Mocznik we krwi. Norma, badanie i wpływ diety na jego stężenie

Oznaczenie mocznika we krwi jest jednym z podstawowych badań diagnostycznych. Największe znaczenie ma przy ocenie prawidłowej pracy nerek. Ma również znaczenie w diagnostyce chorób metabolicznych oraz wątroby. Stężenie mocznika we krwi jest również zależne od ilości białka w diecie. Produkowany jest głównie w wątrobie w przebiegu cyklu mocznikowego. 

Jakie znaczenie ma mocznik dla zdrowia? 

Czym jest mocznik?

Mocznik jest końcowym produktem przemiany białek oraz innych związków, zawierających w sobie azot. Składa się z amoniaku oraz dwutlenku węgla. Powstaje podczas cyklu mocznikowego. Jest to ciąg reakcji enzymatycznych, podczas których powstaje toksyczny amoniak. W końcowym etapie cyklu jest on przekształcany do nietoksycznego mocznika [2]. Syntetyczny mocznik otrzymał w 1828 Friedrich Wöhler, niemiecki chemik [1].

Mocznik produkowany jest głównie w wątrobie. Stamtąd, wraz z krwią, wędruje do nerek i z moczem jest wydalany z organizmu. Zawartość mocznika w moczu wynosi około 20-30 mg/dzień [1]. Jego śladowe ilości są wydalane wraz z potem i kałem.  Ilość mocznika w organizmie zależna jest głównie od stosowanej diety. Dieta wysokobiałkowa związana jest z większą produkcją mocznika, a wysokobiałkowa z niższą.

Mocznik może być wykorzystywany w farmakologii, kosmetologii oraz w przemyśle. Często wykorzystywany jest jako składnik nawozów czy preparatów odstraszających owady.

W medycynie wykorzystywany jest głównie jako parametr diagnostyczny. Używany jest do oceny wydolności nerek.

Badanie stężenia mocznika

Badanie stężenia mocznika pozwala ocenić równowagę pomiędzy ilością produkowaną w wątrobie a ilością wydalaną przez nerki wraz z moczem [2]. Lekarz może skierować pacjenta na to badanie, jeśli podejrzewa problemy z pracą nerek. Prawidłowy poziom mocznika we krwi powinien wynosić od 2 do 6,7 mmol/l. Stężenie mocznika we krwi zależne jest od pracy nerek i od dziennej podaży białka w diecie [3].

Niestety, aby postawić dokładną diagnozę, samo badanie poziomu mocznika nie wystarczy. W dalszej diagnostyce należy również zbadać stężenie kreatyniny w surowicy krwi. Oprócz tego przydatny może być również wskaźnik filtracji kłębuszkowej (GFR). Wskaźnik ten może być wykorzystywany w diagnozie przewlekłej choroby nerek oraz w przypadku ostrego uszkodzenia nerek. W obydwu tych schorzeniach wskaźnik jest obniżony.

Stężenie mocznika odzwierciedla wskaźnik filtracji kłębuszkowej. Jeśli GFR spada, wzrasta stężenie mocznika w surowicy/osoczu krwi. Czasami jednak poziom mocznika może być podwyższony, a GFR prawidłowe.

Badanie stężenia mocznika może być również pomocne w diagnozie chorób wątroby oraz chorób metabolicznych.

Podwyższony poziom mocznika we krwi

Wysoki poziom mocznika świadczy głównie o problemie z nerkami. Prawidłowo funkcjonujące nerki wydalają nadmiar mocznika wraz z moczem. Zaburzenia funkcji wydalniczej nerek występują w przypadku przewlekłej niewydolności nerek lub ostrego uszkodzenia nerek.

Przewlekła choroba nerek (PChN)

Jest to powolne, postępujące oraz nieodwracalne zaburzenie czynności nerek [5]. Rozwój choroby prowadzi do zmniejszenia liczby czynnych nefronów, czyli podstawowej jednostki strukturalno-funkcjonalnej nerki. Konsekwencja tego zjawiska jest między innymi włóknienie tkanek nerki, a także upośledzenie jej funkcjonowania. Głównemu ograniczeniu podlegają funkcja wydalnicza, wydzielnicza oraz metaboliczna [5].

Przewlekłą chorobę nerek podzielono na 5 stadiów, w zależności od stopnia wydolności nerek [4]. Główną przyczyną rozwoju PChN jest nefropatia cukrzycowa. Są to zmiany w nerkach wywołane przez podwyższony poziom cukru we krwi.

Ostre uszkodzenie nerek (AKI)

Jest to stan, w którym dochodzi do gwałtownego pogorszenia czynności nerek [6]. Zmiany są zauważane w ciągu tygodnia, a nawet dnia. Najczęściej na AKI chorują pacjenci, którzy długo przebywają w szpitalu. U większości chorych obserwuje się zwykle powrót funkcji nerek. Jednak wielu pacjentów wymaga leczenia nerkozastępczego (dializy) lub pozostaje z ciężkim upośledzeniem czynności nerek [7]. Ciężkie AKI wiąże się z wysoką śmiertelnością, więc należy podjąć wszelkie środki zapobiegawcze, aby uniknąć zachorowania pacjentów.

