Szkorbut – powrót choroby marynarzy. Przyczyny, objawy i dieta lecznicza

Od XV do XVIII wieku szkorbut, znany równie jako „choroba piratów” [1], stanowił jedno z największych zagrożeń dla marynarzy odbywających długie podróże morskie. W wyniku braku świeżych owoców i warzyw w diecie, a co za tym idzie – witaminy C, wielu z nich cierpiało na tę wyniszczającą chorobę. Szacuje się, że w tym okresie choroba ta pochłonęła życie ponad dwóch milionów żeglarzy [2]. Przełom nastąpił w XVIII wieku, kiedy szkocki lekarz James Lind odkrył, że spożywanie cytrusów zapobiega rozwojowi szkorbutu.

Współcześnie szkorbut wydaje się chorobą należącą do przeszłości, jednak w ostatnich latach coraz częściej diagnozuje się jego przypadki w krajach rozwiniętych. Mimo powszechnego dostępu do żywności bogatej w witaminę C, niewłaściwe nawyki żywieniowe mogą prowadzić do jej niedoborów. W niektórych przypadkach jej niedostateczna podaż wynika także ze specyficznych warunków zdrowotnych, co zwiększa ryzyko rozwoju choroby. Warto przyjrzeć się przyczynom współczesnego szkorbutu, jego objawom oraz skutecznym metodom leczenia i profilaktyki.

Szkorbut – choroba wynikająca z niedoboru witaminy C

Czym jest szkorbut?

Szkorbut to choroba wywołana długotrwałym niedoborem witaminy C (inaczej kwasu askorbinowego), kluczowego składnika odżywczego, niezbędnego do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Witamina ta pełni istotną funkcję w syntezie kolagenu, który odpowiada za wytrzymałość i elastyczność tkanki łącznej, skóry, dziąseł, naczyń krwionośnych oraz kości. Jej niedobór prowadzi m.in. do osłabienia struktury naczyń krwionośnych, upośledzenia gojenia ran, kruchości dziąseł i zwiększonej podatności na infekcje [3, 4].

Historyczne znaczenie szkorbutu, szczególnie wśród marynarzy i odkrywców

Pierwsze obserwacje szkorbutu pojawiają się w egipskich zwojach medycznych sprzed 3500 lat (Papirus Ebersa) [5]. Został on również opisany przez Hipokratesa ok. 420 r. p.n.e. [6].

Choroba szczególnie mocno dotknęła europejskich żeglarzy podczas epoki wielkich odkryć geograficznych (XV-XVII wiek). Wyprawy Vasco da Gamy (1497-1499) [7] i Ferdynanda Magellana (1519-1522) [8] były jednymi z pierwszych udokumentowanych przypadków masowego występowania szkorbutu. W trakcie podróży Magellana zmarła na niego niemal połowa załogi [9]. Podobny los spotkał wielu żeglarzy w kolejnych wiekach, a szkorbut stał się jednym z głównych ograniczeń eksploracji oceanów.

W 1768 r. James Cook na statku „Endeavour” rozpoczął pierwszą ze swoich słynnych wypraw na Pacyfik. Brytyjska marynarka wojenna postanowiła przetestować skuteczność kiszonej kapusty w zapobieganiu szkorbutowi. W raporcie przesłanym do Victualling Board w lipcu 1771 roku James Cook poinformował, że podczas rejsu nie odnotowano żadnych „poważnych” przypadków szkorbutu. Zarówno on, jak i chirurdzy oraz oficerowie byli przekonani, że kiszona kapusta odegrała kluczową rolę w utrzymaniu zdrowia załogi. Jednak najważniejszym, choć przypadkowym, czynnikiem zapobiegającym szkorbutowi okazało się regularne uzupełnianie zapasów świeżych owoców i warzyw przy każdym postoju statku w porcie [10]. Przełom nastąpił w 1747 r., kiedy szkocki lekarz James Lind przeprowadził pierwsze kontrolowane badanie kliniczne. Lind podzielił marynarzy cierpiących na szkorbut na sześć grup, z których każda otrzymała inną formę leczenia:

• Cytryny i pomarańcze
• Ocet
• Cydr
• Wodę morską
• Kwas siarkowy
• Mieszankę leków

Wyniki eksperymentu wykazały, że jedynie marynarze spożywający cytrusy odzyskali zdrowie w ciągu kilku dni. Choć Lind nie znał jeszcze witaminy C, jego badanie dowiodło, że świeże owoce i warzywa skutecznie zapobiegają szkorbutowi [4, 11].

