Osteoporoza. Dieta – co jeść, żeby się przed nią uchronić?

Osteoporoza jest poważnym problemem w populacji. Częstość jej występowania znacznie wzrasta z biegiem lat. Na tę chorobę szczególnie narażone są kobiety po menopauzie oraz seniorzy. Osteoporoza może prowadzić do wielu powikłań zdrowotnych, dlatego bardzo ważna jest profilaktyka.

Spis treści:

1. Osteoporoza- definicja
2. Podział osteoporozy
3. Diagnostyka osteoporozy
4. Częstość występowania osteoporozy
5. Przyczyny występowania osteoporozy oraz czynniki ryzyka
6. Objawy i następstwa osteoporozy
7. Suplementacja wapniem i witaminą D
8. Leczenie osteoporozy
9. Profilaktyka osteoporozy
10. Kurs profesjonalny o osteoporozie dla dietetyków

Czym jest osteoporoza?

Słowo „osteoporoza” wywodzi się z języka greckiego oraz łacińskiego. Analogicznie „osteon” oznacza kość, a „porus” to ubytek [1].

Definicja osteoporozy według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) brzmi:

„Osteoporoza jest układową chorobą szkieletu, charakteryzującą się niską masą kości, zaburzoną mikroarchitekturą tkanki kostnej prowadzącą do wzmożonej łamliwości kości i złamań” [1].

Czym różni się osteoporoza pierwotna od wtórnej?

Najczęściej występującym rodzajem osteoporozy jest osteoporoza pierwotna. Szacuje się, że występuje w około 70% przypadków.

Osteoporoza pierwotna dzieli się na:

• młodzieńczą — spowodowaną zaburzeniami wzrastania organizmu młodego człowieka
• inwolucyjną — wynikającą z zaburzeń metabolizmu układu kostnego, który prowadzi do postępującej osteopenii.

Osteoporozę inwolucyjną można podzielić także na dwa typy:

• Typu I, spowodowana zmianami hormonalnymi u kobiet po menopauzie.
• Typu II, spowodowana zmniejszoną aktywnością komórek kościotwórczych, a także osłabieniem wchłaniania witaminy D3 w organizmie kobiet, jak i mężczyzn [1].

Rzadziej spotykanym typem jest osteoporoza wtórna. Występuje ona w 30% przypadków. Osteoporoza wtórna może pojawić się jako objaw schorzenia wywołanego przez defekt genetyczny, zaburzenia hormonalne lub stosowanie niektórych leków [1].

Diagnostyka osteoporozy

Osteoporozę można rozpoznać za pomocą badania gęstości mineralnej kości (BMD). Badanie to wykonuje się techniką densytometrii w szyjce kości udowej lub kręgów lędźwiowych. Densytometria jest to rodzaj prześwietlenia z małą dawką promieni rentgenowskich [2].

Częstość występowania osteoporozy

Dane z roku 2010 mówią, że w Europie osteoporozę miało 22 miliony kobiet i 5,5 miliona mężczyzn. Natomiast liczbę złamań spowodowanych występowaniem osteoporozy w roku 2010 szacowano na 3,5 miliona. Najbardziej narażoną płcią na wystąpienie osteoporozy są kobiety. Płeć żeńska to aż dwie trzecie wszystkich chorujących na osteoporozę. Najczęściej występujące złamania dotyczą biodra, kręgów oraz przedramion [3].

Osteoporoza jest chorobą coraz częściej występującą w populacji. Na podstawie zebranych danych badacze wnioskują, że w roku 2025 liczba złamań może zwiększyć się aż do 4,5 miliona. Jest to częściowo związane ze starzeniem się społeczeństwa [3].

Przyczyny występowania osteoporozy oraz czynniki ryzyka

Aby zrozumieć przyczynę występowania osteoporozy, warto wspomnieć na początek o trzech fazach rozwoju kości:

• Pierwsza to faza rozwoju kości, gdzie w okresie pokwitania następuje zwiększanie masy kostnej. W czasie zakończenia dojrzewania osiągane jest 95% maksymalnej masy kostnej.
• Druga to faza dojrzałości kości. Szczytowa masa kostna przypada na 30. rok życia.
• Trzecia jest to faza inwolucji. Na tym etapie może wystąpić fizjologiczna utrata masy kostnej, zwana osteopenią. Jednak kiedy utrata masy kostnej przebiega nieprawidłowo, mówimy wtedy o osteoporozie [1].

