Jelito grube. Główne funkcje, choroby i dieta wspierająca prawidłowe funkcjonowanie

W naszych jelitach występuje około 100 bilionów drobnoustrojów. Ta kolekcja mikroorganizmów zwana jest mikrobiotą jelitową. Samo jelito grube zawiera około 4000 ich gatunków. Te małe organizmy mają duży wpływ na nasze zdrowie. Zaburzenia ich składu mogą być przyczyną wielu dolegliwości tj. żołądkowo-jelitowych, chorób autoimmunologicznych, depresji i zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych (Alanna Collen, 2016).  

Dlaczego jelito grube jest tak ważne?

Poszczególne odcinki jelita grubego odgrywają odrębną rolę. Począwszy od okrężnicy, która wchłaniania wodę i elektrolity po odbytnicę, gromadzącą i formującą kał. Natomiast wyrostek robaczkowy odgrywa istotną rolę w procesach odpornościowych. W jelicie grubym dzięki mikrobiocie wytwarzane są witaminy z grupy B oraz witamina K. 

Jelita uważane są za drugi mózg, zawdzięczają to zawartości ponad 100 milionów neuronów. Dlatego dobra kondycja jelit jest tak ważna nie tylko do utrzymania zdrowia fizycznego, ale także i psychicznego (Anna Juwan).

Po przeczytaniu tego artykułu będziesz wiedzieć, jak zbudowane jest jelito grube oraz jakie przebiegają w nim procesy trawienne. Dowiesz się także jaką rolę odgrywa mikrobiom jelitowy, jakie są najczęstsze choroby i zaburzania jelita grubego oraz jaki wpływ ma dieta na jego funkcjonowanie.

Budowa anatomiczna jelita grubego 

Aby zrozumieć lepiej temat jelita, najlepiej zapoznać się na początku z jego budową. 

Jelito grube składa się z: jelita ślepego (kątnicy), okrężnicy, która dzieli się na wstępującą, poprzeczną, zstępująca i esowatą oraz odbytnicę. Tuż przed wyrostkiem robaczkowym na wstępie jelita grubego znajduje się jelito ślepe. Jelito ślepe leży w prawym dolnym biodrze, jest to epicentrum drobnoustrojów (Aleksander Michajlik 2021). Znajdują się w nim biliony drobnoustrojów, kontynuujących procesy trawienne i korzystające z częściowo strawionej żywności (Alanna Collen, 2016). Górny koniec jelita ślepego przechodzi w okrężnicę wstępującą, następnie okrężnica ta przechodzi w poprzeczną, zstępującą a na koniec esowatą (Aleksander Michajlik 2021). Okrężnica stanowi większą część jelita grubego. Rozpoczyna się nad prawym biodrem, idzie w górę wzdłuż tułowia pod klatkę piersiową, przechodzi na lewą stronę i schodzi w dół (Alanna Collen, 2016). Końcowym odcinkiem jelita grubego jest odbytnica, która rozpoczyna się na wysokości trzeciego kręgu krzyżowego, a kończy odbytem. 

Ściana jelita grubego podobnie jak jelita cienkiego, zbudowana jest z błony śluzowej, mięśniowej i surowiczej. Jednak błona śluzowa jelita grubego nie posiada kosmków, które występują w jelicie cienkim (Radlak, 2019). Natomiast ściana jelita grubego jest silnie pofałdowana, co zwiększa jej powierzchnię wchłaniania.

Niegdyś nie było wiadomo jaką rolę odgrywa wyrostek robaczkowy. Jego usuwanie wydawało się nie mieć żadnych negatywnych skutków na zdrowie. Jednak współczesne badania wskazują na to, iż wyrostek robaczkowaty jest ważną częścią układu odpornościowego. Istnieje teoria nazywana teorią bezpiecznego domu. Wyrostek przechowuje zbiór pożytecznych bakterii. Pewne choroby czy antybiotyki usuwają te bakterie z różnych miejsc układu pokarmowego. Po tym, jak organizm pokona chorobę, z biofilmu wyrostka robaczkowatego wydzielają się bakterie, które ponownie kolonizują jelita. Biofilm to cienka warstwa śluzu, drobnoustrojów i w tym przypadku cząsteczki układu odpornościowego (Bennington-Castro, 2022).