Inne powody

Należy jednak pamiętać, że podwyższony poziom mocznika nie musi być jedynie spowodowany problemem z nerkami. Pacjenci z rozległymi urazami, takimi jak zmiażdżenia tkanek lub oparzenia, również wykazują podwyższone stężenie mocznika w badaniach krwi.

Oprócz urazów oraz chorób nerek wysoki poziom mocznika występują również wraz z naturalnymi procesami starzenia się organizmu. W badaniach osób starszych bardzo często mocznik jest powyżej normy. Oczywiście, warto wykonać więcej badań, aby wykluczyć problemy z nerkami.

Również dieta wysokobiałkowa powoduje podwyższone stężenie mocznika we krwi. Dieta ta została rozpowszechniona przez francuskiego dietetyka Pierra Dukana. Bardzo szybko stała się popularna, przede wszystkim dzięki szybkim efektom odchudzającym. Udział białka w diecie wysokobiałkowej wynosi 30-40% całkowitej energii, czyli prawie 3 razy więcej niż w diecie normobiałkowej [8, 9].

Podwyższonemu stężeniu mocznika zwykle towarzyszy skąpomocz lub bezmocz. W moczu może występować również krew. Oprócz tego pacjent może odczuwać przemęczeniem skurcze mięśni, a także mieć podwyższone ciśnienie.

Obniżony poziom mocznika we krwi

Obniżony poziom mocznika występuje znacznie rzadziej niż podwyższony. Ma również mniejsze znaczenie w diagnostyce. Jeśli jednak występuje, może być spowodowany:

• zmniejszoną produkcją mocznika
• zwiększonym wydalaniem mocznika wraz z moczem

Obniżony poziom mocznika występuje naturalnie podczas ciąży. Jest to spowodowane jego zmniejszoną produkcją, wraz ze zwiększonym wydalaniem.

Dieta niskobiałkowa stosowana jest głównie u pacjentów zaczynających terapię nerkozastępczą, czyli dializę. W przewlekłej chorobie nerek dieta niskobiałkowa uważana jest za czynnik mogący spowolnić postępowanie choroby [10].

Mocznik poniżej normy występuje również w przypadku chorób wątroby – marskości oraz niewydolności [1].

Mocznica — czymym jest?

Mocznica, inaczej nazywana uremią, to zespół objawów, który pojawia się w końcowej fazie przewlekłej niewydolności nerek. Charakteryzuje się nadmiernym gromadzeniem mocznika, który u zdrowej osoby wydalany jest wraz z moczem. Powoduje to stan toksyczny w organizmie i zaburza jego podstawowe funkcjonowanie [11].

Do najważniejszych czynników prowadzących do rozwoju mocznicy należą: nadciśnienie tętnicze, cukrzyca, otyłość, zakażenia dróg moczowych, zespół metaboliczny, nowotwory nerek [14]. Wszystkie te schorzenia mogą być powikłaniami przewlekłej niewydolności nerek, co stwarza jeszcze większe ryzyko rozwoju mocznicy.

Głównymi objawami mocznicy są uczucie zmęczenia, zaburzenia smaku i węchu oraz zaburzenia snu [12]. Ponadto mogą występować:

• zaburzenia miesiączkowania
• insulinooporność
• świąd
• zespół niespokojnych nóg [12]

Objawy pojawiające się w mocznicy dotyczą wszystkich narządów i układów, także układu nerwowego. Pacjenci cierpią na zaburzenia emocjonalne, czynności poznawczych i bóle głowy. Dochodzi również często do stanu śpiączki [13].

W początkowym stadium choroby leczenie opiera się na ograniczeniu wysiłku fizycznego oraz zmniejszeniu podaży białka w diecie. Niestety u pacjentów, u których choroba jest już zaawansowana, konieczne jest rozpoczęcie leczenia nerkozastępczego. Pozwala to na usunięcie nadmiaru mocznika we krwi.

Leczenie żywieniowe

W przypadku pacjentów, których nerki nie pracują prawidłowo, głównym celem jest ograniczenie wytwarzania mocznika w organizmie. Jest to możliwe jedynie poprzez ograniczenie spożycia białka w diecie. U pacjentów z przewlekłą chorobą nerek (PChN) białko należy ograniczać zależnie od pracy nerek.

Określenie prawidłowej ilości możliwe jest dzięki wskaźnikowi przesączania kłębuszkowego (ilości), który mówi o wydolności nerek. Zależnie od jego wartosci można dopasować ilość białka w diecie pacjenta.