W 1860 r., gdy w brytyjskiej marynarce wojennej zastąpiono sok z cytryn sokiem z limonek, przypadki choroby ponownie zaczęły się pojawiać, szczególnie wśród uczestników wypraw polarnych [12]. Wyprawy Arktyczne, takie jak te prowadzone przez Roberta Falcona Scotta, odnotowały przypadki szkorbutu pomimo wcześniejszego przekonania, że choroba została skutecznie wyeliminowana. Wynikało to z faktu, że limonki zawierają znacznie mniej witaminy C niż cytryny*. Dodatkowo proces przechowywania i konserwacji soków często prowadził do degradacji tej witaminy. Pokazuje to, jak błędne założenia dotyczące źródeł witaminy C mogły doprowadzić do tragicznych skutków w historii eksploracji.

*w 100 g owocu cytryna zawiera 53 mg wit. C (88% RDI), a limonka 29 mg wit. (48% RDI) [13].

Warto odnotować, że przypadki szkorbutu pojawiły się także w sytuacjach kryzysowych na lądzie. Podczas Wielkiego Głodu w Irlandii (1845–1852) niedobór żywności, doprowadził do licznych zachorowań na tę chorobę [14]. Podobna sytuacja miała miejsce w trakcie wojny secesyjnej w Stanach Zjednoczonych (1861–1865). Trudności w dostawach świeżej żywności oraz monotonna dieta żołnierzy przyczyniły się do epidemii szkorbutu wśród walczących armii [15].

Etiologia i rola witaminy C w organizmie

Etiologia. Przyczyny występowania szkorbutu

Witamina C pochodząca z pożywienia jest niezbędna jedynie dla ludzi i innych naczelnych. Większość ssaków syntetyzuje tę witaminę z glukozy, ponieważ wykazuje ona bliskie chemiczne podobieństwo. Ludzie nie posiadają aktywnej formy enzymu oksydaza L-gulonolakton, który jest wymagany do syntezowania witaminy C [4]. Dlatego muszą ją pozyskiwać z diety lub suplementów. Jej niedobór w diecie, może być skutkiem:

• Niewłaściwej diety – dieta uboga w świeże warzywa i owoce, szczególnie w grupach ryzyka, takich jak osoby starsze, osoby bezdomne czy pacjenci z zaburzeniami odżywiania [16].
• Zaburzeń wchłaniania – schorzenia przewodu pokarmowego, takie jak choroba Crohna, celiakia czy przewlekłe zapalenie trzustki, mogą ograniczać wchłanianie witaminy C [17].
• Zwiększonego zapotrzebowania – palenie tytoniu, przewlekły stres, infekcje oraz okresy intensywnego wysiłku fizycznego mogą zwiększać zapotrzebowanie na tę witaminę [18].
• Długotrwałego przechowywania żywności – gotowanie, przetwarzanie i długie magazynowanie żywności mogą prowadzić do degradacji witaminy C [19].
• Zaburzeń odżywiania lub restrykcyjnych diet, ubogich w warzywa i owoce [20].

Rola witaminy C w organizmie

Witamina C jest niezbędna do syntezy hydroksyproliny i hydroksylizyny – aminokwasów kluczowych dla stabilnej struktury kolagenu [21]. Pełni funkcję kofaktora enzymów hydroksylujących reszty proliny i lizyny, co umożliwia stabilizację potrójnej helisy kolagenu. Bez niego dochodzi do osłabienia struktury kolagenowej, co prowadzi do objawów charakterystycznych dla szkorbutu, takich jak krwawienia, osłabienie gojenia ran i kruchość kości.

