Wzdęcia brzucha. Przyczyny, objawy i postępowanie

Wzdęcia brzucha to jeden z najczęstszych problemów ze strony przewodu pokarmowego zgłaszanych przez pacjentów [1]. Dolegliwość tą określają jako uczucie wypełnienia czy ucisku na ścianę jamy brzusznej. Objaw ten związany jest także z obecnością nadmiernej ilości gazów w jelitach. Co więcej, wzdęciom może towarzyszyć również obiektywnie mierzalne powiększenie obwodu jamy brzusznej. Jak można zauważyć, wzdęcia są tylko z pozoru oczywistym i łatwym do zdefiniowania pojęciem. W praktyce istnieje mnogość objawów opisujących ten problem. Sprawia to, że jest to dolegliwość o wiele bardziej skomplikowana, różnie przedstawiana przez pacjentów.

Dlatego w dalszej części artykułu dokładniej opiszę przyczyny występowania tych dolegliwości. Zwrócę uwagę na jednostki chorobowe, którym towarzyszą wzdęcia. Następnie wyjaśnię, dlaczego najważniejsze znaczenie w leczeniu wzdęć brzucha będzie miała odpowiednio zbilansowana dieta, a dopiero później środki farmakologiczne.

Epidemiologia

Po raz pierwszy problem wzdęć został opisany u pacjentki w 1949 roku [2]. Dalsze badania populacyjne przeprowadzone w krajach zachodnich wykazały, że odsetek pacjentów skarżących się na uczucie wzdęcia wynosi około 16-30% [3]. Co więcej, znacznie częściej tę dolegliwość zgłaszają kobiety niż mężczyźni. W jednej z analiz wykazano, że na wzdęcia cierpi 31% mężczyzn i 34% kobiet [3]. Istnieją także doniesienia, że osoby z nadwagą doświadczają większej liczby objawów ze strony przewodu pokarmowego, jak wzdęcia i ból brzucha [2].

Ciekawe badanie przeprowadzili naukowcy ze Stanów Zjednoczonych [1]. Miało ono na celu analizę częstości występowania symptomów, jak ból brzucha czy wzdęcia w populacji USA. Wykazano, że 40,5% osób spośród badanych potwierdziło obecność co najmniej jednego z objawów ze strony układu pokarmowego. Oprócz tego u ponad 65% ankietowanych wzdęcia miały nasilenie średnie do ciężkiego. Natomiast co u czwartej osoby dolegliwość ta w istotny sposób obniżała codzienną aktywność życiową i zawodową. Wyniki tylko potwierdzają i pokazują, jak problemy ze wzdęciami obniżają jakość życia i wywołują dyskomfort u pacjentów.

Dane dotyczące populacji polskiej są zdecydowanie bardziej skąpe [1,3]. W jednym z doświadczeń autorzy skupili się na określeniu częstości występowania wzdęć w grupie około 850 osób. Analiza wyników wykazała, że taki objaw ze strony przewodu pokarmowego zgłosiło 31% badanych. Tak jak w poprzednio przytoczonych badaniach, potwierdzono, że wzdęcia częściej dotyczą kobiet. Natomiast u mężczyzn występuje wyraźna korelacja z wiekiem (problem wzdęć częściej odnotowano u osób starszych). Co ciekawe, nie stwierdzono żadnego związku tego objawu ze stanem odżywienia, wykształceniem, regularnością posiłków czy częstością spożywania warzyw i owoców [1].

Fizjologia

W warunkach fizjologicznych objętość gazów jelitowych to około 200 ml [3]. Zdecydowaną większość stanowi azot – aż 90%. Pochodzi on głównie z powietrza, które wprowadzane jest do przewodu pokarmowego wskutek połykania. Pozostałe gazy to: tlen, dwutlenek węgla, wodór i metan. Wiadomo, że 74% gazów powstaje m.in. za pomocą fermentacji bakteryjnej składników odżywczych w świetle jelita grubego [3,4].

Dzięki temu wytwarzany jest dwutlenek węgla, metan i wodór. Co więcej, w warunkach fizjologicznych występowanie drobnoustrojów ograniczone jest do jelita grubego [4]. Dlatego zaburzenia czynności motorycznej przewodu pokarmowego czy nadmierne oddawanie gazów ma związek z wystąpieniem wzdęć brzucha. Te z kolei towarzyszą wielu zaburzeniom gastroenterologicznym [3].