Procesy trawienne w jelicie grubym 

Wchłanianie wody i elektrolitów jest główną funkcją, którą pełni jelito grube. Wchłanianie wody odbywa się dzięki osmozie, jest to proces bierny. Organizm może odzyskać około 1-2 l wody na dobę z treści pokarmowej. Mikrobiota wytwarza witaminy z grupy B i witaminę K. Substancje te zostają wchłonięte przez ścianę jelita, docierają do wątroby dzięki naczyniom krwionośnym i limfatycznym, a następnie są rozprowadzane do innych tkanek (Anna Juwan).

Zaburzenia wchłaniania i perystaltyki w jelicie grubym mogą być spowodowane np. infekcją, chorobą. Jednym z zaburzeń wchłaniania jest biegunka. Niektóre jednostki chorobowe przyśpieszają perystaltykę, co powoduje mniejszą absorpcję wody i elektrolitów z treści. Wskutek tego stolec będzie bardziej płynny. Zaparcia występują także wskutek zaburzonego wchłaniania, może do nich dojść np. w wyniku niewłaściwej diety. Treść pokarmowa w przypadku jest zbyt wolno przesuwana, co powoduje pochłanianie zbyt dużej ilości wody przez jelito. Stolec staje się zbyt suchy i twardy (Anna Juwan).

Formowanie stolca jest wynikiem trzech procesów. Wchłonięcia wody, powoduje to zagęszczenie treści jelitowej, następnie zachodzącej fermentacji oraz gniciu z udziałem bakterii jelitowych. Powstała masa gromadzona jest w odbytnicy, aż do usunięcia przez odbyt (Anna Juwan).

Mikrobiom jelitowy

Niektóre źródła podają, że jelito grube jest siedliskiem dla biliona mikrobów na mililitr zawartości wypełniającej ściany okrężnicy. Środowisko jelita grubego jest wilgotne i ciepłe, miejscami pozbawione tlenu. Zapewnia mikroorganizmom stały napływ pożywienia i warstwę śluzu bogatą w składniki odżywcze (Alanna Collen, 2016). Badania wskazują, że zawartość bakterii w naszych jelitach może ważyć nawet 1,5-2 kg. Należą one głównie do czterech typów Firmicutes, Baceroidetes, Proteobacteria i Actinobacteria.

Istnieje wiele aspektów mających wpływ na aktywność i różnorodność mikrobioty. Będą to m.in. styl życia, nawyki żywieniowe, antybiotyki, przyjmowane leki, środowisko oraz ekspozycja na stres. Mogą one być korzystne dla mikrobioty lub też zaburzać jej funkcjonowanie, skład i prowadzić do powstania procesów chorobotwórczych.

Niektóre rodzaje bakterii w jelicie grubym mają właściwości chorobotwórcze, dlatego kluczowym aspektem jest utrzymanie przewagi korzystnych bakterii w jelitach. Niestety dysbioza (zaburzenie składu) jelitowa może przyczyniać się do rozwoju zaburzeń metabolicznych, autoimmunizacyjnych i psychicznych. Niektóre badania wskazują także na możliwie prokancerogenną aktywność wybranych bakterii. Przy wielu jednostkach chorobowych, antybiotykoterapii, stresie warto wykonać badania, aby dobrać odpowiednią probiotykoterapię i wspomóc nasze jelita. (Mirosława Gałęcka, 2018)

Probiotyki, prebiotyki i synbiotyki 

Według definicji WHO probiotyki to żywe mikroorganizmy, które podawane w odpowiedniej ilości, mogą wywierać pozytywny wpływ na organizm gospodarza. Wpływają one pozytywnie na rozwój właściwej mikroflory jelitowej i na perystaltykę jelit. Możemy je znaleźć w sfermentowanych produktach mlecznych, kiszonych, w winie oraz preparatach farmaceutycznych.