Wit. C działa jako silny przeciwutleniacz, neutralizując wolne rodniki i reaktywne formy tlenu, które uszkadzają komórki i przyspieszają procesy starzenia. Chroni również inne antyoksydanty, takie jak witamina E, przed utlenieniem [22]. Wspiera również funkcjonowanie układu odpornościowego, m.in. poprzez zwiększenie aktywności fagocytów, proliferację limfocytów T oraz wzrost produkcji interferonu. Pomaga także skrócić czas trwania infekcji dróg oddechowych [23]. Kwas askorbinowy ułatwia wchłanianie żelaza niehemowego (pochodzenia roślinnego), redukując je do przyswajalnej formy Fe²⁺. Jego niedobór może prowadzić do anemii z niedoboru żelaza [24]. Witamina C bierze także udział w syntezie katecholamin (dopaminy, noradrenaliny, adrenaliny) oraz karnityny, niezbędnej do metabolizmu kwasów tłuszczowych [25].

Objawy kliniczne

Niedobór witaminy C początkowo daje niespecyficzne objawy, które mogą być łatwo przeoczone lub przypisane innym stanom zdrowotnym. Wśród pierwszych symptomów wyróżnia się m.in.:

• Osłabienie i przewlekłe zmęczenie – wynika z zaburzeń syntezy karnityny, która odpowiada za transport kwasów tłuszczowych do mitochondriów, co skutkuje upośledzeniem produkcji energii [26].
• Drażliwość i zmiany nastroju – niedobór witaminy C może wpływać na syntezę neuroprzekaźników, takich jak dopamina i serotonina, co skutkuje zaburzeniami emocjonalnymi [27].
• Zmniejszona odporność – pierwsze objawy mogą obejmować częste infekcje i dłuższy czas rekonwalescencji, ponieważ witamina C odgrywa kluczową rolę w funkcjonowaniu układu immunologicznego [23].

Jeżeli zasoby kwasu askorbinowego nie zostaną uzupełnione, z biegiem czasu zaczną pojawiać się poważne objawy:

• Osłabienia naczyń krwionośnych, co skutkuje skłonnością do krwawień i wybroczyn [28].
• Zaburzonego gojenia ran i regeneracji tkanek [17].
• Zmian w strukturze chrząstek i kości, co może prowadzić do bólu stawów i osteopenii oraz wypadania zębów [18, 21].
• Osłabienia odporności i zwiększonej podatności na infekcje [19].
• Wzrost stresu oksydacyjnego w organizmie oraz upośledzenie przyswajania żelaza, co może prowadzić do anemii [29].

W zaawansowanym stadium szkorbutu dochodzi do rozwoju poważnych powikłań, takich jak krwotoki wewnętrzne, martwica dziąseł. W skrajnych przypadkach, nieleczony szkorbut może doprowadzić do niewydolności serca i innych narządów, co skutkuje zgonem pacjenta [30, 31, 32].

Epidemiologia współczesna

Analiza wzrostu zachorowań na szkorbut w krajach rozwiniętych

Badania przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych wskazują na trzykrotny wzrost zachorowań na szkorbut wśród dzieci w latach 2016-2020. Z 8,2 przypadków na 1 000 000 mieszkańców w 2016 r. do 26,7 w 2020 r. Wzrost ten jest szczególnie zauważalny wśród dzieci z niższych warstw społeczno-ekonomicznych. Również u tych ze współistniejącymi schorzeniami, takimi jak otyłość czy zaburzenia ze spektrum autyzmu [33]. 

We Francji w latach 2015–2023 przeprowadzono badanie na temat częstości występowania szkorbutu. Wykazano „znaczny wzrost częstości występowania szkorbutu i poważnego niedożywienia po pandemii COVID-19. Związany z inflacją i niestabilnością społeczno-ekonomiczną”. Łącznie hospitalizowano 888 dzieci, z medianą wieku wynoszącą 11 lat [34]. Przypadki „choroby piratów” w XXI wieku odnotowano m.in. u 65-latka w USA [35], 37-latki w Singapurze [36] i 75-latka w Japonii [37]. W 2011 r. 35-latek mieszkający w Walii zmarł z powodu szkorbutu [38].

