Propolis. Jak powstaje i jakie ma właściwości prozdrowotne?

Propolis to naturalny wytwór pszczeli, którego prozdrowotne właściwości doceniane były przez ludzi już od wieków. Podobno używali go już starożytni Grecy i Rzymianie. Służył wtedy do opatrywania i odkażania ran. Obecnie wykorzystywany jest w produktach kosmetycznych i medycznych. Co ciekawe, znajdziemy go również w instrumentach muzycznych, głównie smyczkowych. Może być składnikiem lakieru, którym są pokrywane. W tym artykule skupię się jednak na właściwościach propolisu, które wykorzystujemy do ochrony zdrowia.

Spis treści:

1. Czym jest propolis?
2. Pochodzenie
3. Skład propolisu
4. Właściwości prozdrowotne
5. Zastosowanie pozadietetyczne
6. Reakcje alergiczne
7. Podsumowanie
8. Bibliografia

Czym jest propolis?

Propolis powstaje przez zmieszanie śliny pszczół zawierającej określone enzymy z woskiem pszczelim.Do jego wytworzenia potrzebne są także różnego typu żywice zbierane przez pszczoły z pąków liści i kwiatów, łodyg oraz pęknięć kory wielu gatunków drzew. Propolis wykorzystywany jest do uszczelniania ula oraz zabezpieczania go przed rozwojem mikroorganizmów. Wyjaśnia to, dlaczego znany jest również jako kit pszczeli (z ang. bee glue). Nie wszyscy wiedzą, że pszczoły używają propolisu także do mumifikacji uśmierconych szkodników, które przedostały się do ula i są zbyt duże, aby mogły je usunąć. [1].

Pochodzenie

Słowo propolis wywodzi się z języka greckiego, gdzie „pro” oznacza „przed”, natomiast „polis” — „miasto” [2]. Przypuszczalnie chodziło o mur obronny otaczający miasto. Ma to związek z zadaniem, jakie propolis spełnia w ulu.

W Europie Środkowej, a także w Polsce, wydzielinę potrzebną do wytworzenia propolisu, pszczoły zbierają z pąków topoli i olchy. Różne rodzaje topoli są źródłem żywicy w innych europejskich krajach, takich jak Bułgaria, Węgry, Albania, czy Anglia.

Na terenach Północnej Europy, źródłem propolisu są brzozy. Pszczoły produkują kit pszczeli również z pąków wierzby, dębu, kasztanowca oraz z kory drzew, takich jak świerk, jodła, czy sosna [1].

Skład propolisu

Skład propolisu zależy od rodzaju roślin, z których pozyskiwana jest żywica, od czasu zbioru i warunków środowiskowych. Obecnie możemy wyróżnić, co najmniej 300 składników w nim zawartych. Najważniejszymi związkami biologicznie czynnymi w tzw. kicie pszczelim są kwasy fenolowe, kwas benzoesowy, kwas cynamonowy oraz flawonoidy.

Spośród flawonoidów możemy wymienić chryzynę, luteolinę, apigeninę i wiele innych. Wyróżniamy również związki terpenowe oraz alkohole (np. mannitol, inozytol). Propolis zawiera także dużo składników mineralnych. Są to: wapń, magnez, cynk, mangan, miedź, żelazo, kobalt oraz selen. W kicie pszczelim możemy znaleźć witaminy B1, B2, B6, C i E oraz wiele enzymów [3].

Propolis na świecie

Państwem przodującym w badaniach nad produktami pszczelimi, w tym nad propolisem, jest Brazylia. Ze względu na pochodzenie, wyróżnia się tam wiele rodzajów propolisu. W klimacie równikowym pszczoły zbierają go przez cały rok. Jednym z najbardziej znanych tam rodzajów propolisu jest ten określany jako czerwony, którego źródłem jest Dalbergia ecastophyllum (roślina, której zdrewniałe łodygi wytwarzają żywiczny wysięk o jasnoczerwonym zabarwieniu).