Prebiotyki natomiast to niestrawione składniki żywności, występują naturalnie w produktach pochodzenia roślinnego. Będą to m.in. czosnek, cykoria, karczochy, szparagi, cebula, pszenica, banany itp. Prebiotyki docierają do jelita grubego w niezmienionym stanie. Stanowią tam pożywkę dla mikroorganizmów i pobudzają ich wzrost (Katarzyna Mojka, 2014).

W obecnym czasie ludzie bardzo często stosują antybiotykoterapię, która eliminuje nie tylko złe bakterie, ale też i dobre. Dlatego istotne jest stosowanie doustnej pro i prebiotyków (synbiotyki) w trakcie kuracji antybiotykiem oraz przez około 2 tygodnie po zakończonym leczeniu (Katarzyna Mojka, 2014).

Synbiotyki to połączenie prebiotyków z probiotykami. Mają one wpływ na rozwój korzystnej mikroflory oraz hamowanie rozwoju patogennych bakterii (Katarzyna Mojka, 2014).

Oś jelitowo-mózgowa

Mikrobiota komunikuje się z OUN – centralnym układem nerwowym w ramach szlaków nerwowych, immunologicznych i hormonalnych. Jest zaangażowana w pracę naszego umysłu, funkcje poznawcze, powstawanie zaburzeń, a nawet samopoczucie i nastrój. Komórki ścian jelita grubego są pobudzane przez mikroorganizmy do wytwarzania aż 90% serotoniny – hormonu szczęścia. (Anna Juwan)

Choroby i zaburzenia jelita grubego 

IBS – zespół jelita drażliwego 

Coraz więcej zaczyna się mówić i słyszeć o chorobach jelita grubego. IBS to zespół jelita drażliwego, który dotyczy zaburzeń składu mikroflory jelitowej. Mówi się, że IBS to najczęstsza choroba czynnościowa przewodu pokarmowego, trudna do zdiagnozowania. Czynność jelit w tej chorobie jest upośledzona. Objawami IBS będą: ból związany z zaburzeniami wypróżnień, zmiana konsystencji stolca i zmiana częstości wypróżnień. Przy rozpoznaniu IBS ból zazwyczaj trwa od około sześciu miesięcy, a w ostatnich trzech miesiącach jest bardziej aktywny. Oznacza to, że dyskomfort i ból będą pojawiać się przynajmniej raz w tygodniu. Dodatkowo mogą pojawić się nudności i wzdęcia. Powodem pojawiania się tej choroby może być wcześniejsza infekcja, antybiotykoterapia lub ciągły stres. W przypadku pojawienia się objawów powinniśmy się udać do lekarza pierwszego kontaktu lub gastrologa. Leczenie jest rozpoczynane poprzez wprowadzenie diety ubogiej w FODMAP – związki łatwo fermentujące w jelitach. Najlepiej stosować ją z pomocą dietetyka. Niewłaściwie zaplanowana dieta może prowadzić do niedoborów pokarmowych. Metodą leczenia IBS może być także antybiotykoterapia (Owsiana Podcast. 2023). 

Zapalenia jelit 

Do najczęstszych chorób zapalnych jelita grubego możemy zaliczyć wrzodziejące zapalenie jelita grubego oraz chorobę Leśniowskiego-Crohna. Obie te choroby mają przebieg przewlekły, a więc nie można ich do końca wyleczyć. Mają one także zróżnicowany obraz i przebieg kliniczny, co sprawia, że są trudne do zdiagnozowania. Diagnoza może być postawiona po dokładnym wywiadzie, badaniu przedmiotowym oraz niezbędnych badaniach klinicznych. Objawami tych chorób może być: przewlekła nawracająca biegunka, bóle brzucha, nudności, utrata masy ciała, niedokrwistość oraz objawy chorób zapalnych takie jak gorączka czy stan podgorączkowy itp. Dla choroby Leśniowskiego-Crohna bardziej charakterystyczny będzie ból brzucha i utrata masy ciała. Natomiast dla wrzodziejącego zapalenia jelita grubego: biegunka i niedokrwistość. Wczesne rozpoznanie choroby jest bardzo ważne. Umożliwi to wprowadzenie odpowiedniej farmakoterapii oraz diety, która powinna być dobrana indywidualnie do każdego pacjenta. W niektórych przypadkach może być niezbędna operacja (Stanisław Wojtuń. 2014).