Wzdęcia a inne jednostki chorobowe. O czym mogą świadczyć częste wzdęcia?

Wzdęcie brzucha bardzo często zaliczane jest do zaburzeń czynnościowych. W większości przypadków przyczyną jest zaburzenie czucia trzewnego czy motoryki jelit [3]. Jednak warto zaznaczyć, że wzdęcia są zgłaszane również przez pacjentów z takimi chorobami jelit, jak:

• zespół jelita drażliwego (IBS)
• zespół przerostu bakteryjnego jelita cienkiego (SIBO)
• zespół rozrostu metanogenów w jelitach (IMO)
• dyspepsja czynnościowa.

Co więcej, tę dolegliwość odczuwają także osoby zmagające się z czynnościową biegunką czy zaparciami [1,3,4].

Wzdęcie czynnościowe

Wzdęcie czynnościowe brzucha określa się jako nawracające uczucie wzdęcia lub widoczne powiększenie obwodu brzucha przez 3 dni w miesiącu przez 3 miesiące [1]. W tym przypadku nie mogą występować objawy dyspepsji czynnościowej czy zespołu jelita drażliwego. Oprócz tego wzdęcie czynnościowe występuje niezależnie od posiłku czy pory dnia.

Dlatego określenie „uczucie pełności w jamie brzusznej” nie potwierdza w 100%, że zmagamy się z problemem wzdęć. Jest ono odczuwane także jako poposiłkowa pełność w jamie brzusznej, a nie konkretny objaw dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego.

Wzdęcia brzucha a zaparcia

Wzdęcia są jednym z integralnych objawów związanych z zaburzeniem pracy przewodu pokarmowego. Jedną z dolegliwości klinicznych współwystępujących ze wzdęciem jest zaparcie. Częstość wzdęć u pacjentów z zaparciami jest bardzo wysoka i wynosi aż 80% [4].  

W jednym z badań u 12 zdrowych osób sztucznie wywołano zaparcie [1]. Badani zgłaszali wzdęcie brzucha jako jeden z istotniejszych objawów, które u nich wystąpiły. Oprócz tego wykazano, że leczenie przeczyszczające znacząco łagodzi ciężkość wzdęć u chorych z zaparciami [4]. Taką reakcję organizmu obserwowano u 24 osób, u których zastosowano środki przeczyszczające. Doprowadziło to do istotnego zmniejszenia częstości występowania, a także obniżenie stopnia nasilenia wzdęć [1].

Warto więc zastanowić się, dlaczego wzdęcia pojawiają się u pacjentów z zaparciami? Jaki jest patomechanizm? Otóż w badaniu przeprowadzonym przez włoskich naukowców wykazano, że grupa osób z ciężkimi wzdęciami i zaburzeniami czynnościowymi przewodu pokarmowego może mieć nadwrażliwość na produkty fermentacji występującej w jelicie grubym [5].

Innym czynnikiem, który decyduje o pojawieniu się wzdęcia brzucha u chorych z zaparciami, może być zmiana wytwarzania gazów jelitowych [6]. W związku z tym w grupie badanych stwierdzono nadwrażliwość trzewną na wzrost ciśnienia w świetle jelita grubego. W takich przypadkach często obserwuje się także obiektywne zwiększenie obwodu brzucha.

Wzdęcie brzucha a biegunka

Wzdęcie często występuje także u pacjentów z biegunką. Określane jest jako objaw dodatkowy. Grupą osób, u której stwierdza się jednoczesną obecność biegunki i wzdęć brzucha, są chorzy z nietolerancją laktozy czy fruktozy [1]. Takie dolegliwości obserwuje się również u pacjentów z biegunkami zakaźnymi. Stan zapalny powoduje powstawanie nadmiernej ilości gazów jelitowych, więc osoby te odczuwają dyskomfort w jamie brzusznej i określają to jako wzdęcia.