Innym rodzajem jest propolis pochodzący od bezżądłowej pszczoły nazywany geopropolisem. Jest to propolis zawierający w swoim składzie glebę. Nazwa może być myląca. Obecnie nie ma dowodów na to, że w każdym kicie pszczelim pochodzącym od bezżądłowej pszczoły znajduje się gleba. Obydwa rodzaje propolisu są bardzo podobne do siebie, jeśli chodzi o skład i aktywność biologiczną [1].

Wpływ propolisu na zdrowie

Działanie antybakteryjne

Działanie antybakteryjne propolisu powinniśmy rozpatrywać na dwóch poziomach. Po pierwsze, ma ono związek z bezpośrednim działaniem na drobnoustroje. Po drugie, wiąże się ze stymulacją układu odpornościowego, co skutkuje aktywacją mechanizmów obronnych naszego organizmu.

Badania nad działaniem propolisu pozwalają wnioskować o jego wpływie na przepuszczalność błony komórkowej drobnoustroju. Kit pszczeli zaburza gospodarkę energetyczną bakterii oraz zmniejsza ich ruchliwość [1], [8].

Działanie przeciwpasożytnicze

🔎 Badania wskazują także na działanie przeciwpasożytnicze propolisu i sugerują go jako alternatywną metodę wspierania zdrowia człowieka [8] – przyp. redakcji

Działanie przeciwzapalne

Zapalenie tłumaczy się jako interakcję między układem odpornościowym a uszkodzonymi tkankami, której celem jest przywrócenie wewnętrznej równowagi organizmu. Działanie przeciwzapalne propolisu jest powiązane z zawartymi w nim m.in. flawonoidami, czy steroidami. Główne mechanizmy leżące u podstaw przeciwzapalnego działania kitu pszczelego obejmują:

• inhibowanie cyklooksygenazy (enzym odpowiedzialny za powstawanie m.in. prostaglandyn-hormonów odpowiedzialnych za np. objawy stanu zapalnego), co może przynosić ulgę w bólu czy zapaleniach,
• usuwanie wolnych rodników,
• hamowanie syntezy tlenku azotu,
• redukcję działania immunosupresyjnego (immunosupresja polega na zmniejszeniu odporności organizmu) [4].

Propolis a zdrowie jelit

Badania nad zdrowiem jelit i charakterystyką bakterii żołądkowo-jelitowych są dość aktualne. Niektóre sugerują, że stany chorobowe są spowodowane brakiem równowagi w mikroflorze jelitowej. Flora bakteryjna jelit uwalnia bioaktywne cząsteczki. Są to m.in. krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe, które przynoszą szczególne korzyści zdrowotne. Przyspieszają one proces gojenia i regeneracji nabłonka jelit. Związki, które znajdują się w propolisie, wspierają optymalną florę bakteryjną jelit. Hamują wzrost bakterii chorobotwórczych. Osłabiają też przyłączanie patogenów układu pokarmowego do ludzkich komórek jelitowych [4].

Działanie przeciwutleniające

Aktywność przeciwutleniająca (antyoksydacyjna) propolisu i jego składników została dobrze udokumentowana. Zdecydowana większość wyników wskazuje na redukcję markerów stresu oksydacyjnego. Aby zmniejszyć uszkodzenia tkanek nim wywołanych, układy antyoksydacyjne rozwinęły mechanizmy ochronne.

Należą do nich enzymy, m.in. katalaza oraz przeciwutleniające składniki jak glutation i flawonoidy. Struktura chemiczna wchodzących w skład propolisu polifenoli (flawonoidy, kwasy fenolowe) umożliwia mu skuteczną eliminację wolnych rodników. Flawonoidy zawarte w propolisie są silnymi antyoksydantami, zdolnymi do wymiatania wspomnianych wolnych rodników. Chronią tym samym błonę komórkową przed utlenianiem lipidów [4].