Nowotwory jelita grubego 

Rak jelita grubego może lokalizować się w okrężnicy i odbytnicy. Przyczyny są bardzo niejednorodne, jednak mogą obejmować: czynniki genetyczne, immunologiczne, ale także picie alkoholu, palenie papierosów, a nieprawidłowe odżywianie może powodować nawet 50% zachorowań. Dlatego też dieta odgrywa bardzo istotną rolę w profilaktyce nowotworowej (Kałędkiewicz, 2012). Objawy tego stanu chorobowego często są mało charakterystyczne. Może to być zmiana rytmu wypróżnień, biegunka, zaparcia, wzdęcia, gazy, mimowolne oddawanie stolca czy bóle brzucha. Późniejszymi objawami mogą być: niedokrwistość, spadek masy ciała, męczliwość czy też namacalny guz. Jeśli zaobserwujemy u siebie jakieś zmiany lub stany, które nas niepokoją, istotne jest, aby umówić się na konsultację lekarską. Diagnostyka w przypadku nowotworu jelita grubego, będzie obejmowała badania takie jak: kolonoskopię z biopsją, badanie radiologiczne, TK lub MRI jamy brzusznej oraz markery nowotworowe. Leczenie jest takie jak w przypadku każdego innego nowotworu. Może obejmować chemioterapię bądź radioterapię lub leczenie chirurgiczne (Johannes. 2013).

Dieta wspierająca prawidłowe funkcjonowanie jelita grubego 

Istotnym aspektem dla utrzymania zdrowia jelit będą probiotyki. Możemy je znaleźć w produktach takich jak jogurt, kefir, ogórki kiszone czy kimchi oraz w formie suplementów diety. Ważną rolę probiotyku dla mikroorganizmów probiotycznych pełni także część składników błonnika pokarmowego. Błonnik poprawia perystaltykę jelit, absorbuje kwasy żółciowe i metale ciężkie, ale także ułatwia dostęp enzymom trawiennym do składników odżywczych. Błonnik jest pożądanym składnikiem żywności, jego zalecane dzienne spożycie waha się między 25-40 g.

Ważne jest, aby wartość energetyczna naszej diety była zgodna z normami, uboga w ciężkostrawne tłuszcze zwierzęce oraz produkty wysokoprzetworzone i napoje słodkie, gazowane. Dieta powinna być prawidłowo zbilansowana, będąca źródłem wszystkich potrzebnych mikro i makroelementów (Helena Ciborowska, 2019).

Nie tylko dieta jest istotna dla utrzymania zdrowia jelita grubego. Także istotnym aspektem będzie utrzymanie prawidłowego nawodnienia organizmu. Chcąc zadbać o zdrowie naszych jelit, dbając o kaloryczność i ilość błonnika, powinniśmy także dostarczać odpowiednią ilość wody. Niektórzy twierdzą, że powinna być ona zgodna z naszym zapotrzebowaniem energetycznym. Czyli jeśli spożywamy dziennie np. 2000 kcal, to powinniśmy spożywać 2 litry wody/płynów. (Joannagrych, 2024). Powinniśmy także zrezygnować z różnego rodzaju używek m.in. alkoholu, papierosów oraz słodyczy. Mogą one zwiększyć ryzyko rozwoju nowotworów czy chorób zapalnych jelita grubego (Joannagrych, 2024).

Wpływ stylu życia na funkcjonowanie jelita grubego 

Co jeszcze wpływa na zdrowie jelita grubego?

Będą to m.in. ćwiczenia fizyczne, które mają szereg prozdrowotnych właściwości dla naszego organizmu w tym dla naszych jelit. Zostało udowodnione, że aktywność fizyczna przyczynia się do poprawy motoryki jelit, przeciwdziała zaparciom oraz normalizuje apetyt, co minimalizuje ryzyko nadwagi. Zmniejsza także ryzyko chorób wrzodowych oraz nowotworów jelita grubego. Jednak, aby zapewnić ten efekt, należy zadbać o odpowiedni posiłek przed treningiem oraz o nawodnienie podczas treningu. Przed treningiem należy unikać produktów bogatych w błonnik, białko, tłuszcze oraz takich, które są wolno wchłaniane w jelitach (Kęska, 2023).