Te przypadki pokazują, że mimo postępu medycyny i dostępności żywności, szkorbut nadal stanowi zagrożenie. Zwłaszcza w kontekście niewłaściwych nawyków żywieniowych i specyficznych schorzeń oraz w ubóstwie. Jednym ze środków zapobiegawczych, było rozdawanie posiłków wzbogaconych witaminą C, bezdomnym w Paryżu [39].

Czynniki ryzyka w społeczeństwach zachodnich

W społeczeństwach zachodnich, pomimo szerokiego dostępu do żywności, nadal istnieją grupy szczególnie narażone na rozwój szkorbutu. Kluczowym czynnikiem ryzyka są niewłaściwe nawyki żywieniowe, takie jak dieta uboga w świeże owoce i warzywa. Osoby spożywające głównie wysoko przetworzoną żywność o niskiej wartości odżywczej mogą nie dostarczać organizmowi wystarczającej ilości witaminy C, co prowadzi do jej niedoboru i potencjalnego rozwoju choroby.

Szczególnie zagrożoną grupą są osoby starsze, zwłaszcza te mieszkające samotnie, które mogą mieć ograniczony dostęp do świeżej żywności. Często wybierają one produkty łatwe w przygotowaniu, ale ubogie w składniki odżywcze. Podobnie, osoby zmagające się z zaburzeniami psychicznymi lub uzależnieniami mogą zaniedbywać prawidłowe odżywianie, co dodatkowo pogłębia problem. Na niedobór witaminy C narażone są również osoby z chorobami przewlekłymi, takimi jak cukrzyca, które mogą wpływać na wchłanianie i metabolizm tej witaminy [4].

Współczesne przypadki szkorbutu w krajach rozwiniętych są rzadkie, ale nadal się zdarzają, dlatego niezwykle istotna jest edukacja żywieniowa. Istotne znaczenie ma świadomość konieczności dostarczania odpowiednich ilości witaminy C, aby uniknąć tej historycznie kojarzonej z marynarzami choroby.

Diagnostyka szkorbutu

W diagnostyce szkorbutu kluczową rolę odgrywa dokładny wywiad żywieniowy oraz ocena kliniczna pacjenta. Analiza nawyków żywieniowych pozwala na wykrycie potencjalnych niedoborów witaminy C, zwłaszcza wśród osób spożywających ubogą w świeże owoce i warzywa dietę lub narażonych na czynniki ryzyka, takie jak choroby przewlekłe, zaburzenia wchłaniania czy uzależnienia.

Badania laboratoryjne obejmują oznaczenie stężenia witaminy C w leukocytach, które stanowi najdokładniejszy wskaźnik niedoboru. Za niedobór uznaje się poziom <0 do 7 mg/dL, natomiast wartość wynosząca 0 mg/dL wskazuje na poważny deficyt prowadzący do klinicznych objawów szkorbutu. Stężenie przekraczające 15 mg/dL uważa się za wystarczające [4]. 

Tabela 1. Poziom zalecanego spożycia (RDA) witaminy C, w zależności od wieku, płci i stanu fizjologicznego [40]

Wiek	Mężczyźni	Kobiety	Ciąża	Laktacja
0–6 miesięcy	40 mg*	40 mg*
7–12 miesięcy	50 mg*	50 mg*
1–3 lat	15 mg	15 mg
4–8 lat	25 mg	25 mg
9–13 lat	45 mg	45 mg
14–18 lat	75 mg	65 mg	80 mg	115 mg
19+ lat	90 mg	75 mg	85 mg	120 mg

*AI – Adequate Intake (Odpowiednie Spożycie)

Tabela nr 1 przedstawia zalecenia dietetyczne dot. dziennego spożycia witaminy C. Dla dzieci po 1 roku życia, dawka rośnie, a najwyższą wartość osiąga dla kobiet karmiących piersią. Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, 2020.

Leczenie i profilaktyka dietetyczna

Suplementacja witaminy C: dawki terapeutyczne i profilaktyczne

Podstawą terapii jest suplementacja witaminy C, której dawki różnią się w zależności od celu – leczenia niedoboru lub profilaktyki.