Propolis a układ krwionośny

Mechanizmy dotyczące wpływu propolisu na układ krążenia zostały słabo scharakteryzowane. Wyniki przeprowadzonych badań wskazują, że działanie kardioprotekcyjne (ochrona układu sercowo-naczyniowego) jest wynikiem przeciwutleniającego działania propolisu i jego związków składowych. Poza dobrze poznanym działaniem antyoksydacyjnym polifenole oddziałują na wytwarzanie tlenku azotu. Skutkuje to nie tylko rozszerzeniem naczyń, ale także ekspresją genów chroniących układ sercowo-naczyniowy. Badania wykazały, że dieta bogata we flawonoidy wiąże się pozytywnie z wydłużeniem życia i zmniejszeniem zapadalności na choroby układu krążenia [4].

Propolis a cukrzyca i zdrowie wątroby

🔎 Regularne spożywanie propolisu może prowadzić do istotnego obniżenia poziomu glukozy na czczo, insuliny, hemoglobiny glikowanej oraz niektórych enzymów wątrobowych [10]. Są to takie enzymy jak alanina aminotransferazy (ALT), asparaginian aminotransferazy (AST) i fosfatazy alkalicznej (ALP) [11]. W efekcie propolis może wspomóc kontrolę cukrzycy i poprawę funkcji wątroby.

Zdrowie jamy ustnej

Nadmierny rozwój bakterii w jamie ustnej może prowadzić do wielu schorzeń. Badania wykazały, że propolis ogranicza rozwój bakterii i patogenów wywołujących zapalenie przyzębia.Dzieje się tak ze względu na jego właściwości przeciwbakteryjne. Ponadto płyny do płukania jamy ustnej zawierające propolis wykazały skuteczność w gojeniu ran chirurgicznych. Stosowane są też ze względu na zdolność do ograniczenia wzrostu płytki bakteryjnej i patogennej mikroflory jamy ustnej, która powoduje zapalenie dziąseł i przyzębia.

Zachęca to do stosowania propolisu w płynach używanych do płukania ust. Wyciągi z propolisu pomagają także leczyć halitozę, czyli nieprzyjemny zapach z ust, spowodowany głównie złą higieną jamy ustnej [5].

Interesującym faktem jest to, że tureccy naukowcy z Uniwersytetu Edge ocenili skuteczność propolisu jako leku dokanałowego. Stwierdzili, że kit pszczeli zapobiegał wzrostowi i proliferacji (mnożeniu) bakterii powodujących infekcje zębów. Zbadali również aktywność glukozylotransferazy (jest ona istotnym czynnikiem wnikania i namnażania się bakterii w jamie ustnej). Propolis hamował aktywność wspomnianego enzymu. Miało to związek z zawartą w propolisie apigeniną, która jest silnym środkiem zapobiegającym aktywności tego katalizatora. Ocenili też rozszerzenie próchnicy u szczurów. Badania wykazały, że propolis jest dobrym środkiem kariostatycznym (to środek, który zapobiega lub nie wywołuje próchnicy) [6].

Propolis w onkologii

Badania wykazały, że propolis ma potencjał w leczeniu raka piersi u ludzi. Ma to związek z wywoływaniem apoptozy (zaprogramowanej śmierci komórek) w ludzkich komórkach raka piersi.Inne badanie sprawdzające wpływ alkoholowego ekstraktu propolisu algierskiego na wzrost guza czerniaka wykazało, że galangina, powszechny flawonoid w propolisie, znacząco indukuje apoptozę i hamuje komórki czerniaka in vitro.

Wykazano również, że turecki propolis wywiera selektywne działanie cytotoksyczne na ludzkie komórki raka płuc. Powoduje zmniejszenie potencjału błony mitochondrialnej. Jest w stanie zminimalizować proliferację (mnożenie) komórek rakowych [5], [8].

Zespół metaboliczny

🔎 Wysoka zawartość antyoksydantów w propolisie sprawia także, że wykazuje on korzyści dla osób cierpiących na zespół metaboliczny. Zgodnie z irańskim badaniem [9] na 66 badanych stosowanie 250 mg ekstraktu z propolisu dwa razy dziennie przez 12 tygodni przynosi korzyści w postaci mniejszego obwodu w pasie, korzyści w funkcjach poznawczych i zdrowiu ogółem [9].

