Jak otyłość w wieku młodzieńczym wpływa na zagrożenie schorzeniami cywilizacyjnymi?

Otyłość stanowi jeden z najpoważniejszych zagrożeń zdrowotnych na całym świecie. Problem ten dotyczy zarówno dorosłych, jak i osób w wieku dorastania. Od 1975 roku odsetek otyłej młodzieży wzrósł z 11 milionów do 124 mln w 2016 roku [1]. Szacuje się, że do 2030 roku 1 na 10 dzieci będzie zmagało się z otyłością [2]. Według WHO (Światowej Organizacji Zdrowia) choroba ta jest definiowana jako nadmierne bądź nieprawidłowe odkładanie się tłuszczu w tkance tłuszczowej [3]. Powoduje ona wzrost ryzyka rozwoju wielu powikłań zdrowotnych. Z uwagi na wiele konsekwencji tego schorzenia, jej profilaktyka i terapia jest niezwykle ważna. Jej leczenie powinno być rozpoczęte jak najwcześniej, by zmniejszyć ryzyko występowania chorób, które związane są z otyłością. W tym artykule dowiesz się, do jakich skutków zdrowotnych prowadzi otyłość oraz jakie są błędy żywieniowe młodzieży prowadzące do tej choroby.

Rozmieszczenie tkanki tłuszczowej w okresie dojrzewania

Okres dojrzewania jest czasem krytycznym dla kształtowania się w organizmie tkanki tłuszczowej. Szybkość oraz sposób jej redystrybucji wykazują dużą różnorodność płciową. Tkanka tłuszczowa u chłopców rozmieszczana jest przede wszystkim w górnej połowie ciała (podbrzusze, kark, ramiona), natomiast na biodrach i pośladkach u dziewcząt. Jej masa ulega wzrostowi wraz z wiekiem aż do zakończenia procesu dojrzewania [4]. 

Rozpoznanie otyłości wśród dzieci i młodzieży

Ilość tkanki tłuszczowej u młodych osób zależy od wieku, a także płci. Do określenia przyrostu masy ciała stosuje się tabele, czyli tak zwane siatki centylowe. Są one kluczowym narzędziem służącym do oceny stanu zdrowia oraz odżywiania, jak również rozwoju fizycznego. Otyłość rozpoznawana jest wtedy, gdy wskaźnik BMI przekracza 95 centyl [5].

Konsekwencje otyłości w wieku młodzieńczym

W okresie dorastania występowanie otyłości stanowi niepokój szczególnie z uwagi na przenoszenie się jej wraz z niekorzystnymi powikłaniami na wiek dorosły [4]. U osób z otyłością skutkiem nadmiernej masy ciała jest wiele zaburzeń od hormonalnych poprzez zakłócenia metabolizmu glukozy aż do chorób sercowo-naczyniowych [6].

Otyłość może powodować zmniejszenie jakości życia u dzieci oraz młodzieży. Młode osoby z otyłością cechują się często niską samooceną, brakiem akceptacji swojego wyglądu, a także są narażone na występowanie stanów depresyjnych [7].

Dla zdrowia niebezpieczny jest głównie brzuszny typ otyłości. U młodych osób centralne kumulowanie się tłuszczu wiąże się ze zwiększeniem ryzyka rozwoju miażdżycy, nadciśnienia tętniczego oraz przerostu lewej komory. Zaobserwowano także, iż obecna u nastolatków skłonność do centralnego odkładania się tłuszczu, stanowi kluczowy czynnik, który sprzyja inicjacji ZM (zespołu metabolicznego),jako podstawowego prekursora ChUK (chorób układu krążenia). Wśród 2/3 młodzieży z występującą otyłością zauważa się co najmniej 1 składnik ZM, natomiast u 1/3 z nich stwierdzić można pełny zespół [4].

 Wzrost masy ciała u młodych osób wpływać może niekorzystnie na odpowiedni rozwój układu kostno-stawowego, powodując wystąpienie wad postawy, tj. aseptycznej martwicy stawu biodrowego, płaskostopia, koślawości kolan i skrzywienia kręgosłupa. U dziewcząt doprowadzić może do zaburzeń miesiączkowania, natomiast u chłopców zaburzeń dojrzewania płciowego oraz ginekomastii. Konsekwencją otyłości jest także niedomykalność zastawki płucnej, która spowodować może śmierć dziecka nieodpowiednio oddychającego w trakcie snu [7].

