Niacyna, kwas nikotynowy lub też witamina B3 jest rozpuszczalną w wodzie witaminą z grupy B. Żywność taka jak otręby, drożdże, jaja, orzeszki ziemne, drób, czerwone mięso, ryby, nasiona roślin strączkowych są jej bogatym źródłem. Znanych jest kilka zastosowań kwasu nikotynowego w medycynie, m.in. jest to leczenie pelagry i dyslipidemii [1][8].
Niacyna jest źródłem koenzymów NAD+ i NADP+ niezbędnych w wielu procesach metabolicznych. Jest stosowana od dziesięcioleci w zaburzeniach metabolizmu lipidów, na przykład w leczeniu chorób sercowo-naczyniowych m.in. zmian miażdżycowych. Niacyna w dużych dawkach ma zdolność do zwiększania zawartości lipoprotein wysokiej gęstości HDL któremu towarzyszy spadek wszystkich aterogennych lipoprotein (VLDL, LDL i Lpa), a także trójglicerydów. Witamina B3 wpływa na wzrost stężenia adiponektyny, co może skutkować dodatkową ochroną przeciwmiażdżycową [2][3].
Kwas nikotynowy może również zmniejszać syntezę triglicerydów de novo w wątrobie poprzez hamowanie enzymu, który katalizuje końcową reakcję w komórkowej syntezie triglicerydów – acylotransferazy diacyloglicerolu typu 2 (DGAT2) [6].
Ilość niacyny, która powoduje obniżenie aktywności DGAT2 aż do około 50% to około 1-3 g/dobę [6].
Mechanizm flushing effect
Najczęstszym problemem związanym ze stosowaniem terapii niacyną w celu normalizacji profilu lipidowego jest zaczerwienienie twarzy i górnych powłok ciała. W tym działaniu pośredniczy głównie prostaglandyna D2 i E2.
Aktywacja receptora 109A sprzężonego z białkiem G (GPR109A) w skórnych komórkach Langerhansa, prowadzi do produkcji prostaglandyn, w tym prostaglandyny D2 (PGD2) i prostaglandyny E2 (PGE2), które działają na receptory zlokalizowane w naczyniach włosowatych. Efektem jest zaczerwienienie, które spowodowane jest rozszerzeniem naczyń, któremu może towarzyszyć mrowienie lub swędzenie. Jest to przemijająca, niealergiczna reakcja, ale może powodować dyskomfort wśród pacjentów.
Prostaglandyny, prostacykliny, tromboksany i leukotrieny, wspólnie uważane za eikozanoidy, są hormonopodobnymi przekaźnikami chemicznymi wywodzącymi się z kwasu arachidonowego. Prostaglandyny wykazują liczne efekty biologiczne, jak chociażby udział w procesie agregacji płytek krwi, uwalnianiu neuroprzekaźników czy w odpowiedzi zapalnej.
Stosowanie niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ) równocześnie z uderzeniowymi dawkami niacyny jest jedną z metod minimalizowania zaczerwienienia, mrowienia czy duszności. Zmniejszają one produkcję wielu prostaglandyn, zapobiegając metabolizowaniu kwasu arachidonowego [5].
Niacyna „no flush”?
🔎 Na rynku można również spotkać niacynę „no flush”. Jest to heksanikotynian inozytolu – forma niacyny, która rozkłada się w organizmie wolniej niż zwykła niacyna, co powoduje mniejsze i bardziej kontrolowane uwalnianie niacyny do krwiobiegu. Dlatego jest często wybierana przez osoby, które chcą uniknąć skutków ubocznych związanych z „flush effect” przy przyjmowaniu niacyny. Według badania Keenan [9] zdarzają się jednak również tutaj u niektórych reakcje flush effect. Drugim tematem, który wymaga badań, jest jej skuteczność w poprawie profilu lipidowego. Badania w tym względzie są sprzeczne [9, 10]
Niacyna a zmiany miażdżycowe
Oprócz pozytywnych efektów na profil lipidowy, badania sugerują, że niacyna korzystnie wpływa na procesy zapalne naczyń zaangażowanych w miażdżycę. Odkrycia z tych badań wskazują, że witamina B3 hamuje proces zapalny naczyń poprzez zmniejszenie produkcji śródbłonkowych reaktywnych form tlenu (ROS).
Zmniejszenie stężenia ROS jest czynnikiem hamującym aktywność genów cząsteczki adhezyjnej komórek naczyniowych typu 1 (VCAM-1) i białka chemotaktycznego monocytów typu 1 (MCP-1). Ekspresja tych genów wiąże się z adhezją i chemotaksją monocytów co jest początkowym etapem tworzenia się zmian miażdżycowych [5][7].