Odchudzanie i masa ciała

🔎 Suplementacja propolisem prowadzi do niewielkiego, ale znaczącego obniżenia masy ciała i wskaźnika masy ciała (BMI). Nie zaobserwowano jednak istotnych zmian w obwodzie talii, stosunku obwodu talii do bioder, masie tłuszczowej, obwodzie bioder oraz ciśnieniu skurczowym i rozkurczowym. Wyniki te sugerują, że propolis może mieć pewne właściwości przeciwotyłościowe, jednak ich znaczenie kliniczne jest ograniczone. Potrzebne są dalsze badania z większą liczbą uczestników, aby dokładniej zbadać wpływ propolisu na skład ciała i ciśnienie krwi [12].

Pozadietetyczne zastosowania propolisu

Dermatologia

Propolis jest szeroko stosowany w produktach dermatologicznych, takich jak kremy i maści. Jego zastosowanie w produktach do pielęgnacji skóry opiera się na właściwościach przeciwzapalnych, przeciwdrobnoustrojowych. Pobudza też syntezę kolagenu. Badanie porównujące wpływ propolisu i konwencjonalnego leku wykazało, że propolis znacznie zmniejsza aktywność wolnych rodników w gojeniu łożysk rany. Wspomaga to proces naprawy.

Badanie kliniczne na pacjentach z trądzikiem z użyciem propolisu z ekstraktu alkoholowego wykazało jego wysoką skuteczność w leczeniu tego schorzenia. Kit pszczeli wykazuje również pozytywny wpływ na metabolizm kolagenu w ranie podczas procesu gojenia. Ma to związek ze zwiększeniem zawartości kolagenu w tkankach [5].

Reakcje alergiczne

Substancje aktywne zawarte w kicie pszczelim mogą mieć zarówno pozytywny, jak i negatywny wpływ na zdrowie człowieka. Propolis może wywoływać reakcje alergiczne. Dzieje się togłównie u osób, które są też nadwrażliwe na inne produkty pszczele. Alergia objawia się przeważnie w postaci kontaktowego alergicznego zapalenia skóry. Jest to postać wyprysku, będąca skutkiem bezpośredniego kontaktu z alergenem.

Do tej pory naukowcy zidentyfikowali 26 alergenów, m.in. estry kwasu kawowego i estry kwasu cynamonowego. Reakcje alergiczne manifestują się nieżytem nosa, zapaleniem spojówek i błon śluzowych jamy ustnej. Czasem objawy te połączone są z gorączką, nudnościami lub bólem głowy [7].

Wykorzystanie propolisu w warunkach domowych

Propolis wykorzystywany jest do wytworzenia dużej ilości produktów. Najwięcej możemy ich wśród kosmetyków. Są to różnego rodzaju maści, kremy, zasypki. Obecnie, na bazie propolisu produkuje się także preparaty do stosowania na ból gardła. W warunkach domowych również możemy wykorzystać propolis jako preparat do stosowania na ból gardła, przygotowując nalewkę.

Potrzebować będziemy:

• 50 g zmielonego propolisu
• 350 ml spirytusu
• 150 ml letniej, przegotowanej wody

Propolis zalewamy spirytusem i wodą, odstawiamy w szczelnie zamkniętym naczyniu na około 2-3 tygodnie. Nalewkę powinniśmy codziennie mieszać, wstrząsać, aby propolis dobrze się rozpuścił. Po upływie podanego czasu nalewkę musimy przefiltrować, np. przez gazę i wlać do ciemnego, szczelnego naczynia.

Podsumowanie

Propolis, tak jak inne produkty pszczele, jest cennym źródłem wielu aktywnych biologicznie substancji. Może on być wykorzystywany nie tylko w celach spożywczych, ale również do ochrony naszego organizmu. Zawarte w nim związki, powodują, iż ma działanie przeciwbakteryjne, przeciwzapalne, przeciwutleniające i niesie za sobą wiele innych korzyści. Musimy jednak pamiętać, że posiada także substancje mogące wywoływać reakcje alergiczne u niektórych osób.