O ile zaleca się znaczne ograniczenie białka, należy unikać diety bardzo niskobiałkowej (<0,3g/kg mc./dobę), która grozi wystąpieniem niedożywienia [15]. W diecie niskobiałkowej 50% spożywanego białka powinno być pochodzenia zwierzęcego [15]. Pacjentom zaleca się spożywanie chudego mięsa, ryb, mleka, serów twarogowych.

Ostatnie badania wykazują jednak, że dieta wegetariańska może być skuteczna u pacjentów z chorobami nerek [16]. Dieta roślinna może hamować rozwój powikłań PChN, takich jak choroby serca czy postępujące uszkodzenie nerek. Dostarcza również mniej białka niż dieta standardowa, a więc powoduje mniejszą produkcję mocznika w organizmie.

Podstawowe założenia diety:

• energia: 35 kcal/kg, ok. 2000-2500 kcal/dzień
• białko: zależne od GFR, nie mniej niż 0,3g/kg mc./dzień
• tłuszcze: 25-25% całkowitego zapotrzebowania energetycznego
• węglowodany: 50-60% całkowitego zapotrzebowania energetycznego

[15, 16, 17]

Podsumowanie

Nieprawidłowy poziom mocznika we krwi może występować naturalnie jak w przypadku ciąży czy osób starszych. Zmiany w wynikach badań mogą jednak świadczyć o rozwijającej się chorobie. Nie należy ich więc lekceważyć. W przypadku podejrzenia niewydolności nerek oprócz mocznika należy zbadać poziom kreatyniny. Badania te są wykonywane rutynowo, nie wymagają specjalnego przygotowania. Pacjentom zaleca się jedynie zrezygnowanie ze spożywania alkoholu na 2-3 przed badaniem. 

Bibliografia:

1. Kapuścińska, A., Nowak, I., (2014), Wykorzystanie mocznika i jego pochodnych w przemyśle kosmetycznym, CHEMIK, 68(2), 91-96
2. Higgins, C. (2016), Urea and the clinical value of measuring blood urea concentration, acutecaretesting.org
3. Gazy, K. P., Czubasiewicz, Z., Standowicz, S., Echolc, B., Mazur, B., (2017), Ocena czynności nerek w przewlekłej chorobie alkoholowej na podstawie stężeń kreatyniny i mocznika, Forum Medycyny Rodzinnej, 11(5)
4. Król, E., Rutkowski, B., (2008), Przewlekła choroba nerek- klasyfikacja, epidemiologia i diagnostyka, Forum Nefrologiczne, 1(1), 1-6
5. Korytowska, N., Pytlak, B., Niemczyk, M., (2020), Przewlekła choroba nerek oraz wybrane aspekty monitorowania stanu biorców nerki, Biuletyn Wydziału Farmaceutycznego Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, 4, 27-39
6. Lines, S., Lewington, A., (2008), Acute Kidney Injury, Clinical Medicine, 9(3), 273-277
7. Koza, Y., (2016), Acute kidney injury: current concepts and new insights, Injury&Violence, 8(1), 58-62
8. Reguła, J., (2013), Charakterystyka i ocena wybranych diet alternatywnych, Forum Zaburzeń Metabolicznych, 4(3), 115-121
9. Ciszewski, M., Czekaj, T., Jasińska, M., Michalak-Orszulak, D., (2011), Dieta wysokoproteinowa Protal- zbawienie czy zagrożenie?, Farmacja Polska, 67(6)
10. Włodarek, D., Głąbska, D., Trębicka-Rojtek, J., (2012), Ocena wiedzy żywieniowej, związanej z praktycznym zastosowaniem diety niskobiałkowej, pacjentów z przewlekłą chorobą nerek w okresie przeddializacyjnym, Nefrologia i Dializoterapia Polska, 16(1),
11. Vanholder, R., Schepers, E., Meert, N., Lameire, N., (2006), What is uremia? Retention versus Oxidation, Blood Purification, 24, 33-38
12. Meyer, W. T., Hostetter, H. T., (2014), Approaches to Uremia, Journal of the American Society of Nephrology, 25(10), 2151-2158
13. Nowak, S., Starzyk, J., (2004), Encefalopatia mocznicowa, Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej im. Jana Kochanowskiego, 2, 177-183
14. Makuła, J., (2014), Model opieki nad chorym z mocznicą, Repozytorium Uniwersytetu Jagiellońskiego
15. Pałubicka, K., Kaczkan, M., Rutkowski. B., Małgorzewicz, S., (2011), Edukacja żywieniowa pacjentów z przewlekłą chorobą nerek w okresie leczenia zachowawczego, Forum Nefrologiczne, 4(4), 306-312
16. Brzózka-Gluba, A., Franczyk, B., Rysz, J., (2017), Vegetarian Diet in Chronic Kidney Disease- A Friend or Foe, Nutrients, 9(4), 374
17. Dąbrowski, P., Glinianowicz-Olszanecka, M., Chudek, J., (2011), Żywienie w przewlekłej chorobie nerek, Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii, 7(4), 229-237