Łaknienie spaczone. Co to jest i jak się leczy?

Zaburzenia odżywiania to bardzo ważny problem, o którym mówi się coraz częściej. Najwięcej słyszymy o chorobach takich jak anoreksja, bulimia oraz nadmierne objadanie się. Jednym z poważniejszych, ale rzadziej występujących zaburzeń jest łaknienie spaczone. Brzmi to dość tajemniczo, a więc czym jest i na czym polega?

Co to jest łaknienie spaczone? 

Inaczej nazywane zespołem pica, jest zaburzeniem odżywiania nieco odmiennym od pozostałych. Zaburzenie to nie wynika z chęci utraty masy ciała. Nie charakteryzuje się ograniczaniem czy wykluczaniem żywności. Polega na kompulsywnym spożywaniu produktów, które nie nadają się do jedzenia. Może wynikać z wielu przyczyn [1].

Słowo „pica” po łacinie oznacza srokę, czyli ptaka, który słynie z jedzenia praktycznie wszystkiego. Podręcznik diagnostyczno-statystyczny zaburzeń psychicznych (DSM-5) definiuje łaknienie spaczone jako uporczywe spożywanie substancji nieodżywczych, niebędących częścią praktyki kulturowej, przez co najmniej 1 miesiąc [2]. Jest zaburzeniem badanym od wielu wieków. Pierwsze wzmianki o zespole pica można znaleźć już w starożytności [3]. Mimo to wciąż nie ma jednej teorii na temat tego, co powoduje występowanie łaknienia spaczonego.

Co jedzą osoby z zespołem pica?

Produkty spożywane przez osoby z tym zaburzeniem można podzielić na 3 grupy:

• Produkty niebędące jedzeniem, takie jak: popiół, kreda, glina, kredki, ziemia, trawa, papier, mydło, piach, gałęzie czy spalone zapałki.
• Produkty jadalne, ale wymagające obróbki termicznej: proszek do pieczenia, ziarna kawy, mąka. 
• Produkty jadalne, między innymi: marchew, seler, lukrecja, mleko, pietruszka oraz grzanki [4].

Jak widać, powyższe grupy są bardzo zróżnicowane. Dlatego też zespół pica jest ciężki do usystematyzowania i diagnozy. Każdy przypadek może się różnić od innych. 

W zależności od spożywanych produktów wyróżnia się wiele podtypów łaknienia spaczonego. Wśród nich popularne to trichofagia (zjadanie włosów), geofagia (zjadanie brudu i gleby), a nawet koprofagia (zjadanie kału) [9].

Kogo najczęściej dotyczy łaknienie spaczone?

Warto zauważyć, że łaknienie spaczone może dotknąć każdego, bez względu na wiek, płeć czy rasę. Najczęściej jednak występuje u kobiet w ciąży, małych dzieci, w krajach zacofanych gospodarczo i u osób z niższym statusem ekonomicznym. Co więcej, w niektórych krajach taki sposób żywienia jest uważany za normalny, a nawet terapeutyczny, co wyklucza się z definicją zespołu pica prezentowaną w DSM-5 [4]. 

Oszacowanie dokładnej liczby osób dotkniętych zespołem pica w populacji jest bardzo trudne. Istniejące badania opierają się na poszczególnych grupach ryzyka. Szacuje się, że łaknienie spaczone dotyczy 1,3% osób leczonych z powodu zaburzeń odżywiania, 21,8% osób z niepełnosprawnością intelektualną i aż 48% dzieci z autyzmem [10].

Przyczyny powstawania łaknienia spaczonego?

Przyczyna pojawiania się łaknienia spaczonego przez wieki wymykała się naukowcom. Duża różnorodność osób i spożywanych produktów sugeruje, że zespół pica jest zaburzeniem, które wynika z czynników biologicznych, środowiskowych i psychicznych nakładających się na siebie [5]. Do tych czynników ryzyka zalicza się:

• stres,
• uwarunkowania kulturowe,
• niski status społeczno-ekonomiczny,
• niedobory żywieniowe,
• ciążę,
• padaczkę,
• wyuczone zachowania,
• zaniedbywanie dzieci,
• nieprawidłowe środowisko rodzinne [7].

