Shigella — przyczyny zakażenia, objawy, profilaktyka. Rola żywienia w prewencji i leczeniu czerwonki

Czerwonka bakteryjna, czyli shigelloza jest chorobą, która była znana już w antyku. Pojęcie czerwonki zostało wprowadzone przez Hipokratesa i oznaczało po prostu biegunkę. Czynnik wywołujący tę dolegliwość, czyli bakteria Shigella został natomiast wyodrębniony dopiero w roku 1898. Dokonał tego japoński lekarz, Kioyshi Shiga, od którego nazwiska pochodzi nazwa tej bakterii. Odkrycie miało miejsce w trakcie trwania epidemii czerwonki w Japonii, która okazała się tragiczna w skutkach. Śmiertelność wyniosła aż 25%, co mogło wynikać z niewystarczającej wiedzy na temat choroby oraz pozostawiających wiele do życzenia warunków sanitarnych [7]. Dla porównania obecnie śmiertelność nie sięga nawet 1%. Najczęstsze zachorowania odnotowywane są w krajach Afryki Subsaharyjskiej i Azji Południowej. Wynika to z faktu, że są to kraje rozwijające się, gdzie warunki sanitarne wciąż nie są na dostatecznym poziomie [2] [3].

Czym jest Shigella?

Shigella jest bakterią Gram-ujemną wywołującą silną biegunkę, której może towarzyszyć gorączka i ból brzucha. Charakteryzuje się także niską dawką zakaźną. Dla człowieka wynosi ona już od 10 do 100 komórek bakteryjnych. Droga zakażenia to najczęściej fekalno-oralna lub z osoby na osobę. Jeśli choroba ta zostanie szybko rozpoznana, są duże szanse na szybki powrót do zdrowia. [2] [13]

Najbardziej narażone na zachorowanie są dzieci, osoby starsze oraz osoby z osłabioną odpornością. Są one także bardziej narażone na ciężki przebieg oraz powikłania po chorobie. [3]

Mechanizm zakażenia czerwonką i objawy shigellozy

Przyczyny

Drogą zakażenia tą bakterią jest droga fekalno-oralna. Zakażenia Shigellą dotyczą tylko ludzi, nie są przenoszone przez zwierzęta. Shigelloza jest potocznie nazywana „chorobą brudnych rąk„. Nosicielstwo tej bakterii może trwać do dwóch tygodni lub dłużej. Można się nią zarazić poprzez spożycie zanieczyszczonej wody oraz żywności. Przykładowym źródłem zakażenia mogą być nieumyte owoce lub potrawy przyrządzone przez osobę zakażoną. Ryzyko stanowi także pływanie w zakażonej wodzie lub bezpośredni kontakt z kałem, np. przy zmianie pieluchy choremu dziecku [1] [11].

Objawy

Głównym i najbardziej charakterystycznym objawem zakażenia bakterią Shigella jest biegunka. Biegunki spowodowane tym czynnikiem często są krwawe. Pozostałe częste objawy to: ból brzucha, gorączka, nudności i wymioty. Chorzy odczuwają ciągłe parcie na stolec, nawet gdy nic nie znajduje się w jelitach. Zarówno efektem choroby, jak i jej objawem jest odwodnienie. Wynika ono z dużej utraty płynów przez biegunkę i wymioty. [8]

Diagnostyka

Shigellozę można pomylić z innymi zatruciami bakteryjnymi czy dolegliwościami spowodowanymi przez wirusy. Nie ma jednak możliwości, aby zdiagnozować czerwonkę bakteryjną na podstawie samych objawów. Aby dokonać jednoznacznej diagnozy, konieczne są badania laboratoryjne. [14]

Powikłania shigellozy i zagrożenia dla zdrowia

Najczęstszym powikłaniem shigellozy jest wyżej już wspomniane odwodnienie. Odwodnienie jest efektem obfitej biegunki i wymiotów. Szczególnie niebezpieczne jest dla dzieci, osób starszych oraz z obniżoną odpornością. [13]

Shigella może wywoływać zespół hemolityczno-mocznicowy (HUS). Jest to zespół wielonarządowych chorób hemolitycznych i chorób nerek. Najczęściej dotyka dzieci od 6. miesięcy życia do 4. roku. Większość przypadków jest uleczalna, natomiast w poważniejszych przypadkach konieczne może być zastosowanie dializoterapii. Po ostrej biegunce może także wystąpić zespół jelita drażliwego — to powikłanie dotyczy nawet do 30% chorujących. [12] [14]

Shigella widnieje jako jeden z pierwszych wymienionych przez WHO patogenów opornych na antybiotyki. Przez to zwiększyło się znaczenie tej bakterii dla zdrowia publicznego. Oprócz oporności na antybiotyki nie powstała także do tej pory licencjonowana szczepionka przeciwko shigiellozie. [1] Jak więc leczy się tę chorobę?

