SCFA – nasycone kwasy tłuszczowe o działaniu prozdrowotnym

Wydaje się, że w dzisiejszych czasach, gdzie mamy dostęp do wielu źródeł, temat nasyconych kwasów tłuszczowych powinien być zrozumiały dla społeczeństwa, a zwłaszcza dla służby zdrowia. Większości z nas nasycone kwasy tłuszczowe kojarzą się z zaburzeniami gospodarki lipidowej, nadciśnieniem tętniczym, otyłością, zaburzeniami metabolicznymi, zwiększonym ryzykiem rozwoju nowotworów i wieloma innymi schorzeniami.

Różne rodzaje nasyconych kwasów tłuszczowych

Ogólnie rzecz ujmując, zyskują miano ZŁYCH składników naszej diety. Oczywiście, nie ma w tym nic błędnego, poza tym, że wrzucamy do jednego „worka” zarówno te kwasy tłuszczowe, które rzeczywiście przyczyniają się do rozwoju wielu schorzeń organizmu razem z tymi, które nie mają nic wspólnego z progresją jakichkolwiek chorób.

Wręcz przeciwnie, jest to grupa nasyconych kwasów tłuszczowych, która sprzyja zachowaniu homeostazy organizmu. Aby lepiej to zrozumieć, należy przyjrzeć się poniższej klasyfikacji nasyconych kwasów tłuszczowych.

Czym są nasycone kwasy tłuszczowe?

Z chemicznego punktu widzenia nasycone kwasy tłuszczowe to związki zbudowane z atomów węgla, wodoru i tlenu. Charakteryzują się brakiem podwójnych wiązań pomiędzy atomami węgla. Klasyfikacji nasyconych kwasów tłuszczowych dokonuje się na podstawie ilości atomów węgla w cząsteczce kwasu. W związku z tym:

• SCFA – posiadają od 1 do 6 atomów C,
• MCT – posiadają od 8 – 10 atomów C,
• LCT – posiadają 12 i więcej atomów C [3].

Długołańcuchowe nasycone kwasy tłuszczowe

Do długołańcuchowych nasyconych kwasów tłuszczowych należą kwasy: palmitynowy, stearynowy, arachidowy, mirystynowy, laurynowy, behenowy. Są one niepożądane w naszej diecie i należy ograniczyć spożycie żywności bogatej w te związki.

Wpływ na zdrowie

Ich szkodliwość polega m.in. na:

– zwiększaniu stężenia frakcji LDL cholesterolu,
– działaniu aterogennym,
– działaniu prozakrzepowym.

Źródła w diecie

Źródłem LCT są tłuszcze pochodzenia zwierzęcego zwłaszcza o konsystencji stałej (smalec, masło, olej palmowy).

Krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe

Krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe (SCFA)

SCFA wytwarzane są podczas procesu beztlenowej fermentacji węglowodanów złożonych, które nie zostały strawione we wcześniejszych odcinkach przewodu pokarmowego, prowadzonej przez bakterie zasiedlające jelito grube. Substratami wykorzystywanymi przez bakterie jelitowe do syntezy SCFA są:

• polisacharydy bezskrobiowe,
• błonnik pokarmowy, zwłaszcza frakcja nierozpuszczalna,
• skrobia oporna,
• inulina (prebiotyk),
• laktoza,
• sorbitol i mannitol (alkohole).

Źródła w diecie

Obecność wyżej wymienionych substratów w przewodzie pokarmowym człowieka w największym stopniu zależy od jakości naszej diety. Aby zwiększyć stężenie krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych we krwi, należy zwiększyć podaż produktów zawierających m.in. włókno pokarmowe i skrobię oporną.

Produkty pełnoziarniste

Pieczywo razowe

Grube kasze

Ciemne makarony

otręby

Nasiona i orzechy

Warzywa: głównie strączki (fasola, groch, bób), kapusta, sałata, szpinak, marchew, buraki, pomidory, ziemniaki

Owoce: porzeczki, jeżyny, jagody, jabłka, gruszki, suszone owoce

Tabela I Źródła włókna pokarmowego i skrobii opornej [2].

Należy pamiętać o tym, że dieta powinna być urozmaicona. W codziennym jadłospisie powinny znaleźć się produkty z różnych grup spożywczych. Dostarczamy wówczas organizmowi nie tylko błonnika, niezbędnego do syntezy SCFA, ale także wielu innych składników pokarmowych ważnych w utrzymaniu homeostazy organizmu.

Metabolizm SCFA

Metabolizm SCFA odbywa się w:

• komórkach nabłonka jelita grubego (zwłaszcza okrężnicy),
• komórkach wątroby,
• komórkach mięśni.

Aż 95% krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych jest wchłanianych przez komórki nabłonka jelit, a 5% jest wydalane z kałem. Stężenie SCFA w świetle jelita wynosi 60-150 mmol/kg, a stosunek octanu do propionianu i maślanu wynosi 60:25:15 [2]. Stosunek ten nie jest stały i może ulegać zmianom pod wpływem wielu czynników, m.in. diety.