Najbardziej popularna jest teoria niedoborów żywieniowych, gdzie deficyty żelaza i cynku odgrywają kluczową rolę. Wiele badań wskazuje na łagodzenie objawów łaknienia spaczonego po wyrównaniu poziomu tych pierwiastków, a w szczególności żelaza [4].

Jego niedostateczne ilości są główną przyczyną występowania pica u kobiet w ciąży, gdzie często obserwuje się anemię [6]. Co więcej, zaobserwowano współwystępowanie pica i niedoboru żelaza u dzieci z celiakią. Zostały przeprowadzone badania na pacjentach skarżących się na objawy żołądkowo-jelitowe i zespół pica. Po wprowadzeniu diety bezglutenowej wszelkie objawy ustępowały. Wskazuje to, że łaknienie spaczone jest wtórne do niedoboru żelaza [4].   

Teorie fizjologiczne i sensoryczne opierają się na tym, że wielu pacjentów z łaknieniem spaczonym twierdzi, że po prostu cieszą się smakiem, zapachem lub konsystencją spożywanego przedmiotu [4]. 

Teoria neuropsychiatryczna jest poparta badaniami przeprowadzonymi na zwierzętach. Zespół pica zaobserwowano u kotów domowych i szczurów ze zmianami w ciele migdałowym. U ludzi powiązano występowanie pica z niedoborem dopaminy. U osób starszych zauważono pojawianie się łaknienia spaczonego wraz z demencją. Te informacje wspierają neuropatologiczne podstawy tego zachowania [5].  

Teorie psychospołeczne wskazują na większą częstotliwość występowania pica u osób z mniejszą siecią wparcia społecznego. Uważa się, że łaknienie spaczone jest metodą łagodzenia stresu. 

Sugeruje się, że dużą rolę odgrywa uzależnienie. Potwierdza to fakt, że wielu pacjentów kontynuuje spożywanie niejadalnych pokarmów nawet po usunięciu przyczyny pica. Wciąż jest jednak niejasne czy zachowanie tego typu stanowi uzależnienie, czy wyuczony wzorzec zachowania. 

Co więcej, niedawno pojawiły się doniesienia, że łaknienie spaczone jest związane lub należy do spektrum chorób obsesyjno-kompulsywnych (OCD). Trudno jednoznacznie stwierdzić, jak jest naprawdę. Zauważono jednak, że u części pacjentów pica jest objawem OCD [4]. 

Jak prawidłowo postawić diagnozę?

Jak można się domyślić po poznaniu wielu możliwych przyczyn łaknienia spaczonego, postawienie prawidłowej diagnozy nie jest łatwe. Chociaż jest to zachowanie kompulsywne, to u większości dorosłych pica nie ma podłoża psychicznego, a wynika z niedoboru żelaza.

Mimo to pacjenci mogą się czuć zawstydzeni i zakłopotani swoimi zwyczajami. Niechętnie przyznają się do występujących objawów. Dlatego odpowiednia konsultacja lekarska, przeprowadzona z empatią jest kluczowa w postawieniu prawidłowej diagnozy.

Wywiad rozpoczyna się od standardowych pytań dotyczących sposobu odżywiania. Są to pytania o częstotliwość i porę spożywanych posiłków, podjadanie, ulubione potrawy. Zadaje się również pytania nakierowujące pacjenta, umożliwiające przyznanie się do zachowań charakterystycznych dla pica. „Czy są rzeczy, które szczególnie lubisz jeść?”, „Czy masz potrawy, które czujesz, że musisz zjeść?”.

Tego typu pytania mogą pomóc w otworzeniu się i udzieleniu konkretnych odpowiedzi. Wyjaśnienie prawdopodobnego podłoża problemu może wywołać poczucie ulgi i wpłynąć pozytywnie na samopoczucie pacjenta [8]. 

Ze względu na to, że pacjenci niechętnie zgłaszają się po pomoc bezpośrednio z objawami pica, diagnoza jest często stawiana dopiero w momencie występowania skutków danego sposobu żywienia. Nawet w przypadku widocznych konsekwencji niezbędne jest przyznanie się do tego zachowania. Występujące objawy są często niespecyficzne. W przypadku podejrzenia zespołu pica pomocne w postawieniu diagnozy mogą być badania laboratoryjne, radiogram jamy brzusznej oraz obserwacja próbek kału.