Za główną przyczynę osteoporozy uznaje się zaburzenia metabolizmu kostnego. Polegają one na zwiększonej resorpcji kostnej, podczas gdy zmniejszone są procesy kościotworzenia. W efekcie występuje znaczny ubytek masy kostnej. Prowadzi to do zwiększania ryzyka złamań kości [1].

Czynniki ryzyka występowania osteoporozy można podzielić na:

• Genetyczne i demograficzne:
  • wiek powyżej 65. roku życia,
  • płeć żeńska,
  • niska masa ciała,
  • rasa biała i żółta,
  • niska gęstość mineralna kości
  • występowanie osteoporozy u matki
• Dietetyczne oraz związane ze stylem życia:
  • niedobór witaminy D3,
  • zbyt mała podaż wapnia lub zaburzenia wchłaniania,
  • niedobór lub nadmiar białka oraz sodu w diecie,
  • dieta uboga w witaminę C i K, a także potas i magnez,
  • nadmierne spożywanie kofeiny i alkoholu
  • palenie papierosów,
  • mała aktywność fizyczna,
  • zaburzenia odżywiania,
  • zbyt niska masa ciała
• Czynniki hormonalne:
  • wczesne wystąpienie menopauzy u kobiet (przed 45. rokiem życia),
  • zaburzenia miesiączkowania
• Czynniki związane ze stosowaniem leków w tym:
  • przeciwzakrzepowych,
  • przeciwnowotworowych,
  • przeciwpadaczkowych
  • glikokortykosteroidów
• Czynniki związane z występowaniem chorób tkanki łącznej, endokrynologicznych, chorób nerek oraz przewodu pokarmowego [4, 5, 6].

Masa ciała o osteoporoza

🔎 Aktualny stan wiedzy w kwestii wpływu otyłości i nadwagi nie jest jednoznaczny, jednak nie stanowią one istotnego czynnika ryzyka powstania osteoporozy. Przeciwnie jest natomiast ze zbyt niską masą ciała [13]

Objawy osteoporozy

Osteoporoza jest chorobą ciężką do zdiagnozowania poprzez konkretne objawy, ponieważ są bardzo niespecyficzne. Osteoporoza jest nierzadko zdiagnozowana dopiero w przypadku złamań, które manifestują się silnym bólem. Złamania te mogą dotyczyć bardzo wielu kości. W przypadku osteoporozy pomenopauzalnej najczęściej występują złamania kręgów oraz kości piszczelowych. Złamania te mogą być spowodowane podnoszeniem ciężkich przedmiotów lub nawet wykonywaniem skłonów, a także silnym kaszlem. Część przypadków złamań kręgów nie powoduje uczucia bólu, a co za tym idzie, osoba chora nie jest świadoma jego wystąpienia. [1].

Złamania kości spowodowane osteoporozą zdarzają się także w grupie kobiet ciężarnych oraz karmiących piersią. Obniżenie gęstości kości w tym okresie oraz inne czynniki sprzyjające, np. celiakia, przebyty jadłowstręt psychiczny czy predyspozycje genetyczne sprzyjają rozwojowi osteoporozy. Najczęstsze złamania w tej grupie kobiet dotyczą kręgów. Jest to spowodowane dużym obciążeniem mechanicznym [7].

Inne również często występujące, lecz mniej charakterystyczne dla danej grupy osób złamania dotyczą przedramienia, kości udowej, żeber, kości ramiennej oraz miednicy [1].   

Następstwa złamań osteoporotycznych

Wystąpienie złamań kości spowodowanego osteoporozą znacznie zwiększa ryzyko kolejnego złamania. W zależności od wielkości złamania mogą pojawiać się objawy takie jak nasilone uczucie bólu, ograniczenie ruchomości, dyskomfort podczas stania lub siedzenia. W przypadku kilkukrotnego złamania kręgów możliwe jest zmniejszenie wzrostu o około 2-4 cm [1].