Znaczenie SCFA dla zdrowia

1. Krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe zapewniają prawidłowe funkcjonowanie jelit. Wywierają na nie efekt troficzny, który polega na przyspieszaniu procesu gojenia oraz regeneracji nabłonka jelita [2]. Zapewniają ochronę przed patogenami, obniżają pH środowiska w którym się znajdują, powodując zahamowanie ich namnażania. Są to np.: bakterie z grupy Salmonella, Escherichia coli, Campylobacter.
2. Kwas masłowy odgrywa istotną rolę w przypadku przewlekłego stosowania żywienia pozajelitowego u pacjentów. Pomaga zredukować atrofię błony śluzowej jelit, która jest niepożądanym skutkiem tego typu żywienia.
3. Choroba Leśniowskiego – Crohna i Wrzodziejące Zapalenie Jelita Grubego – choroby przebiegające ze stanem zapalnym, prowadzące m.in. do uszkodzenia błony śluzowej jelita. W tym przypadku rola SCFA polega na hamowaniu stanu zapalnego, poprzez hamowanie aktywności mediatorów prozapalnych w nabłonku jelita. SCFA pomagają przywrócić prawidłowy stan błony śluzowej jelita (działanie troficzne). Badania potwierdzają korzystny wpływ SCFA na stan pacjentów w okresie remisji wrzodziejącego zapalenia jelita grubego. Oprócz poprawy stanu błony śluzowej jelita, zmniejszają także dolegliwości bólowe.
4. Istotne znaczenie odgrywają także w leczeniu biegunek o różnej etiologii. Tę właściwość zawdzięczają zdolności do regulacji procesów wchłaniania zwrotnego wody i sodu w jelicie. Tym samym pozwalają uniknąć odwodnienia, które bardzo często towarzyszy biegunce.
5. Profilaktyka nowotworów. Krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe pobudzają proliferację (namnażanie) prawidłowych komórek nabłonka błony śluzowej jelita, ale także hamują proliferację komórek zmienionych nowotworowo. Biorą również udział w indukowaniu procesu apoptozy nieprawidłowych kolonocytów. Działanie przeciwnowotworowe przypisywane jest głównie dla kwasu masłowego.
6. Swoje zastosowanie znajdują także we wspomaganiu leczenia zapalenia zbiornika jelitowego. Zbiornik jelitowy wytwarzany jest u pacjentów po zabiegu proktokolektomii, czyli usunięciu całego jelita grubego. Zabieg ten wykonuje się np. u pacjentów z zaawansowanym wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego. Po tym zabiegu może rozwinąć się stan zapalny, który skutkuje pojawieniem się objawów pogarszających jakość życia pacjenta. Do typowych dolegliwości należą: ból brzucha, biegunka z obecnością krwi i śluzu w stolcu, prowadząca do odwodnienia, wyniszczenie i podwyższona temperatura.
7. Należy także zaznaczyć korzystny wpływ SCFA w leczeniu zaparć, gdyż pomagają przywrócić prawidłową perystaltykę jelit.
8. SCFA odgrywają kluczową rolę w funkcjonowaniu układu immunologicznego. Utrzymują równowagę pomiędzy florą bakteryjną jelita i układem odpornościowym. Można je uznać za komunikatory pomiędzy florą bakteryjną jelita a układem immunologicznym [1]. Przypisuje się im działanie przeciwzapalne ze względu na ich udział w migracjach komórek układu odpornościowego do miejsc, w których rozwija się stan zapalny.
9. Ich wpływ na skład mikrobiomu jelitowego staje się także pomocny w leczeniu dysbiozy po długotrwale stosowanej antybiotykoterapii. Częste stosowanie antybiotyków, czy długotrwałe terapie antybiotykowe zaburzają skład mikroflory jelitowej organizmu. Dlatego należy pamiętać, aby zawsze w trakcie jak i po leczeniu antybiotykami wprowadzić odpowiednie zalecenia żywieniowe pomagające przywrócić prawidłowy skład mikrobiomu. Pozwoli nam to uniknąć powikłań po antybiotykoterapii, takich jak np. zakażenie Clostridium difficile, które jest przyczyną biegunki.
10. Istotną właściwością kwasu octowego jest regulacja apetytu. Wpływa on na ośrodek głodu i sytości zlokalizowany w podwzgórzu, powodując utratę apetytu. Ta właściwość może znaleźć zastosowanie w leczeniu otyłości.

Piśmiennictwo:
[1] Czajkowska A, Szponar B. Krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe (SCFA) jako produkty metabolizmu bakterii jelitowych oraz ich znaczenie dla organizmu gospodarza. Postepy Hig Med Dosw 2018; 72: 131-142.
[2] Kuczyńska B, Wasilewska A, Biczysko M, Banasiewicz T, Drews M. Krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe – mechanizmy działania, potencjalne zastosowania kliniczne oraz zalecenia dietetyczne. Nowiny Lekarskie 2011; 80(4): 299-304.
[3] Ciborowska H, Rudnicka A. Dietetyka. Żywienie zdrowego i chorego człowieka. Warszawa: PZWL: 2016.
[4] Karwowska Z, Majchrzak K. Wpływ błonnika na zróżnicowanie mikroflory jelitowej (mikrobiota jelit). Bromat. Chem. Toksykol. 2015; 4: 701-709.