Diagnoza wygląda trochę inaczej w przypadku dzieci, kiedy to przeprowadza się wywiad z rodzicami i ich prosi się o obserwację dziecka. W przypadku osób dorosłych, ze względu na delikatność sytuacji, raczej nie pyta się osób trzecich o zachowania pacjenta [4]. 

Konsekwencje zdrowotne łaknienia spaczonego

Ciężko jest ustanowić jeden podział wszystkich skutków ubocznych wynikających z łaknienia spaczonego. Ze względu na to, że przyczyną pica może być wiele różnych czynników, wyróżnić można wiele podziałów.

Skutki pica podzielono na 5 grup, w zależności od występujących objawów:

• toksyczność wrodzona, w tym bezpośrednie działanie toksyczne substancji takich jak ołów lub inne metale ciężkie,
• niedrożność, jaką można zaobserwować w trichofagii (zjadanie włosów),
• nadmierne spożycie kalorii, ogólnie związane z amylofagią (jedzenie skrobi),
• niedostatki żywieniowe, takie jak spożywanie gliny zamiast pokarmów odżywczych,
• inne, takie jak infekcje pasożytnicze i urazy zębów [4].

Powikłania związane z zespołem pica można podzielić na kategorie w zależności od rodzaju spożywanych substancji:

• Geofagia: forma łaknienia spaczonego polegająca na spożywaniu gliny. Może prowadzić do zaparć, hipokalemii (niedoboru wapnia) z miopatią oraz niedoborów żywieniowych. Glina jest źródłem wielu czynników zakaźnych, takich jak pasożyty oraz toksycznych pierwiastków, między innymi ołowiu. Wysoki poziom tego pierwiastka może powodować drgawki.
• Pagofagia: polega na kompulsywnym spożywaniu kostek lodu. Często jest obserwowane u kobiet w ciąży i może prowadzić do niedoborów żelaza lub je pogłębiać. Może również skutkować próchnicą i nadwrażliwością dziąseł.
• Amylofagia: dotyczy osób spożywających nadmierne ilości skrobi. Jest związana z niedoborem żelaza, może powodować wzrost poziomu cukru we krwi i ze względu na wysoką zawartość węglowodanów — otyłość.
• Inne: połykane materiały mogą zawierać szeroką gamę toksycznych substancji, takich jak ołów, rtęć, arsen, fluor i wiele innych. Zatrucie ołowiem może mieć tragiczne skutki, szczególnie dla kobiet w ciąży. Wiąże się z długotrwałą niepełnosprawnością neurologiczną i opóźnieniem funkcji motorycznych w dzieciństwie [8]. 

Objawy pica nierzadko powodują problemy w codziennym funkcjonowaniu. Mogą występować zaburzenia somatyczne, takie jak wrzody żołądka, perforacje i niedrożność przewodu pokarmowego, infekcje, anemia czy zatrucia. Warto też zwrócić uwagę na fakt, że objawy i przyczyny łaknienia spaczonego mogą być do siebie wtórne [10]. Najbardziej niepokojące jest ryzyko spożycia toksycznych substancji (rtęć, ołów, miedź), które są groźne dla każdego, ale w szczególności dla dzieci i kobiet w ciąży [11]. 

Metody terapii i leczenia zespołu pica

Leczenie pica różni się w zależności od pacjenta i konkretnego zachowania. Terapia powinna obejmować działania prewencyjne, edukacyjne i ukierunkowane na modyfikację zachowania [2]. Nie ma jednego konkretnego leku, który byłby skierowany do osób z łaknieniem spaczonym [7].

Warto zauważyć, że nie wszystkie formy pica są niebezpieczne i mogą nie wymagać interwencji. Odpowiednie leczenie obejmuje najpierw badania przesiewowe w kierunku chorób współistniejących i obserwowanych powikłań. Pomocne okazać się mogą suplementacja żelazem, poradnictwo psychologiczne i terapie behawioralne [4].

Leczenie awersyjne, polegające na przekierowaniu niepożądanego zachowania na inne czynności, może być skuteczne u pacjentów z niepełnosprawnością umysłową. U niektórych osób pozytywne reakcje obserwuje się po wprowadzeniu selektywnych inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny, takich jak fluoksetyna i sertralina [2]. 