Toksyczność
Górna tolerowana granica (UL – Upper Level) dla niacyny wynosi około 35 mg/dobę dla dorosłych. Dawki takie można osiągnąć poprzez nadmierne spożycie kwasu nikotynowego w postaci suplementów i wzbogaconej żywności [8].
🔎 Naukowcy wskazują, że nadmiar niacyny może mieć również odwrotny od zamierzonego efekt [11]. Końcowe produkty metabolizmu nadmiaru niacyny, 2PY i 4PY, są związane z podwyższonym ryzykiem zdarzeń sercowo-naczyniowych.
Podsumowanie
Podsumowując, niacyna, oprócz działania hipolipidemicznego, charakteryzuje się złożonym funkcjonowaniem metabolicznym, wykazując dodatkowe korzyści zdrowotne, z których najważniejsze to działanie przeciwutleniające i przeciwzapalne. Plejotropowe działanie niacyny czyni ją składnikiem idealnym w terapii, która szczególnie celuje w aterogenną dyslipidemię, wykazując korzystny efekt u osób z zespołem metabolicznym [4]. Niestety dawka witaminy B3, która wykazuje przywołane efekty jednocześnie jest przyczyną „flushing effect”, który, mimo że nieszkodliwy, jest zjawiskiem niekomfortowym i w związku z tym pacjenci rezygnują z terapii niacyną.
Źródła:
- B. V. Peechakara and M. Gupta, Vitamin B3. StatPearls Publishing, 2019.
- C. M. Mason and A. L. Doneen, “Niacin—A Critical Component to the Management of Atherosclerosis,” J. Cardiovasc. Nurs., vol. 27, no. 4, pp. 303–316, 2012.
- E. D’Andrea, S. P. Hey, C. L. Ramirez, and A. S. Kesselheim, “Assessment of the Role of Niacin in Managing Cardiovascular Disease Outcomes: A Systematic Review and Meta-analysis,” JAMA Netw. Open, vol. 2, no. 4, 2019.
- M. Zeman et al., “Niacin in the Treatment of Hyperlipidemias in Light of New Clinical Trials: Has Niacin Lost its Place?,” Med. Sci. Monit., vol. 21, pp. 2156–62, Jul. 2015.
- V. S. Kamanna, S. H. Ganji, and M. L. Kashyap, “The mechanism and mitigation of niacin-induced flushing.,” Int. J. Clin. Pract., vol. 63, no. 9, pp. 1369–77, Sep. 2009.
- W. E. Boden, M. S. Sidhu, and P. P. Toth, “The Therapeutic Role of Niacin in Dyslipidemia Management,” J. Cardiovasc. Pharmacol. Ther., vol. 19, no. 2, pp. 141–158, Mar. 2014.
- T. A. Jacobson, “A „hot” topic in dyslipidemia management–„how to beat a flush”: optimizing niacin tolerability to promote long-term treatment adherence and coronary disease prevention.,” Mayo Clin. Proc., vol. 85, no. 4, pp. 365–79, Apr. 2010.
- Jarosz M. (red.) Normy żywienia dla populacji polskiej, Wyd. IŻŻ, Warszawa 2017
- Keenan JM. Wax-matrix extended-release niacin vs inositol hexanicotinate: a comparison of wax-matrix, extended-release niacin to inositol hexanicotinate „no-flush” niacin in persons with mild to moderate dyslipidemia. J Clin Lipidol. 2013 Jan-Feb;7(1):14-23. doi: 10.1016/j.jacl.2012.10.004. Epub 2012 Oct 30. PMID: 23351578.
- Kim SH, Kim MK, Lee HY, Kang HJ, Kim YJ, Park BJ, Kim HS. Efficacy and tolerability of a new extended-release formulation of nicotinic acid in Korean adults with mixed dyslipidemia: an 8-week, multicenter, prospective, randomized, double-blind, and placebo-controlled trial. Clin Ther. 2011 Oct;33(10):1357-64. doi: 10.1016/j.clinthera.2011.08.015. Epub 2011 Sep 28. PMID: 21955937.
- Ferrell, M., Wang, Z., Anderson, J. T., Li, X. S., Witkowski, M., DiDonato, J. A., … & Hazen, S. L. (2024). A terminal metabolite of niacin promotes vascular inflammation and contributes to cardiovascular disease risk. Nature Medicine, 1-11.
- Data pierwotnej publikacji: 28.02.2020
- Data ostatniej aktualizacji o wyniki badań: 4.03.2024