Kolejnym skutkiem zdrowotnym otyłości jest zwiększone ryzyko rozwoju nowotworów w przyszłości. U mężczyzn jest to najczęściej rak jelita grubego i prostaty, a u kobiet rak pęcherza żółciowego, jajnika, raka trzonu oraz szyjki macicy [4].

Błędy żywieniowe młodzieży

Prawidłowe żywienie w czasie okresu szkolnego ma wpływ na odpowiedni rozwój emocjonalny oraz intelektualny. Z kolei niewłaściwa dieta prowadzi do zaburzeń rozwoju umysłowego i fizycznego, zmian w narządach oraz tkankach, zmniejsza zdolność uczenia się, jak również może przyczyniać się do występowania wielu chorób [8].

Czas szkolny jest okresem wielu zmian takich jak nowe znajomości, środowisko, więcej nauki oraz obowiązków, co z kolei wpływa na wzrost sytuacji stresowych mogących powodować zakłócenia funkcji układu pokarmowego. Dla młodego organizmu zagrażające jest nie tylko niedojadanie, ale także nadmierna konsumpcja żywności, głównie wysokokalorycznej. Przyczynia się ona do rozwoju otyłości oraz nadwagi. W późniejszych latach może być konsekwencją chorób dietozależnych [8].

Najczęstszym błędem żywieniowym młodych osób jest brak konsumpcji I śniadania, niesystematyczne spożywanie posiłków, a także niedostateczne spożycie warzyw, owoców oraz mleka. Dostrzega się również zbyt częste podjadanie żywności typu fast-food i słodyczy. Produkty typu fast-food poza wysoką wartością kaloryczną zawierają duże ilości tłuszczu, nasyconych kwasów tłuszczowych oraz soli [9]. 

Kiciak oraz wsp. zrealizowali badanie, którego celem była ocena nawyków żywieniowych osób w wieku młodzieńczym z województwa śląskiego. W doświadczeniu brało udział 550 dziewcząt i 264 chłopców. Do przeprowadzenia badania użyto kwestionariusz ankietowy. Wyniki eksperymentu dowiodły, iż 20% młodzieży nie zjadała I śniadania. Oceniono, że około 25% dziewcząt oraz 30% płci męskiej podjada pomiędzy posiłkami przynajmniej raz dziennie. Doświadczenie potwierdziło niekorzystną postawę żywieniową badanych osób [10].

Wśród młodych osób zauważyć można również stosowanie diet odchudzających. Nastolatki chcąc stracić nadmierną masę ciała, stosują tak zwane diety cud. Istotne jest jednak, aby proces zmniejszenia masy ciała odbywał się zgodnie z zaleceniami specjalisty, lecz szczególnie tyczył się pacjentów z otyłością. Niestety osoby w wieku młodzieńczym podejmują odchudzanie poprzez fałszywe informacje znalezione w kolorowych czasopismach bądź Internecie, tym samym narażając własny organizm na niedobory pokarmowe. Stosowane diety nie są zgodne z zaleceniami prawidłowego żywienia. Zamiast występowania różnorodności posiłków, dostrzega się zmniejszenie ilości konsumowanej żywności. Taki sposób odchudzania prowadzi do niedoborów składników mineralnych i witamin, co negatywnie wpływa na stan organizmu [11].

Istotnym problemem, który można także dostrzec u nastolatków, jest niska aktywność fizyczna. Spowodowane jest to głównie niedostateczną wiedzą oraz świadomością w obrębie potrzeb czynnego odpoczynku i rozwojem technologii informatycznych. Zgodnie z rekomendacjami WHO, minimalna aktywność fizyczna dla dzieci oraz młodzieży powinna wynosić 60 minut dziennie. Niestety młode osoby nie przestrzegają tych zaleceń [12].

Z racji tej zrealizowano badanie wśród nastolatków w wieku 16-19 lat. Do przeprowadzenia eksperymentu zastosowano kwestionariusz ankietowy. Wyniki doświadczenia dowiodły, iż 2/3 ankietowanych spędzało swój wolny czas przy korzystaniu z komputera lub oglądaniu telewizji. Jedynie 22,67% młodzieży była aktywna fizycznie [12].

