekspertów Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego. (2014). Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego dotyczące zastosowania suplementacji kwasem dokozaheksaenowym w profilaktyce porodu przedwczesnego. Ginekol Pol., 85, 318-320.