Listerioza — cichy wróg w Twojej lodówce. Objawy, profilaktyka, leczenie

Listerioza to bakteryjna choroba zakaźna atakująca przede wszystkim układ pokarmowy. Wywołuje ją bakteria Listeria monocytogenes. Jest ona szczególnie niebezpieczna dla kobiet w ciąży, noworodków, osób starszych oraz pacjentów z obniżoną odpornością [1]. Warto jednak pamiętać, że, może ona dotknąć każdego z nas. Listeria monocytogenes, sprawczyni listeriozy, cechuje się niezwykłą odpornością na warunki środowiskowe. Oznacza to, że może przetrwać w temperaturach lodówkowych i w produktach o wysokiej zawartości soli [2].

Dlaczego listerioza jest groźna?

W Europie odnotowuje się od 0,1 do 10 przypadków zachorowań na milion mieszkańców rocznie [3]. Chociaż zachorowalność na listeriozę jest stosunkowo niska w porównaniu z innymi chorobami zakaźnymi, charakteryzuje się wysoką śmiertelnością. Z powodu listeriozy umiera od 20% do 50% osób zakażonych. Wskaźnik ten jest określany jako „współczynnik śmiertelności przypadków” – Case Fatality Rate (CFR). Oznacza to odsetek zgonów wśród osób, u których potwierdzono zakażenie [2].

Tak wysoki wskaźnik śmiertelności wynika głównie z tego, że:

• Listerioza często prowadzi do sepsy i zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, które są trudne w leczeniu.
• Choroba dotyka głównie osoby z osłabioną odpornością, dla których nawet niewielka liczba bakterii może stanowić zagrożenie życia.
• Objawy listeriozy mogą być niespecyficzne, co opóźnia diagnozę i wdrożenie leczenia.

Tak wysoka śmiertelność sprawia, że choroba jest szczególnie niebezpieczna dla grup wysokiego ryzyka:

• Noworodków — mają niedojrzały układ odpornościowy, co czyni je bardziej podatnymi na ciężkie zakażenia.
• Osób starszych i z obniżoną odpornością — ponieważ ich organizm ma ograniczone możliwości zwalczania infekcji.
• Pacjentów onkologicznych — ich odporność jest osłabiona wskutek choroby lub stosowanego leczenia, np. chemioterapii.

Więcej o bakterii listeria monocytogenes

Omawiana bakteria występuje powszechnie w środowisku naturalnym. Przede wszystkim w glebie, wodzie i na rozkładających się roślinach [4]. Może przedostawać się do żywności podczas produkcji, przetwarzania i przechowywania.

Gdzie najczęściej występuje?

Najczęstsze źródła zagrożenia to:

• Surowe produkty spożywcze: niepasteryzowane mleko, sery pleśniowe, surowe warzywa, owoce morza [6].
• Produkty gotowe do spożycia: wędliny, pasztety, gotowe sałatki [7].
• Zanieczyszczone środowisko: bakteria może występować na powierzchniach w zakładach przetwórczych [3].

Listeria monocytogenes to bakteria należąca do grupy Gram-dodatnich pałeczek. Potrafi namnażać się zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz komórek gospodarza (jest fakultatywnie wewnątrzkomórkowa) [3]. Ta cecha sprawia, że jest trudna do zwalczania przez układ odpornościowy i antybiotyki, co zwiększa ryzyko poważnych zakażeń.

Bakteria ma zdolność wzrostu w szerokim zakresie temperatur. Od -0,4°C do 50°C oraz w zróżnicowanym pH (4,4–9,4). Dzięki temu może przetrwać i rozwijać się w wielu rodzajach żywności, takich jak produkty chłodzone czy lekko zakwaszone [4].

Objawy listeriozy

• Objawy kliniczne:
  • U osób zdrowych: objawy grypopodobne (gorączka, bóle mięśni), biegunka [8].
  • U osób z obniżoną odpornością mogą występować ciężkie zakażenia układowe, takie jak sepsa. Często dochodzi również do zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych [5].
  • U kobiet w ciąży: objawy mogą być podobne do zapalenia dróg moczowych. W konsekwencji prowadzą do poronienia, przedwczesnego porodu lub zakażenia noworodka [9].

Jak dochodzi do zakażenia listerią?

• Drogi przenoszenia:
  • Listeria monocytogenes jest najczęściej przenoszona przez spożycie skażonej żywności [10].
  • Podczas ciąży może nastąpić transmisja. Bakteria może zostać przeniesiona z zakażonej matki na płód, przez łożysko [1].
  • Nie odnotowano przypadku przeniesienia z człowieka na człowieka (poza matka-płód) [5].
• Okres inkubacji: 3–70 dni (zależny od dawki patogenu i stanu zdrowia pacjenta) [11].