Profilaktyka otyłości

Pomimo posiadanej wiedzy dotyczącej warunków życia, które sprzyjają otyłości, trudno zapobiegać dotychczasowym trendom. Łatwiej jest natomiast przeciwdziałać niż leczyć. Dlatego więc większość środków oraz działań powinna opierać się na profilaktyce [7].

Według WHO profilaktyczne działania powinny stanowić czołowe miejsce w celu zmniejszenia otyłości u osób w wieku młodzieńczym. Ministerstwo Zdrowia zaproponowało 3 rodzaje profilaktyki

• pierwotna (inaczej I-rzędowa) – podejmuje ona działania, które kierowane są do osób bez otyłości. Ma ona na celu zapobieganie jej rozwoju.
• wtórna (II-rzędowa) – dotyczy grupy osób z istotnym stopniem zagrożenia wystąpienia otyłości.
• III-rzędowa – skierowana jest do osób zmagających się z tym schorzeniem. Celem tego rodzaju profilaktyki jest usunięcie problemu, jaką jest otyłość lub niedopuszczenie do jej dalszego rozwoju [13].

Podstawowymi zadaniami profilaktyki powinno być sporządzenie programu edukacji zdrowotnej, głównie w obrębie prawidłowego żywienia, wspieranie ruchu oraz jego organizacji w placówkach oświatowych i szkołach promujących zdrowie, jak również wzrost aktywności fizycznej młodych osób, a także ich rodzin [7].

Prewencja otyłości wśród osób w wieku młodzieńczym skupiać się powinna szczególnie na przeciwdziałaniach, natomiast rodziców na edukowaniu. Rolą rodzica powinno być kontrolowanie zachowania swojego dziecka, przede wszystkim w kwestii spędzania wolnego czasu przed komputerem oraz telewizorem. Może stanowić to zasadniczy element edukacji zdrowotnej wśród dzieci i młodzieży [13].

Edukacja żywieniowa powinna być promowana od wczesnego dzieciństwa. Szkoły kształtować powinny wśród nastolatków ideę dbałości o własne zdrowie [14]. Zazwyczaj szkoła jest pierwszym ogniwem alarmującym rodziców o problemie otyłości u ich dziecka. Światowa Organizacja Zdrowia wdrożyła coraz większe wymogi obowiązujące produkty spożywcze kierowane dla populacji rozwojowej, redukując w ich składzie nasycone kwasy tłuszczowe, cukier oraz sól [7].

Coraz większy wpływ na rozwój otyłości wśród młodzieży mają media. To sprawiło, iż wystąpiła potrzeba opracowania regulacji w obrębie reklamowania żywności, przeciwdziałaniu zamieszczania w programach przekazów dotyczących niezdrowych produktów. Na mocy dokumentu Global Strategy on Diet Physical Activity and Health sporządzonym przez WHO w 2004 roku, w niektórych europejskich krajach zakazano wspierania programów dla dzieci przez firmy spożywcze, kierowanie reklam do osób, które nie skończyły 12 lat [13].

Zasady zdrowego odżywiania

Do głównych zasad prawidłowego żywienia dla nastolatków należy

1. Systematyczne spożywanie posiłków oraz niepodjadanie między nimi.
2. Konsumowanie jak największej ilości warzyw i owoców.
3. Spożywanie szczególnie produktów pełnoziarnistych.
4. Wypijanie przynajmniej 2 szklanki mleka dziennie. Zastąpić je można kefirem, maślanką, serem białym, a także jogurtem naturalnym.
5. Zamienianie mięsa czerwonego oraz przetworów mięsnych na jaja, ryby, drób oraz nasiona roślin strączkowych. Konsumowanie ryb 2 razy na tydzień.
6. Zastępowanie tłuszczów zwierzęcych na oliwę z oliwek oraz oleje roślinne.
7. Unikanie podjadania słodyczy i cukru, a zamienianie ich na orzechy, nasiona bądź owoce.
8. Zrezygnowanie z dosalania potraw. Ograniczanie konsumpcji żywności typu fast food i słonych przekąsek.
9. Zastępowanie napojów słodkich na wodę.
10. Aktywność fizyczna poza szkołą oraz podczas niej [15].