Bibliografia:

1. Przybyłek, I., & Karpiński, T. M. (2019). Antibacterial Properties of Propolis. Molecules (Basel, Switzerland), 24 (11), 2047.
2. Anjum, S. I., Ullah, A., Khan, K. A., Attaullah, M., Khan, H., Ali, H., Bashir, M. A., Tahir, M., Ansari, M. J., Ghramh, H. A., Adgaba, N., & Dash, C. K. (2019). Composition and functional properties of propolis (bee glue): A review. Saudi journal of biological sciences, 26(7), 1695–1703.
3. Kurek-Górecka, A., Górecki, M., Rzepecka-Stojko, A., Balwierz, R., & Stojko, J. (2020). Bee Products in Dermatology and Skin Care. Molecules (Basel, Switzerland), 25(3), 556.
4. Braakhuis A. (2019). Evidence on the Health Benefits of Supplemental Propolis. Nutrients, 11 (11), 2705.
5. Pasupuleti, V. R., Sammugam, L., Ramesh, N., & Gan, S. H. (2017). Honey, Propolis, and Royal Jelly: A Comprehensive Review of Their Biological Actions and Health Benefits. Oxidative medicine and cellular longevity, 2017, 1259510.
6. Abbasi, A. J., Mohammadi, F., Bayat, M., Gema, S. M., Ghadirian, H., Seifi, H., Bayat, H., & Bahrami, N. (2018). Applications of Propolis in Dentistry: A Review. Ethiopian journal of health sciences, 28(4), 505–512.
7. Basista-Soltys, K. (2013) Allergy to propolis in beekeepers-literature review. Catch Med Health Aff 1: 105.
8. Hossain, R., Quispe, C., Khan, R. A., Saikat, A., Ray, P., Ongalbek, D., Yeskaliyeva, B., Jain, D., Smeriglio, A., Trombetta, D., Kiani, R., Kobarfard, F., Mojgani, N., Saffarian, P., Ayatollahi, S. A., Sarkar, C., Islam, M. T., Keriman, D., Uçar, A., Martorell, M., … Cho, W. C. (2022). Propolis: An update on its chemistry and pharmacological applications. Chinese medicine, 17(1), 100. https://doi.org/10.1186/s13020-022-00651-2
9. Sajjadi, S. S., Bagherniya, M., Soleimani, D., Siavash, M., & Askari, G. (2023). Effect of propolis on mood, quality of life, and metabolic profiles in subjects with metabolic syndrome: a randomized clinical trial. Scientific reports, 13(1), 4452. https://doi.org/10.1038/s41598-023-31254-y
10. Adeli S, Maroofi M, Pourteymour Fard Tabrizi F, Alipour B, Heidari M, Vajdi M, Abbasalizad-Farhangi M. Effects of Propolis Consumption on Glycemic Indices and Liver Enzymes in Adults: A Grading of Recommendations Assessment, Development, and valuation-assessed Systematic Review and Dose-Response Meta-analysis. Clin Ther. 2024 Aug 2:S0149-2918(24)00197-8. doi: 10.1016/j.clinthera.2024.06.022. Epub ahead of print. PMID: 39097520.
11. Aliakbarian M, Jazinaki MS, Bahari H, Rashidmayvan M, Golafrouz H, Khodashahi R, Pahlavani N. Effects of Propolis Consumption on Liver Enzymes and Obesity Indices in Adults: A Systematic Review and Dose-Response Meta-Analysis. Curr Dev Nutr. 2024 Aug 13;8(9):104438. doi: 10.1016/j.cdnut.2024.104438. PMID: 39296926; PMCID: PMC11407979.
12. Vajdi M, Bonyadian A, Pourteymour Fard Tabrizi F, Hassanizadeh R, Noshadi N, Alipour B, Abbasalizad-Farhangi M, Darzi M, Golpour-Hamedani S, Askari G. The Effects of Propolis Consumption on Body Composition and Blood Pressure: A Systematic Review and Dose-Response Meta-Analysis. Curr Ther Res Clin Exp. 2024 Jul 25;101:100754. doi: 10.1016/j.curtheres.2024.100754. PMID: 39247130; PMCID: PMC11379557.

• Data pierwotnej publikacji: 5.07.2021
• Data ostatniej aktualizacji o wyniki badań: 19.09.2024