Dyspepsja czynnościowa- częsty objaw to wzdęcia

Wzdęcie to także jeden z najczęściej zgłaszanych objawów przez pacjentów z dyspepsją czynnościową. Czym właściwie jest ta choroba? Otóż dyspepsja czynnościowa to zespół dolegliwości ze strony górnego odcinka przewodu pokarmowego. Wzdęcia brzucha u pacjentów z tym schorzeniem mogą być nasilane przez pokarm. Prowadzi to nawet do unikania spożywania posiłków, aby zapobiec przykrym dolegliwościom [1,4].

W jednym z badań wykazano, że problem wzdęć pojawia się nawet u 54-57% osób z dyspepsją [7]. Co więcej, widoczne zwiększenie obwodu brzucha obserwuje się u co trzeciego pacjenta w tej grupie. Ciekawe jest to, że charakterystyczne uczucie wzdęcia u osób z dyspepsją dotyczy najczęściej okolicy nadbrzusza. Jednak w przypadku choroby, jaką jest dyspepsja czynnościowa, niewiele wiadomo na temat przyczyn powstawania wzdęcia brzucha.

Dotychczas badacze jako główny mechanizm określają zjawisko nadwrażliwości trzewnej, czyli zwiększonego odczuwania bólu pochodzącego z przewodu pokarmowego [1]. Potrzeba jednak więcej badań.

Wzdęcie brzucha w zespole jelita drażliwego (IBS)

Zespół jelita drażliwego (z ang. Irritable Bowel Syndrome- IBS) to przewlekła choroba przewodu pokarmowego. Jest to także jedno z najczęstszych zaburzeń czynnościowych jelit, które objawia się głównie:

• silnymi, skurczowymi bólami brzucha,
• zmianą rytmu wypróżnień,
• uczuciem wzdęcia.

Według ostatnich badań z 2020 roku ta choroba dotyka ok. 3,8% ludzi na całym świecie. Zgodnie z obecnymi kryteriami diagnostycznymi. Natomiast u dzieci występowanie zespołu jelita drażliwego szacuje się na 8,8%. Jednak naukowcy uważają, że wiele przypadków nadal pozostaje niezdiagnozowanych [8].

Co ciekawe, ważną rolę w patogenezie IBS odgrywa czynnik psychologiczny. Najprawdopodobniej to stres jest jedną z przyczyn występowania objawów ze strony przewodu pokarmowego. Obecność wzdęć u osób chorujących na zespół jelita drażliwego wiąże się także z nieprawidłowymi funkcjami motorycznymi jelita [3]. Jednak nie wszyscy chorzy na IBS zmagają się z nadwrażliwością trzewną. Towarzyszy ona wzdęciom brzucha i może dotyczyć również każdego odcinka przewodu pokarmowego.

Co więcej, wzdęcia brzucha powodują ogromny dyskomfort i stanowią jeden z najczęściej występujących objawów zespołu jelita drażliwego. Potwierdzili to badacze z USA, którzy w analizie wykazali, że większość chorych na IBS doświadcza wzdęć [9]. Zgodnie z wynikami ta dolegliwość może dotyczyć aż do 96% pacjentów. Ponadto 60% osób uważa, że to wzdęcia są najbardziej niepokojącym i kłopotliwym objawem ze strony przewodu pokarmowego. Dla porównania ból brzucha za główną dolegliwość był uznawany przez 29% chorych. Badanie jednoznacznie pokazało, że to wzdęcie pacjenci określają jako objaw w największym stopniu obniżający jakość życia i powodujący dyskomfort.

SIBO a wzdęcie brzucha

Zespół rozrostu bakteryjnego jelita cienkiego (z ang. Small Intestinal Bacterial Overgrowth– SIBO) to choroba charakteryzująca się znacznym wzrostem liczebności bakterii w jelicie cienkim. Powoduje ją także obecność nietypowych bakterii w tym odcinku przewodu pokarmowego, które fizjologicznie bytują w jelicie grubym.

SIBO może wynikać również z niewydolności motoryki jelita cienkiego, zmian anatomicznych lub upośledzenia odporności ogólnoustrojowej [10]. Objawy tej choroby często nasilają się po spożyciu probiotyków, produktów fermentowanych czy świeżych warzyw. Wzdęcie brzucha jest jednym z najczęstszych objawów żołądkowo-jelitowych występujących u chorych na zespół rozrostu bakteryjnego. Wzdęciom towarzyszą bóle brzucha, biegunki lub zaparcia, mdłości, a także zgaga czy zmęczenie.