Podsumowanie

Otyłość wśród populacji rozwojowej jest poważną chorobą wiążącą sie z zagrożeniem schorzeniami cywilizacyjnymi takimi jak m.in. cukrzyca czy nadciśnienie tętnicze. Do zasadniczych czynników determinujących jej rozwój u osób w wieku młodzieńczym należą głównie nadmierna konsumpcja żywności i niska aktywność fizyczna. Dlatego dla zmniejszenia liczby otyłych dzieci oraz młodzieży konieczność stanowi wdrożenie edukacji żywieniowej, której celem jest kształtowanie prawidłowych zachowań żywieniowych, a także poprawienie popełnianych błędów. Odpowiednia edukacja zdrowotna oraz promocja aktywności fizycznej może mieć pozytywny wpływ na jakość życia młodego pokolenia.

Bibliografia:

1. Taraszewska A. (2018). Nadwaga i otyłość wśród dzieci i młodzieży. Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej.
2. Olszewska M., Groth D., Szczerbinski Ł., Siewiec E., Puchta U., Wojciak P., Pawluszewicz P., Szarpak Ł., Razak-Hady H., (2018). Epidemiology and pathogenesis of obesity. Postępy Nauk Medycznych, 31(2), s. 102-105.
3. Chung-Chooi Y., Magkos F. (2019). The epidemiology of obesity. Metabolism Clinical and Expermental, 92, s. 6-10.
4. Przybylska D., Kurowska M., Przybylski P. (2012). Otyłość i nadwaga w populacji rozwojowej. Hygeia Public Health, 47 (1), s. 28-35.
5. Kułaga Z., Różdżyńska-Świątkowska A., Grajda A., Gurzkowska B., Wojtyło M., Góźdź M., Świąder-Leśniak A., Litwin M. (2015). Siatki centylowe dla oceny wzrastania i stanu odżywiania polskich dzieci i młodzieży od urodzenia do 18 roku życia. Standary Medyczne/ Pediatria, 12, s. 119-135.
6. Maślanek A., Pieszko M., Małgorzewicz S. (2013). Przyczyny otyłości prostej u dzieci i młodzieży. Forum Zaburzeń Metabolicznych, 4(1), s. 29-36.
7. Zarzycka D., Szara M., Sroka A. (2015). Otyłość wieku szkolnego-epidemiologia, konsekwencje zdrowotne, metody prewencji. Endokrynologia Pediatryczna, 14(2), s. 79-88.
8. Cichocka I., Krupa J. (2017). Nawyki żywieniowe młodzieży ze szkół ponadgimnazjalnych z terenu Nowego Sącza. Handel Wewnętrzny, 6(371), s. 41-55.
9. Platta A., Babicz-Zielińska E., Cyra M. (2012). Ocena zwyczajów żywieniowych wybranych uczniów w wieku 13-16 lat uczęszczających do gimnazjum nr 2 w Bytowie. Bromatologia i Chemia Toksykologiczna, 45(3), s. 1092-1098.
10. Kiciak A., Całyniuk B., Grochowska-Niedworok E., Kardas M., Dul L. (2014). Zachowania żywieniowe młodzieży z województwa śląskiego. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, 20(3), s. 296-300.
11. Pieszko M., Penkowska M., Śliwińska A., Małgorzewicz S. (2014). Stosowanie diet odchudzających wśród nastolatek. Zeszyty Naukowe Akademii Morskiej w Gdyni, 86, 167-177.
12. Kocka K., Bartoszek A., Fus M., Rząca M., Łuczyk M., Bartoszek A., Muzyczka K., Nowicki G., Ślusarska B. (2016). Nawyki żywieniowe i aktywność fizyczna młodzieży szkół ponadgimnazjalnych jako czynniki ryzyka wystąpienia otyłości. Journal of Education, Health and Sport, 6(7), s. 439-452.
13. Drewa A., Zorena K. (2017). Profilaktyka nadwagi i otyłości u dzieci i młodzieży w krajach europejskich. Pediatric Endocrinology Diabetes and Metabolism, 23(3), s. 152-158.
14. Kłósek P. (2015). Czy istnieje profilaktyka otyłości? Profil pacjenta poradni dietetycznej, jego stan zdrowia oraz nawyki żywieniowe. Forum Zaburzeń Metabolicznych, 6(4), s. 176-188.
15. https://dietetycy.org.pl/talerz-zdrowia-zalecenia-zdrowego-zywienia-pzh/