Leczenie

Shigelloza jest tzw. chorobą samoograniczającą się. Oznacza to, że po czasie samoistnie ustąpić i najczęściej nie wymaga szczególnego leczenia. [3] Zwykle stosowane jest leczenie objawowe oraz mające na celu uniknięcie odwodnienia. Zaleca się m.in. spożycie dużej ilości płynów, napoje z elektrolitami. [15] W poważniejszych przypadkach może się okazać, że koniecznie jest wdrożenie antybiotykoterapii. [14]

Rola dietetyka w prewencji shigellozy

Jednym z najważniejszych punktów w leczeniu biegunki jest odpowiednia dieta. W wielu przypadkach należy zastosować tzw. przerwę wodną. Oznacza to, że na około 4-5 godzin rezygnujemy z podawania choremu pokarmów, skupiamy się wyłącznie na nawodnieniu. Następnie wprowadzamy lekkostrawne posiłki, najlepiej oparte na skrobi. Może być to np. kleik z ryżu, tarta marchewka lub jabłko czy ziemniaki. Ważne jest także, aby wybierać produkty łatwostrawne. Wpłynie to korzystnie na regenerację nabłonka jelit oraz poprawi konsystencję stolca. W trakcie zatrucia pokarmowego nie należy spożywać dużych ilości cukru oraz tłustych potraw, gdyż mogą one nasilić biegunkę. [6] [15] 

Gdy stan chorego zaczyna się poprawiać, można stopniowo wracać do normalnej diety. Jeśli była zastosowana dieta płynna lub półpłynna, powinno się przejść do diety papkowatej, a później dopiero wprowadzać lekkostrawne, stałe produkty. 

Najczęstszą i niekiedy najpoważniejszą konsekwencją biegunki jest odwodnienie, kluczowe jest więc aby go uniknąć. W pierwszej fazie, gdy objawy są najbardziej nasilone, powinno się podawać choremu w ciągu 3-4h 50 ml wody na kilogram masy ciała. Gdy odwodnienie jest znaczne, zaleca się nawet do 100 ml na kilogram masy ciała. Można zastosować także dostępne w aptekach płyny nawadniające, które będą zawierać elektrolity. Najlepiej, aby podawane napoje były chłodne. Nie powinno się spożywać słodzonych napojów, napojów gazowanych, mleka i wszelkiego rodzaju soków, gdyż mogą one nasilić biegunkę. [15]

Równie ważna jest odpowiednia współpraca dietetyka z lekarzem oraz pozostałym personelem medycznym. Najczęściej do takiej współpracy dochodzi w warunkach szpitalnych. Aby pacjent jak najszybciej wrócił do zdrowia, istotne jest połączenie leczenia farmakologicznego pod opieką lekarza i odpowiedniej dietoterapii.

Przypadki kliniczne

Do tej pory nie powstało zbyt wiele udokumentowanych obserwacji na temat interwencji dietetycznych w przypadku czerwonki bakteryjnej. Według badań, które zostały przeprowadzone w jednym ze szpitali w Bangladeszu, dieta wysokoenergetyczna łagodziła przebieg choroby. Dzieci w wieku od 12 do 48 miesięcy, które zostały poddane obserwacji, były niedożywione oraz przebieg shigellozy był u nich ostry. Badanie trwało 10 dni. Okazało się, że dzieci na diecie wysokoenergetycznej szybciej przybierały na wadze oraz nastąpiło ograniczenie jednego z objawów choroby, czyli wymiotów. [10]

Co ciekawe, podejrzewa się, że pomocne w leczeniu shigellozy, ze względu na zawartość skrobi, mogą być zielone banany. Tu również przeprowadzono badania na dzieciach (6-60 miesięcy) z ostrym przebiegiem biegunki. W ciągu 5 dni u dzieci, którym podawano zielone banany, stan zdrowia uległ polepszeniu. Zmniejszyła się znacząco liczba stolców, a u 96% zaobserwowano zniknięcie krwi z kału. Wynika z tego, że produkt ten faktycznie może być pomocny w łagodzeniu czerwonki bakteryjnej. [9]

Jak uniknąć zakażenia i jaki wpływ ma na to styl życia?