Na zdrowie jelit negatywny wpływ ma stres. W badaniach udowodniono, że może zmienić skład mikrobioty jelitowej, zaburzając równowagę pomiędzy prozdrowotnymi i patogennymi bakteriami. Może to w konsekwencji spowodować spadek odporności, zaburzenia ze strony układu pokarmowego np. IBS, SIBO. Jelita mają także wpływ na naszą psychikę. Zaburzenie mikrobiomu może prowadzić do wahań nastroju, depresji czy chorób psychicznych. (Cyprian, 2023)

Co możemy jeszcze zrobić, aby zadbać o zdrowie jelit i nie tylko?  Powinniśmy wykonywać regularnie badania przesiewowe, w celu wykrycia wczesnego stadium choroby i jak najszybszego rozpoczęcia leczenia. Przykładem badania przesiewowego będzie kolonoskopia, która wykonywana profilaktycznie może przyczynić się do wczesnego wykrycia raka jelita grubego lub polipów (Profilaktyczne Badania Przesiewowe, n.d.).

Postępy w badaniach nad jelitem grubym 

Pojawia się coraz więcej badań odnośnie zależności między dysbiozą mikrobiomu jelitowego a rozwojem chorób. Badania ostatniej dekady pozwoliły stwierdzić, że miażdżyca, otyłość, cukrzyca i wiele innych chorób są związane ze zmianami w składnie mikroflory jelitowej (Konarska, 2022). Coraz więcej badań potwierdza, że zmiany w mikrobiomie mogą wpływać na pojawienie się zaburzeń psychicznych. Począwszy od depresji po zaburzenia lękowe i wiele innych. Sama świadomość tego, jaką rolę odgrywają mikroby w naszym organizmie, kładzie nacisk na konieczność lepszego zrozumienia i zbadania interakcji gospodarz – mikrobiom (Barbara Zapała, 2022) 

W 18 krajach na świecie w tym w Polsce były prowadzone badania nad skuteczną terapią zaawansowanego nowotworu jelita grubego, która polega na skojarzeniu dwóch od dawna wykorzystywanych leków. Leczenie pozwala wydłużyć życie w najcięższych przypadkach choroby.

Biorąc pod uwagę, że nowotwór jelita grubego znajduje się na trzecim miejscu pod względem śmiertelności, uznaje się to za duży postęp (Eksperci, 2023).

Podsumowanie 

Jelito grube ma ogromny wpływ na ogólne zdrowie. Zaburzenia jego funkcjonowania mogą objawiać się poprzez dolegliwości ze strony układu pokarmowego, ale także odpornościowego i nerwowego. Już 2000 lat temu Hipokrates zaobserwował, jak istotną rolę odgrywają. Głosił, że wszystkie choroby zaczynają się w jelitach. Jak potwierdzają badania, wcale się nie mylił (Opolska, 2021). 

Jelito grube odpowiada za procesy trawienne – wchłanianie wody i elektrolitów, gromadzenie i formowanie stolca oraz jest istotne w procesach odpornościowych. Jelita a dokładniej ich mikroflora może być odpowiedzialna za powstawanie wielu jednostek chorobowych, więc kluczowe jest dbanie o ich zdrowie. Możemy to zrobić poprzez wprowadzenie zmian w diecie i stylu życia. Pełnowartościowa dieta dostarczająca odpowiednią ilość błonnika wraz z odpowiednim nawodnieniem, będzie oczywiście kluczowa. Jej dopełnieniem może być aktywność fizyczna, minimalizacja stresu – jeśli jest to możliwe oraz regularne badania przesiewowe.  