Dzięki przeprowadzonej analizie objawów u pacjentów z dodatnim wynikiem testu oddechowego, który potwierdza SIBO stwierdzono, że dominującym objawem były wzdęcia brzucha. Występowały u 59% chorych leczonych z powodu tej choroby jelit [3].

Częstość występowania SIBO w populacji nie jest dokładnie znana. Według danych szacuje się, że w populacji osób dorosłych jest to około 2,5-22% [11]. Z kolei niewiele analiz dotyczy SIBO u dzieci. Zgodnie z badaniem włoskich uczonych z chorobą tą zmaga się około 7% dzieci, jednak obserwacje prowadzono na bardzo małej grupie pacjentów [12].

Co ciekawe, SIBO może występować także u pacjentów chorujących na zespół jelita drażliwego (IBS). Doniesienia z badań klinicznych wskazują, że taki przypadek występuje u 4-75% pacjentów [13]. Jednak osoby zmagające się z SIBO mogą nie wykazywać objawów charakterystycznych dla IBS.

Zespół rozrostu metanogenów w jelitach a występowanie wzdęcia brzucha

Zespół rozrostu metanogenów w jelitach (IMO) to dolegliwość podobna do SIBO. W tym przypadku zamiast zgromadzenia nadmiaru bakterii w jelicie cienkim, mamy do czynienia z nadmiarem archeonów (metanogenów). Jest to rodzaj mikroorganizmów, które mają zdolność do produkcji metanu. Najliczniej występującym w jelitach metanogenem jest Methanobrevibacter smithii. To jego rozrost powoduje, że choroba ta wiąże się równocześnie ze zwiększoną produkcją metanu.

Metan jest składnikiem gazów jelitowych u 30-50% populacji [14]. Wpływa on na motorykę przewodu pokarmowego. Oprócz tego skład gazów wykazuje dużą zmienność międzyosobniczą [14]. Natomiast metanogeny beztlenowe są głównymi składnikami metanu w jelitach. Niektóre osoby produkują więcej metanu, niż wynika to z warunków fizjologicznych. Jego zbyt duże ilości spowalniają perystaltykę jelit. To powoduje m.in. wzdęcia czy zaparcia [14]. Z kolei zalegające gazy powodują dyskomfort oraz wywołują uczucie rozpierania w jamie brzusznej.

Najnowsze badanie z 2021 roku miało na celu ocenę częstości występowania IMO u pacjentów z chorobą refluksową przełyku oraz z dysbiozą jelitową, czyli zaburzeniem flory bakteryjnej przewodu pokarmowego [15]. Okazało się, że 35,6% pacjentów chorowało na zespół rozrostu metanogenów w jelitach. Zaobserwowano także, że osoby z dysbiozą częściej zgłaszały wzdęcia. Następnie wykazano, że IMO i SIBO mogą być czynnikiem przyczyniającym się do opornych na leczenie wzdęć i objawów refluksu.

Inne przyczyny i objawy wzdęcia brzucha

Oprócz wyżej opisanych chorób jelit warto zwrócić uwagę także na inne przyczyny powodujące wzdęcia brzucha, takie jak:

Zespoły upośledzonego wchłaniania -nieprawidłowe trawienie i nietolerancja węglowodanów

Zaburzenia wchłaniania węglowodanów wywołują objawy w postaci bólów brzucha, nadmiernego oddawania gazów, a w związku z tym także wzdęć. Rozkład węglowodanów (rafinozy, stachiozy, laktozy czy fruktozy) prowadzi do zwiększonego powstawania gazów jelitowych [3,4].

Taki sam skutek wywołuje upośledzenie wchłaniania sorbitolu, który głównie używany jest jako słodzik w cukierkach czy gumach do żucia. Również węglowodany pochodzące z mąki wyprodukowanej, np.: z pszenicy, kukurydzy czy owsa, nie wchłaniają się prawidłowo w jelicie cienkim.

To także stanowi przyczynę wzdęć i produkcji znacznych ilości gazów. Co więcej, występujące w roślinach strączkowych oligosacharydy, jak stachioza czy rafinoza, ulegają w jelicie grubym fermentacji. Jest to równoznaczne z pojawieniem się wzdęć u osób zmagających się z zaburzeniami wchłaniania węglowodanów [3].