Efektem zaawansowanej osteoporozy oraz wielu złamań może być:

• Zniekształcenie szkieletu takie jak np. wdowi garb (czyli kifoza kręgosłupa)
• Zaburzenia pracy układu pokarmowego, krążenia oraz oddechowego
• Obniżenie samooceny
• Zwiększone ryzyko inwalidztwa i śmierci [1].

Suplementacja wapniem i witaminą D3 jako forma leczenia osteoporozy

Najczęściej zalecanymi suplementami dla osób cierpiących na osteoporozę są witamina D3 i wapń. Czy słusznie?

Istotny jest fakt, że witamina D3 i wapń odgrywają bardzo ważną rolę w prawidłowym metabolizmie kostnym. Najnowsze badania naukowe podważają jednak konieczność suplementacji witaminą D3 w połączeniu z wapniem podczas leczenia osteoporozy. Wykazano, że połączenie tych suplementów nie wpływa na długotrwałe zwiększenie gęstości kości. Badacze nie potwierdzili, że skojarzona suplementacja mogłaby zmniejszać częstości wystąpienia złamań. Podczas badań zauważono ponadto niekorzystny wpływ suplementacji wapniem na układ sercowo- naczyniowy. Osoby przyjmujące preparaty wapniowe częściej zgłaszały dolegliwości żołądkowo- jelitowe. Wśród tej grupy badanych istniało także zwiększenie ryzyka powstania kamieni nerkowych [8, 9].

Leczenie osteoporozy

Leczenie opiera się na ustaleniu przyczyny, następnie określeniu nasilenia osteoporozy, aby określić rokowanie choroby. Kolejnym etapem jest ustalenie odpowiedniej formy leczenia. Powszechnie stosowanym leczeniem osteoporozy jest farmakoterapia. Jest ona dostosowana głównie do wieku pacjenta oraz jego stanu zdrowia. Najczęściej stosowaną substancją są bifosfoniany stanowiące terapię pierwszego rzutu. Metody leczenia osteoporozy obejmują także szereg innych substancji. Ostatnim, bardzo istotnym elementem leczenia jest monitorowanie postępów leczenia [3, 10].

Profilaktyka osteoporozy

Wdrażanie działań profilaktycznych może skutecznie zapobiegać wystąpieniu osteoporozy. W ten sposób można wpłynąć na utrzymanie jakości życia wielu osób na prawidłowym poziomie.

Działania profilaktyczne można podzielić na:

• zapobieganie wystąpieniu osteoporozy, szczególnie w grupie ryzyka 
• zapobieganie złamaniom u osób, u których zdiagnozowano osteoporozę.

Aby zapobiegać występowaniu osteoporozy, ważne jest:

• Prawidłowa podaż wapnia, witaminy D3, a także białka w diecie. Te składniki są szczególnie ważne w okresie budowania masy kostnej, aby w efekcie osiągnąć jak najwyższą szczytową masę kostną
• ograniczenie w diecie produktów bogatych w sód,
• unikanie nadmiernego spożywania białka zwierzęcego,
• prawidłowa podaż fosforu w stosunku do wapnia,
• unikanie kofeiny to strategie, które wspomagają utrzymanie zasobów wapnia na prawidłowym poziomie
• spożywanie produktów bogatych w kwasy omega- 3 oraz witaminę K, które wpływają na jakość oraz gęstość kości
• częsta aktywność fizyczna, która wpływa na prawidłowe funkcjonowanie układu kostno- mięśniowego [6]

Profilaktyka złamań spowodowanych wystąpieniem osteoporozy opiera się na:

• Wczesnym wykryciu choroby;
• Prawidłowej podaży wapnia z dietą, szczególnie w postaci produktów nabiałowych;
• Utrzymaniu prawidłowej ilości witaminy D3 w organizmie poprzez:
  • Odpowiednią ekspozycję na słońce,
  • Właściwie dostosowaną suplementację, 
  • Spożywanie produktów bogatych w tę witaminę
• Ograniczeniu spożycia produktów bogatych w sód;
• Utrzymaniu prawidłowej masy ciała;
• Aktywności fizycznej dostosowanej do stanu zdrowia;
• Wprowadzaniu indywidualnie dobranych ćwiczeń wzmacniających siłę mięśni. Jednocześnie trenujących zmysł równowagi oraz koordynację;
• Unikaniu palenia papierosów oraz ograniczeniu spożycia alkoholu;
• Stworzeniu środowiska, które może skutecznie ograniczać wystąpienie upadków. Przykładem może być montowanie poręczy, antypoślizgowych posadzek, czy dobór odpowiedniego obuwia [11, 12].