Dawki terapeutyczne

W przypadku potwierdzonego szkorbutu u dorosłych zaleca się stosowanie 1000 mg witaminy C dziennie przez pierwszy tydzień, a następnie 300–500 mg na dobę. Amerykańska Akademia Pediatryczna rekomenduje dla dzieci 300 mg witaminy C trzy razy dziennie w pierwszym tygodniu, a następnie 100 mg na dobę [32]. Poprawa kliniczna następuje zazwyczaj już po 24–48 godzinach, a pełne wyleczenie w ciągu 1–2 tygodni. Witaminę C można podawać doustnie lub, w ciężkich przypadkach, dożylnie.

Dawki profilaktyczne

Zalecana dzienna dawka to 75 mg dla kobiet i 90 mg dla mężczyzn. W przypadku palaczy ilość ta powinna być zwiększona o dodatkowe 35 mg dziennie. W przypadku osób uzależnionych od alkoholu, 100–200 mg dziennie może być korzystne dla prewencji niedoborów [41]. 

Megadawki witaminy C w leczeniu szkorbutu

Termin „megadawki witaminy C” odnosi się do podawania bardzo wysokich dawek tej witaminy, znacznie przekraczających zalecane dzienne spożycie (np. 1-3 gramów [42]). W kontekście leczenia szkorbutu, standardowe dawki witaminy C są zazwyczaj wystarczające do skutecznego uzupełnienia niedoboru i złagodzenia objawów. Nie ma potrzeby stosowania megadawek, ponieważ odpowiednio dobrane, standardowe dawki witaminy C skutecznie leczą szkorbut. Ponadto przy spożyciu 30–180 mg witaminy C na dobę wchłania się jej około 70–90%. Ilość przekraczająca 1000 mg witaminy C na dobę sprawia, że jej wchłanianie spada do 50% [43].

Znaczenie edukacji żywieniowej w zapobieganiu niedoborom

Regularne spożywanie owoców i warzyw bogatych w witaminę C jest najskuteczniejszym sposobem zapobiegania niedoborom.

Tabela 2. Zawartość witaminy C w 100 g wybranych produktów spożywczych.

Produkt	Wit. C na 100g produktu
natka pietruszki	178 mg
papryka czerwona	144 mg
brukselka	94 mg
brokuły	83 mg
porzeczki czarne	182,2 mg
truskawki	66 mg
kiwi	59 mg
pomarańcze	49 mg

Tabela nr przedstawia zawartość wit. C w różnego typu owocach i warzywach. Włączenie tych produktów do codziennej diety pozwala na pokrycie zapotrzebowania na witaminę C bez konieczności stosowania suplementów.

Najważniejsze jest dotarcie z edukacją do grup szczególnie narażonych na niedobory. Przede wszystkim są to osoby starsze, pacjenci z chorobami przewlekłymi, z zaburzeniami odżywiania czy o ograniczonym dostępie do pełnowartościowej żywności. Programy edukacyjne powinny podkreślać znaczenie diety bogatej w świeże produkty oraz ostrzegać przed negatywnymi skutkami diety ubogiej w witaminę C.

Komentarz

Jako student dietetyki, temat szkorbutu uważam za doskonały przykład tego, jak nawet w XXI wieku niedobory składników odżywczych mogą prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych. Przypadki tej choroby w krajach rozwiniętych pokazują, że dostęp do żywności nie zawsze idzie w parze z jej odpowiednim wyborem. Podczas przeprowadzania wywiadu dietetycznego zwrócenie uwagi na przewlekłe unikanie świeżych owoców i warzyw może być kluczowe w wykrywaniu potencjalnych niedoborów. Gdyby podejrzenie szkorbutu pojawiło się w praktyce, należałoby skierować pacjenta na badanie poziomu witaminy C i wdrożyć dietoterapię opartą na produktach bogatych w ten składnik. Dzięki odpowiedniej edukacji i świadomości dietetycznej można skutecznie zapobiegać takim przypadkom, co pokazuje, jak ważną rolę pełni dietetyka w profilaktyce zdrowotnej.