Działania prewencyjne powinny opierać się na przesiewowych badaniach osób z grup ryzyka. Takie czynności redukują prawdopodobieństwo wystąpienia objawów tego zaburzenia. Placówki mające pod swoją opieką osoby szczególni narażone na zespół pica powinny uświadamiać pracowników. Monitorowanie zachowań jest nieodłącznym elementem diagnozy, ale także prewencji wystąpienia łaknienia spaczonego [7]. 

Konieczna może okazać się współpraca pomiędzy specjalistami, takimi jak lekarze rodzinni, psychiatrzy, chirurdzy czy gastroenterolodzy. Wynika to z faktu, że pica może być wynikiem nieleczonej choroby podstawowej. Może mieć powikłania wymagające niezwłocznej interwencji [10].

Podsumowanie

Łaknienie spaczone jest specyficznym zaburzeniem odżywiania, dotykającym dużą część populacji, a o którym prawie wcale się nie mówi. Polega na kompulsywnym spożywaniu produktów, które nie są klasyfikowane jako produkty spożywcze lub wymagają najpierw obróbki termicznej.

Obserwuje się połykanie ziemi, gliny, piasku, węgla czy kredy. Postawienie odpowiedniej diagnozy i wybór leczenia może być ciężkie, ponieważ konieczne jest przyznanie się pacjenta do specyficznych wyborów żywieniowych. Najczęstszą przyczyną zespołu pica są niedobory składników odżywczych, a w szczególności niedostateczny poziom żelaza we krwi.

Wyrównanie poziomu tego pierwiastka często okazuje się wystarczające i skutkuje powrotem do tradycyjnego sposobu jedzenia. Grupą ryzyka są kobiety w ciąży, małe dzieci, osoby starsze i o niższym statusie ekonomicznym. Jest to zaburzenie, które może samoistnie ustąpić, ale jego leczenie jest niezbędne w celu wyeliminowania i zapobiegania konsekwencjom zdrowotnym. Powikłania mogą być różne, w zależności od produktu, który dana osoba spożywa.

Terapia musi być dopasowana indywidualnie do pacjenta i jego problemu. Oprócz działań skupiających się na objawach somatycznych, w niektórych przypadkach pomocne mogą okazać się psychoterapia i leczenie behawioralne. Pica może współwystępować z szeregiem zaburzeń psychicznych, takich jak autyzm, schizofrenia czy zaburzenia obsesyjno-kompulsywne. 

Bibliografia:

1. Warchał, M. (2016). Cywilizacja zdrowia. Wydawnictwo e-bookowo. 
2. Mishori, R., & McHale, C. (2014). Pica: an age-old eating disorder that’s often missed. J Fam Pract, 63(7), E1-4.
3. Lacey, E. P. (1990). Broadening the perspective of pica: literature review. Public Health Reports, 105(1), 29.
4. Rose, E. A., Porcerelli, J. H., & Neale, A. V. (2000). Pica: common but commonly missed. The Journal of the American Board of Family Practice, 13(5), 353-358.
5. Sturmey, P., & Hersen, M. (2012). Handbook of Evidence-Based Practice in Clinical Psychology, Child and Adolescent Disorders.
6. Borgna-Pignatti, C., & Zanella, S. (2016). Pica as a manifestation of iron deficiency. Expert review of hematology, 9(11), 1075-1080.
7. Al Nasser, Y., Muco, E., & Alsaad, A. J. (2021). Pica. In StatPearls. StatPearls Publishing.
8. Walker, H. K., Hall, W. D., & Hurst, J. W. (1990). Clinical methods: the history, physical, and laboratory examinations.
9. Xiang, H., Han, J., Ridley, W. E., & Ridley, L. J. (2018). Pica: Eating disorder. Journal of medical imaging and radiation oncology, 62, 97-98.
10. Michalska, A., Szejko, N., Jakubczyk, A., & Wojnar, M. (2016). Niespecyficzne zaburzenia odżywiania się–subiektywny przegląd. Psychiatria Polska, 50(3), 497-507.
11. Hartmann, A. S., Becker, A. E., Hampton, C., & Bryant-Waugh, R. (2012). Pica and rumination disorder in DSM-5. Psychiatric Annals, 42(11), 426-430.