Warto podkreślić rolę dietetyka w prewencji shigellozy. Zadaniem dietetyków jest edukacja żywieniowa pacjentów, która powinna uwzględniać ten temat. Ważne jest wytłumaczenie, skąd takie zatrucia się biorą i jak łatwo w wielu przypadkach ich uniknąć. Należy zwrócić uwagę na odpowiednie przechowywanie żywności, na to aby nie spożywać produktów surowych i niedogotowanych lub tych z niepewnych źródeł. Istotne dla pacjenta może być także to, jak należy się zachować, gdy do takiego zakażenia już dojdzie. Dzięki temu jako dietetycy możemy przyczynić się do prewencji zatruć pokarmowych, m.in. tych wywołanych czerwonką bakteryjną. [14]

Biegunka podróżnych

Zakażenia shigellozą można w wielu przypadkach uniknąć. Należy dbać o to, aby zawsze myć ręce przed jedzeniem. Aby uniknąć zatrucia, warto zrezygnować ze spożycia żywności z nieznanych i niepewnych źródeł. Będąc na egzotycznej wycieczce, bardzo ryzykowne może być spożycie tak zwanego „ulicznego” jedzenia. Jest ono często przygotowane w nieodpowiednich warunkach, bez zachowania wystarczającej higieny. Lepiej wybierać jedzenie, które jest np. fabrycznie pakowane. Napoje natomiast najlepiej wybierać butelkowane lub w puszkach. Brak zachowania odpowiedniej ostrożności może skutkować tzw. biegunką podróżnych. Kraje, w których najczęściej występuje to zjawisko to Afryka, Azja Południowa, Bliski Wschód, Ameryka Łacińska. Szacuje się, że aż od 40 do 50% osób podróżujących w te rejony cierpi z powodu zatruć pokarmowych. [4] [6]

Probiotyki i zdrowie jelit

Probiotyki — są to żywe mikroorganizmy, które nie mają działania patogennego. Na co dzień możemy je znaleźć w niektórych produktach mlecznych tj. jogurtach czy kefirach bądź w kiszonkach. Spożycie probiotyków poprawia naszą odporność. Podejrzewa się, że mogą chronić nasze jelita przed zasiedleniem się w nich patogenów. Przyjmowanie preparatów z probiotykami u dzieci z biegunką może skrócić czas jej trwania. U dorosłych nie wykazano w żadnych badaniach wpływu probiotyków na skrócenie czasu trwania choroby. Warto jednak zadbać o to, by znalazły się one w naszej diecie, chociażby dla wzmocnienia odporności. [13], [14]

Shigella jest bakterią, więc podobnie jak w przypadku salmonelli w niektórych przypadkach wdraża się antybiotykoterapię. W takich wypadkach również po konsultacji z lekarzem warto rozpatrzeć wdrożenie probiotyków. [13]

Obecnie mamy dostępne także szczepienia przeciwko czerwonce bakteryjnej, natomiast nie są one potwierdzonej skuteczności. Nie są także zalecane w ramach profilaktyki. Badania nad opracowaniem skutecznej szczepionki nadal są prowadzone, natomiast nie mamy konkretnych informacji na temat ich postępów. [6] W ramach profilaktyki na ten moment stosuje się badania, np. medycyny pracy. Aby pracownik mógł podjąć pracę związaną z żywnością bądź medycyną, badania muszą wykazać, że nie jest nosicielem shigelli. [11]

Podsumowanie

Shigella jest bakterią znaną nam już od ponad 100 lat. Początkowo zbierała śmiertelne żniwa, głównie ze względu na brak odpowiednich warunków sanitarnych. Obecnie śmierć lub poważne powikłania z powodu shigellozy są rzadkie. Odpowiednie leczenie, higiena żywności i dietoterapia w wielu wypadkach okazują się skuteczne. Największy problem czerwonka bakteryjna stanowi w krajach rozwijających, często przytrafia się także podróżnym.