Potrzebujesz więcej wiedzy? Zapraszamy do profesjonalnego kursu!

W Klubie Doskonalenia Dietetyków czeka na Was dedykowany 1,5-godzinny kurs online, w którym poznacie wszystkie potrzebne szczegóły na temat żywienia w osteoporozie. Kliknij po szczegóły: https://dietetycy.org.pl/e-kurs-dieta-w-profilaktyce-osteoporozy/

Podsumowanie

Częstość występowania osteoporozy wzrasta z biegiem lat. Jest to choroba trudna do zdiagnozowania ze względu na brak typowych objawów. Występuje wiele czynników, które zwiększają ryzyko wystąpienia osteoporozy. Szczególnie na tę chorobę narażone są kobiety po menopauzie, seniorzy, a także kobiety ciężarne. Leczenie osteoporozy jest bardzo długim procesem. Z tego powodu bardzo ważne są działania profilaktyczne wdrażane już od najmłodszych lat. 

Bibliografia:

1. Janiszewska M., Kulik T. … & Barańska A. Osteoporoza jako problem społeczny – patogeneza, objawy i czynniki ryzyka osteoporozy pomenopauzalnej. Probl Hig Epidemiol 2015, 96(1): 106-114
2. Głuszko P. & Lorenc R. Osteoporoza pierwotna i wtórna. Wskazówki postępowania dla reumatologów. Reumatologia 2012; 50, 5: 370–377
3. Kanis JA., Cooper C., Rizzoli R. & Reginster JY. European guidance for the diagnosis and management of osteoporosis in postmenopausal women. Osteoporos Int. 2019; 30 (1): 3–44
4. Przysławski J., Górna I. Osteoporoza u dzieci i młodzieży. CHEM. TOKSYKOL. – XLI, 2008, 4, str. 949–956
5. Tkaczuk- Włach J., Sobstyl M. & Jakiel G. Osteoporoza- obraz kliniczny, czynniki ryzyka i diagnostyka. Przegląd Menopauzalny 2010; 2: 113–117
6. Dardzińska J., Chabaj- Kędroń H. & Małgorzewicz S. Osteoporoza jako choroba społeczna i cywilizacyjna – metody profilaktyki. Hygeria Public Health 2016, 51(1): 23- 30
7. Urban- Mocek MB. &Szymczak J. Osteoporoza związana z ciążą i laktacją. Forum Reumatol. 2019, tom 5, nr 2, 97–104
8. Chiodini I. & Bolland MJ. Calcium supplementation in osteoporosis: useful or harmful? Eur J Endocrinol, 2018 Apr;178(4):D13-D25
9. Reid IR., Bristow SM. & Bolland MJ. Calcium supplements: benefits and risks. J. Intern Med. 2015 Oct;278(4):354-68.
10. Johnston CB. & Dagar M. Osteoporosis in Older Adults. Med Clin North Am 2020 Sep;104(5):873-884
11. Chen LR., Hou PH. & Chen KH. Nutritional Support and Physical Modalities for People with Osteoporosis: Current Opinion. Nutrients. 2019 Dec; 11 (12): 2848
12. Christianson MS. & Shen W. Osteoporosis prevention and management: nonpharmacologic and lifestyle options. Clin Obset Gynecol. 2013 Dec;56(4):703-10
13. Liu Y, Liu Y, Huang Y, Le S, Jiang H, Ruan B, Ao X, Shi X, Fu X, Wang S. The effect of overweight or obesity on osteoporosis: A systematic review and meta-analysis. Clin Nutr. 2023 Oct 18;42(12):2457-2467. doi: 10.1016/j.clnu.2023.10.013. Epub ahead of print. PMID: 37925778.

• Data pierwotnej publikacji: 22.03.2021
• Data ostatniej aktualizacji o wyniki badań: 21.11.2023