Wnioski

Szkorbut, choć kojarzony głównie z historią dalekomorskich wypraw, nadal występuje we współczesnych społeczeństwach, nawet w krajach rozwiniętych. Główną przyczyną jego rozwoju jest przewlekły niedobór witaminy C wynikający z niewłaściwej diety, chorób przewlekłych czy specyficznych warunków życiowych. Wczesne objawy, takie jak osłabienie i drażliwość, mogą być niespecyficzne, dlatego w przypadku podejrzenia niedoboru kluczowa jest dokładna diagnostyka, w tym oznaczenie stężenia witaminy C we krwi.

Najlepszą strategią pozostaje profilaktyka, oparta na edukacji żywieniowej i promowaniu diety bogatej w świeże owoce i warzywa. Świadomość żywieniowa społeczeństwa powinna być stale rozwijana, szczególnie w grupach ryzyka, aby zapobiegać przypadkom tej choroby.

Bibliografia:

1. Callus, C. A., Vella, S., & Ferry, P. (2018, 21 listopada). Scurvy is Back – PubMed. PubMed.
2. Carpenter, K. J. (2012, 26 listopada). The discovery of vitamin C – PubMed. PubMed.
3. Valdés, F. (2006). Actas Dermo-Sifiliográficas Vitamina C. Science Direct. es.
4. Maxfield, L., Daley, S. F., & Crane, J. S. (2023, 12 listopada). Vitamin C Deficiency – StatPearls – NCBI Bookshelf. National Center for Biotechnology Information.
5. Magiorkinis, E., Beloukas, A., & Diamantis, A. (2011, 22 kwietnia). Scurvy: past, present and future. PubMed.
6. Wijkmans, R. A., & Talsma, K. (2016, 11 stycznia). Modern scurvy – PMC. PMC Home.
7. Carnemolla, S. E. (2003). [Death from scurvy on Vasco da Gama’s first journey to India (1497-1499)]. PubMed.
8. Hoenig, L. J., & Burgdorf, W. H. C. (2014, lipiec). Scurvy Aboard Ferdinand Magellan’s Voyage of Circumnavigation. jamanetwork.
9. Francis Henry Hill Guillemard: The life of Ferdinand Magellan, and the first circumnavigation of the globe, 1480–1521. London: G. Philip, 1891.
10. Sauerkraut, sugar, and salt pork – the diet on board Cook’s 'Resolution’. (2018, 12 czerwca). British Library Untold lives blog.
11. Historia witaminy C – jak uratowała marynarzy przed szkorbutem? – AlmaMed – W zdrową stronę. (b. d.). AlmaMed – W zdrową stronę. 
12. Baron, J. H. (2009, czerwiec). Sailors’ scurvy before and after James Lind–a reassessment. PubMed.
13. Lemon vs Lime – Difference and Comparison | Diffen. (b. d.). Diffen – Compare Anything. Diffen. Discern. Decide. 
14. Geber, J., & Murphy, E. (2012, sierpień). Scurvy in the Great Irish Famine: evidence of vitamin C deficiency from a mid-19th century skeletal population. PubMed.
15. Lanska, D. J. (2014, wrzesień). Seasonal variation in night blindness incidence among Union soldiers in the US Civil War. PubMed.
16. Jacob, R.A., & Sotoudeh, G., The Clinical and Biochemical Basis of Vitamin C Deficiency, European Journal of Clinical Nutrition, 2002]. 
17. Stabler, S.P., & Allen, R.H., Vitamin C Deficiency and Its Relationship to Disease, Journal of Clinical Investigation, 1997
18. Pullar, J.M., Carr, A.C., & Vissers, M.C., The Roles of Vitamin C in Skin Health, Antioxidants, 2017
19. Davies, B.I., & Moser, V., Impact of Food Processing on Vitamin C Content, Journal of Food Science, 1983
20. https://www.medicoverhospitals.in/diseases/scurvy/
21. Kishimoto, Y., Saito, N., Kurita, K., & Shimokado, K. (Vitamin C and collagen synthesis, Journal of Nutritional Science and Vitaminology, 2013). 