Bez wątpienia można powiedzieć, że temat dietoterapii w zakażeniach czerwonką bakteryjną wymaga szerszego zbadania. Do tej pory były wykonywane one na wąskich grupach. Wówczas mielibyśmy więcej możliwości pomocy pacjentom.

Jako dietetycy, powinniśmy edukować naszych pacjentów także na temat bezpieczeństwa żywności — jak prawidłowo ją przechowywać, w jakich miejscach lepiej unikać spożywania posiłków. Obecnie jest to temat rzadko poruszany, a niezwykle istotny dla zdrowia publicznego. Dzięki odpowiedniej edukacji można zapobiegać zachorowaniom, a kiedy już do nich dojdzie, żywienie jest ważną częścią leczenia. Należy także pamiętać o dokładnym myciu rąk oraz o zachowaniu szczególnej ostrożności podczas wycieczek do krajów rozwijających się.

Bibliografia:

1. Ahtesham Ahmad Shad , Wajahat Ahmed ShadShigella sonnei: virulence and antibiotic resistance, Archives of Microbiology Volume 203, pages 45–58, (2021)
2. Anderson Mark,^, Sansonetti Philippe J.,^, Benoit S. Marteyn Shigella Diversity and Changing Landscape: Insights for the Twenty-First Century, Cell. Infect. Microbiol.,19 April 2016 Sec. Bacteria and Host
3. Baker Stephen, Hao Chung, Recent insights into Shigella: a major contributor to the global diarrhoeal disease burden, Current Opinion in Infectious Diseases 31(5):p 449-454, October 2018
4. Mach Tomasz, Biegunka podróżnych, Gastroenterologia Kliniczna 2011, tom 3, nr 3, 121–126
5. Jarząb Anna, Górska-Frączek Sabina, Rybka Jacek, Witkowska Danuta Zakażenia pałeczkami jelitowymi – diagnostyka, oporność na antybiotyki i profilaktyka Postepy Hig Med Dosw (online), 2011; 65: 55-72
6. Księżak Ewelina, Polański Piotr, Sadkowska-Todys Małgorzata, Czerwonka bakteryjna w Polsce w latach 2013-2017 , Przegląd epidemiologiczny 2019;73(4): 479-486
7. Lampel Keith A., Formal Samuel B., Anthony T. Maurell A Brief History of Shigella, Domain: Historical Perspectives, 9 January 2018
8. Qasim Muhammad, Wrage Marius, Nüse Björn, Mattner Jochen, Shigella Outer Membrane Vesicles as Promising Targets for Vaccination, J. Mol. Sci. 2022, 23(2), 994
9. Rabbani, Golam, Ahmed, Shamsir MBBS; Hossain Green Banana Reduces Clinical Severity of Childhood Shigellosis, A Double-Blind, Randomized, Controlled Clinical Trial The Pediatric Infectious Disease Journal 28(5):p 420-425, May 2009
10. Ramendra N. Mazumder, Hassan Ashraf, Syed S. Hoque Effect of an energy-dense diet on the clinical course of acute shigellosis in undernourished children, British Journal of Nutrition, Volume 84 Issue 5, 2007
11. Shane  Andi L, Mody  Rajal K, Crump  John, 2017 Infectious Diseases Society of America Clinical Practice Guidelines for the Diagnosis and Management of Infectious Diarrhea, Clin Infect Dis. 2017 Nov 29;65(12):1963–1973
12. Sethuvel Muthuirulandi,  Ragupathi Devanga, Update on: Shigella new serogroups/serotypes and their antimicrobial resistance, Letters in Applied Microbiology, Volume 64, Issue 1, 1 January 2017, Pages 8–18
13. Szajewska Hanna, Probiotyki w gastroenterologii — aktualny stan wiedzy, Gastroenterologia Kliniczna 2015, tom 7, nr 1, 20–26
14. Wasielica-Berger Justyna, Ostra biegunka, Gastroenterologia Kliniczna 2018, tom 10, nr 1, 14–22
15. Grodowska A., Dieta w ostrej biegunce – nawodnienie to priorytet, ncez.pzh.gov.pl, dostęp: 31.10.2024