Laktoza- cukier mleczny

Jednym z częstszych zaburzeń jest nietolerancja laktozy, czyli cukru mlecznego. Potwierdzają to liczne badania. W Europie problem ten dotyczy około 7-20% populacji. Jednak w Azji wyniki mówią same za siebie. Na tym kontynencie aż 90% ludności zmaga się z tymi dolegliwościami [16].

Objawy kliniczne nietolerancji laktozy to biegunka, ból brzucha oraz wzdęcia po spożyciu produktów mlecznych. Spowodowane jest to niskim poziomem laktazy jelitowej [16]. Jest to enzym odpowiedzialny za rozkład laktozy do galaktozy i glukozy. Pierwotny niedobór laktazy obecny jest już u małych dzieci. Natomiast wtórny jest skutkiem uszkodzenia błony śluzowej jelita cienkiego m.in. w przebiegu celiakii czy cukrzycy [3].

Fruktoza- cukier owocowy

Fruktoza, nazywana cukrem owocowym, także może być przyczyną dolegliwości ze strony układu pokarmowego- wzdęć czy bólów brzucha. Podczas procesu nieprawidłowego trawienia ten monosacharyd staje się substratem metabolicznym dla bakterii jelitowych. Te z kolei wytwarzają duże ilości wodoru i dwutlenku węgla, co powoduje wzdęcia [17].

Chcąc wykazać związek nietolerancji laktozy i fruktozy z zaburzeniami czynnościowymi układu pokarmowego przeprowadzono doświadczenie. Badacze zaobserwowali nietolerancję fruktozy u 60% chorych, a laktozy u 51%. Oba rodzaje nietolerancji wykazano u 33% osób. Na koniec wysunięto wniosek, że nietolerancje fruktozy i laktozy są częste w zaburzeniach przewodu pokarmowego [18].

Kolejne badanie miało na celu ocenę obecności złego wchłaniania laktozy, fruktozy oraz sorbitolu u pacjentów cierpiących na wzdęcia. Pod uwagę wzięto również skuteczność długoterminowych diet bezcukrowych. U 72,2% badanych stwierdzono zaburzenia wchłaniania jednego z cukrów. Stosowali oni dietę bezcukrową. Po miesiącu aż 81% pacjentów zgłosiło poprawę, która u 67% utrzymywała się nawet po 12 miesiącach.

Ostatecznie stwierdzono, że złe wchłanianie cukru i nietolerancja są częste u pacjentów z czynnościowym wzdęciem brzucha. Co więcej, wyjaśniono, że dieta bezcukrowa może być skuteczną, długoterminową terapią u większości pacjentów [19].

Rak jelita grubego

Choroba nowotworowa jelita grubego także może objawiać się wzdęciem brzucha. Jest to dolegliwość występująca razem z objawami, takimi jak: utrata masy ciała czy wyczuwalny guz [3].

Celiakia- wzdęcia wynikają najczęściej z nieprawidłowej reakcji na gluten

Dla tej choroby charakterystyczne są zaniki kosmków błony śluzowej jelita cienkiego. Wiąże się z tym upośledzenie wchłaniania glutenu, który zawarty jest w zbożach. Dolegliwość ta objawia się bólami brzucha czy spadkiem masy ciała. Jest także przyczyną wzdęć. Skutecznym sposobem leczenia jest stosowanie diety bezglutenowej, która odgrywa główną rolę w poprawie zdrowia chorego na celiakię [4].

Stan po zabiegach chirurgicznych, niedrożność przewodu pokarmowego,

Aeorofagia- nadmierne połykanie powietrza

Objawy związane z nagromadzeniem się gazów w jamie brzusznej są wywołane poprzez nadmierne połykanie powietrza, np. w trakcie żucia gumy czy palenia papierosów [4]. Jednym z problemów wiążących się z takimi przypadkami mogą być wzdęcia brzucha.