22. Carr, A.C., & Frei, B. (Toward a new recommended dietary allowance for vitamin C based on antioxidant and health effects in humans, American Journal of Clinical Nutrition, 1999). //przeciwutl
23. Hemilä, H. (Vitamin C and infections, Nutrients, 2017) /costam
24. Hallberg, L., & Hulthén, L. (The influence of ascorbic acid on iron absorption, The American Journal of Clinical Nutrition, 2000) //zelazo
25. May, J.M., & Qu, Z.C. (Ascorbic acid efflux and re-uptake in endothelial cells: maintenance of intracellular ascorbate, The Journal of Biological Chemistry, 2005) //cos ten
26. Hughes, R.E., & Wilson, H.K. (Ascorbic acid and carnitine biosynthesis in man, Biochemical Journal, 1977 //obj1
27. May, J.M. (Vitamin C transport and its role in the central nervous system, Subcellular Biochemistry, 2012). //obj2
28. Li P., Wu G., Roles of dietary glycine, proline, and hydroxyproline in collagen synthesis and animal growth, Amino Acids, 2018 Jan;50(1):29-38, doi: 10.1007/s00726-017-2490-6. Epub 2017 Sep 20. PMID: 28929384.
29. Kesson, C.M., & Thomas, M., Vitamin C Deficiency and its Impact on Collagen Metabolism, Journal of Nutrition, 2005.
30. Marquardt, P., Raman, G., Shen, Y.-M., & Wang, D. H. (2022b, 7 marca). Scurvy: a rare cause of haemarthrosis – PubMed. PubMed. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/35256359/
31. Pimentel, L. (Scurvy: Historical review and current diagnostic approach, American Journal of Emergency Medicine, 2003).
32. Mitchell, G. (2021, sierpień). Scurvy (vitamin C deficiency). DermNet®. 
33. Reikersdorfer, K. N., Singh, A., Young, J. D., Batty, M. B., Steele, A. E., Yuen, L. C., Momtaz, D. A., Weissert, J. N., Liu, D. S., & Hogue, G. D. (2024, 15 lipca). The Troubling Rise of Scurvy: A Review and National Analysis of Incidence, Associated Risk Factors, and Clinical Manifestations – PMC. PMC Home. https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11251681/
34. Assad, Z., Trad, M., Valtuille, Z., Dumainea, C., Faye, A., & Ikowsky, T. (2025, luty). Scurvy incidence trend among children hospitalised in France, 2015–2023: a population-based interrupted time-series analysis. The Lantacet Regional Health Europe.
35. Baradhi, K. M., Vallabhanen, S., & Koya, S. (2018, 12 marca). Scurvy in 2017 in the USA. PubMed.
36. Mak, W. M., & Thirumoorthy, T. (2007, grudzień). A case of scurvy in Singapore in the year 2006. PubMed.
37. Wijkmans, R. A., & Talsma, K. (2016, 11 stycznia). Modern scurvy. Journal of surgical case reports.
38. Haraguchi, G., Yamada, S., Tanaka, M., Hashimoto, Y., Kakuta, T., Kish, Y., Maruyama, Y., & Numano, F. (1997). A case of scurvy rarely encountered in Japan – PubMed. PubMed. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/9546956/
39. Khonsari, H., Grandière-Perez, L., & Caumes, E. (2005, 26 listopada). [Scurvy, a re-emerging disease]. PubMed.
40. Vitamin C. (b. d.). Office of Dietary Supplements (ODS). https://ods.od.nih.gov/factsheets/VitaminC-HealthProfessional/
41. Lim, D. J., Sharma, Y., & Thompson, C. H. (2018, 5 grudnia). Vitamin C and alcohol: a call to action – PMC. PMC Home.
42. Audera, C., Patulny, R. V., Sander, B. H., & Douglas, R. M. (2001, 1 października). Mega-dose vitamin C in treatment of the common cold: a randomised controlled trial. PubMed.
43. Wnęk, D. (b. d.). Witamina C (kwas askorbinowy): niedobór i nadmiar, właściwości. Jakie produkty żywnościowe mają najwięcej witaminy C? Medycyna Praktyczna.