Diagnostyka i leczenie

Diagnoza listeriozy polega na izolacji bakterii z krwi, płynu mózgowo-rdzeniowego lub tkanek. Badania laboratoryjne są niezbędne do potwierdzenia zakażenia [4].

Terapią pierwszego rzutu, jest antybiotykoterapia ampicyliną z gentamycyną.

• Ampicylina działa bakteriobójczo, hamując syntezę ściany komórkowej bakterii.
• Gentamycyna zakłóca procesy translacyjne poprzez wiązanie się z rybosomami bakteryjnymi.
• W przypadkach alergii na penicyliny stosuje się alternatywne schematy leczenia, takie jak trimetoprim z sulfametoksazolem [12].

Szybkie rozpoznanie i wczesne wdrożenie leczenia są kluczowe, szczególnie w przypadku grup ryzyka [1].

Rola dietetyka w prewencji listeriozy

Dietetycy powinni informować i edukować pacjentów o metodach prewencji. Warto przekazywać zarówno proste, jak i bardziej szczegółowe wskazówki:

• Higiena w kuchni
  
  • Przechowywanie żywności w temperaturze poniżej 4°C [3].
  • Mycie rąk, naczyń i powierzchni roboczych po kontakcie z surowymi produktami [4].
  • Surowe mięso i gotowe produkty powinni być przechowywane osobno [6].
• Bezpieczne wybory konsumenckie:
  • Stawianie na produkty mleczne, oznaczone jako pasteryzowane (mleko UHT, mozzarella, feta) [5].
  • Unikanie surowych i niedogotowanych mięs, ryb oraz owoców morza [7]
  • Przestrzeganie zasad FIFO („First In, First Out”), aby zużywać żywność w kolejności jej zakupu [3].

Wytyczne i regulacje prawne

W Unii Europejskiej bezpieczeństwo żywności w kontekście bakterii Listeria monocytogenes jest ściśle regulowane. Najważniejszym aktem prawnym jest Rozporządzenie (WE) nr 2073/2005 [7]. Zawarte w nim przepisy, koncentrują się na zapewnieniu bezpieczeństwa produktów gotowych do spożycia. 

Produkty gotowe do spożycia, muszą spełniać normę, ograniczającą ilość Listeria monocytogenes. Dopuszczalne jest 100 jednostek tworzących kolonie (ang. colony forming unit —  CFU) na gram produktu, dzień przed końcem przydatności do spożycia. Produkty dla niemowląt oraz żywność medyczna muszą być całkowicie pozbawione Listeria monocytogenes (0 CFU)[11].

W Stanach Zjednoczonych, kluczowym aktem prawnym jest ustawa Food Safety Modernization Act (FSMA) [13]. Wprowadza ona podejście HARPC (Hazard Analysis and Risk-Based Preventive Controls). Zobowiązujące ono producentów do identyfikacji zagrożeń i wdrażania środków zapobiegawczych dla bezpieczeństwa produktów.

Podsumowanie

Znajomość regulacji prawnych i ich praktyczne zastosowanie w edukacji pacjentów jest kluczem do budowania świadomości społecznej i zmniejszenia ryzyka zakażenia listeriozą. Rolą dietetyka jest przedkładanie tych zasad na codzienne nawyki pacjentów i podopiecznych, aby mogli cieszyć się bezpiecznym i zdrowym jedzeniem.

Bibliografia

1. WHO. (2023). Listeriosis fact sheet. World Health Organization. 
2. Invasive listeriosis in Denmark 1994–2003: A review of 299 cases with special emphasis on risk factors for mortality. (2005). Clinical Microbiology Reviews.
3. National Center for Biotechnology Information (NCBI). (2023). Listeria Monocytogenes.
4. Health Victoria. (2023). Listeriosis.
5. Government of Poland. (2023). Listerioza
6. National Institute of Public Health (Poland). (2023). Informacja o zachorowaniach na listeriozę
7. EU. (2005). Regulation (EC) No 2073/2005 on microbiological criteria for foodstuffs. European Union.
8. Brouwer, M. C., van de Beek, D., & van Dijl, J. M. (2006). Clinical management of Listeria monocytogenes infection. Clinical Microbiology Reviews, 19(4), 604–617. 
9. CDC. (2023). Listeriosis. Centers for Disease Control and Prevention.
10. EFSA. (2022). Listeria monocytogenes contamination of ready-to-eat foods and the risk for human health in the EU. European Food Safety Authority.
11. FAO/WHO. (2004). Risk assessment of Listeria monocytogenes in ready-to-eat foods. Food and Agriculture Organization/World Health Organization.
12. Farber, J. M., & Peterkin, P. I. (1991). Listeria monocytogenes, a food-borne pathogen. Microbiological Reviews, 55(3), 476–511.
13. FDA. (2023). Food Safety Modernization Act (FSMA). U.S. Food and Drug Administration.