Bibliografia: 

1. Alanna Collen. 10% Human. How Your Body’s Microbes Hold the Key to Health and Happiness. (2016). Bukowy Las.
2. Anna Juwan. Rola jelita grubego w procesach trawiennych. Pdf.
3. Barbara Zapała, Szymon Urban. 2022. Rozwiązania technologiczne XXI wieku – skutki i perspektywy rozwoju. Systemy mikroprzepływowe oraz inne kluczowe technologie umożliwiające postęp w medycynie opartej na badaniach mikrobiomu. Wydawnictwo Naukowe TYGIEL.
4. Bennington-Castro, J. (2022, September 22). What is an appendix, and what does it do? EverydayHealth.com. https://www.everydayhealth.com/appendicitis/guide/appendix/
5. Cyprian, M. (2023, March 8). Stres a mikrobiota – o tym, jak otoczenie może wpływać na Twoje wnętrze! – Instytut Mikroekologii. Instytut Mikroekologii. https://instytut-mikroekologii.pl/stres-a-mikrobiota-o-tym-jak-otoczenie-moze-wplywac-na-twoje-wnetrze/
6. Eksperci: znaczny postęp w leczeniu zaawansowanego raka jelita grubego. (n.d.). Nauka W Polsce. https://naukawpolsce.pl/aktualnosci/news%2C99072%2Ceksperci-znaczny-postep-w-leczeniu-zaawansowanego-raka-jelita-grubego.html
7. Helena Ciborowska, Anna Rudnicka. 2019. Dietetyka, Żywienie Zdrowego I Chorego Człowieka. PZWL.
8. Joannagrych. (2024, January 17). Dieta na zdrowe jelita – co jeść, by czuć się lepiej | Diag.pl. Pacjent – Diagnostyka Laboratoria Medyczne. https://diag.pl/pacjent/artykuly/dieta-na-zdrowe-jelita-czyli-co-jesc-by-miec-zdrowe-jelita-i-czuc-sie-lepiej/#1-Co-jesc-na-zdrowe-jelita
9. Johannes-Martin Hahn. 2013. Checklist, Choroby Wewnętrzne. MedPharm Polska.
10. Kałędkiewicz, E. (2012). Dietoprofilaktyka raka jelita grubego. https://ppm.edu.pl/info/article/WUM23976ffcb93b410fac5da19bdc60df85/
11. Katarzyna Mojka. 2014. Probiotyki, prebiotyki i synbiotyki – charakterystyka i funkcje. Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie
12. Kęska, A. (2023, March 10). Zadbaj o swoje jelita – zacznij się świadomie ruszać! – Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej. Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej. https://ncez.pzh.gov.pl/aktywnosc-fizyczna/zadbaj-o-swoje-jelita-zacznij-sie-swiadomie-ruszac/
13. Konarska, I. (2022, April 22). Skład mikrobiomu jelitowego może być wskaźnikiem w terapii MAFLD. Termedia.pl. https://www.termedia.pl/mafld/Sklad-mikrobiomu-jelitowego-moze-byc-wskaznikiem-w-terapii-MAFLD,46705.html
14. Mirosława Gałęcka, Anna M. Basińska, Anna Bartnicka. Znaczenie mikrobioty jelitowej w kształtowaniu zdrowia człowieka — implikacje w praktyce lekarza. 2018. Instytut Mikroekologii, Poznań.
15. Opolska, Z. 2021. Prebiotyki, probiotyki – komu są potrzebne i czy należy je przyjmować, w czym się znajdują? medonet.pl. https://www.medonet.pl/zdrowie,prebiotyki–probiotyki—komu-sa-potrzebne-i-czy-nalezy-je-przyjmowac–w-czym-sie-znajduja-,artykul,1732160.html
16. Profilaktyczne badania przesiewowe. (n.d.). Pacjent. https://pacjent.gov.pl/artykul/profilaktyczne-badania-przesiewowe
17. Radlak, K. (2019, March 4). Jelito cienkie i jelito grube – budowa i funkcje. Portal Fizjoterapeuty. https://fizjoterapeuty.pl/narzady-wewnetrzne/jelito-cienkie-i-jelito-grube-budowa-funkcje.html
18. Stanisław Wojtuń, Jerzy Gil, Łukasz Szwed, Przemysław Dyrla. 2014. podstawowe objawy i różnicowanie nieswoistych chorób zapalnych jelit. Wojskowy Instytut Medyczny w Warszawie.