Zaburzenia odżywiania

Wzdęcie jest powszechnym objawem także u osób z zaburzeniami odżywiania. Chorzy w przypadku jadłowstrętu psychicznego oraz bulimii często zgłaszają ten problem jako dolegliwość ze strony przewodu pokarmowego. Oprócz tego osoby z nadwagą również należą do grupy pacjentów cierpiących na dyskomfort wywołany wzdęciami [1].

Zależność między sposobem odżywiania a występowaniem wzdęć

Wzdęcia brzucha są powszechnym objawem występującym nie tylko u osób chorych na schorzenia przewodu pokarmowego, ale również wśród osób zdrowych. Potencjalnymi przyczynami mogą czynniki związane ze sposobem odżywiania. Głównie to:

• spożywanie nadmiernej ilości pokarmu,
• nietolerancje pokarmowe,
• spożywanie wysokoenergetycznych lub ciężkostrawnych potraw.

Badanie miało na celu określenie zależności między prowadzonym stylem życia i sposobem odżywiania a obecnością wzdęć. Analiza wyników wskazała, że wzdęcia występowały częściej u osób o niskiej aktywności fizycznej, które dodatkowo spożywały posiłki nieregularnie.

Co więcej, dieta bogata w nasiona strączkowe sprzyja pojawieniu się wzdęć. Natomiast wprowadzenie do jadłospisu owoców i produktów wieloziarnistych ma działanie ochronne [20].

Diagnostyka i badanie pacjenta

Wywiad

Przystępując do badania pacjenta, należy pamiętać, że wywiad jest źródłem wielu cennych informacji. Uzyskanie dokładnej wiedzy na temat dolegliwości czy stosowanej przez chorego diety, może pomóc we wskazaniu przyczyny niektórych dolegliwości.

Wywiad z pacjentem stanowi bardzo ważny element w szybkim i skutecznym doborze metody leczenia. U osób zgłaszających się do lekarza z powodu wzdęć mogą występować także inne objawy.

Zaliczamy do nich: bóle brzucha, jadłowstręt, nudności, zaparcia czy wczesne uczucie sytości po posiłku. Szczególną uwagę należy zwrócić na rodzaj diety pacjenta. Spożywanie roślin strączkowych lub produktów zawierających laktozę może wywołać powyższe dolegliwości.

Oprócz tego zażywane leki czy czynności dnia codziennego (żucie gumy, palenie papierosów) stanowią także cenną informację. [3,4]

Badanie przedmiotowe

Wyniki badania przedmiotowego u pacjentów zgłaszających objawy związane z nadmiarem gazów jelitowych są zazwyczaj prawidłowe i nie odbiegają od norm. Jednak podczas badania należy zwrócić uwagę na bladość skóry czy wyczuwalny przez powłoki brzuszne guz. Takie objawy mogą sugerować rozwijający się nowotwór jelita grubego [21]. Jeżeli wzdęciu towarzyszą wymioty, wskazuje to na niedrożność przewodu pokarmowego [3].

Badania laboratoryjne i obrazowe

Do podstawowych badań laboratoryjnych zaliczamy: morfologię krwi, markery stanu zapalnego oraz stężenie glukozy i elektrolitów [3]. O nieprawidłowym trawieniu cukrów może świadczyć obecność substancji redukujących jak laktoza czy fruktoza, zaobserwowanych podczas badania kału. Badanie serologiczne jest niezbędne w diagnostyce celiakii.

Badania obrazowe jamy brzusznej pozwalają wykluczyć m.in.: niedrożność jelita cienkiego, niedokrwienie jelita grubego, które są przyczyną wzdęć. Badanie USG jako metoda powszechnie dostępna jest najczęściej wykorzystywana w diagnostyce chorób jamy brzusznej.

Kolonoskopia (endoskopia) to podstawowe badanie w przypadku podejrzenia raka jelita grubego. Natomiast tomografia jamy brzusznej ma ważne znaczenie w ocenie przyczyn zwiększenia obwodu brzucha [3].

Wodorowe testy oddechowe

Wodorowe testy oddechowe (z ang. Hydrogen Breath Test– HBT) to przydatne narzędzie w diagnostyce chorób przewodu pokarmowego. Dzięki nim możliwe jest rozpoznanie SIBO oraz zespołu złego wchłaniania laktozy lub fruktozy [22]. Pomimo niskiej czułości, testy wodorowe są popularne ze względu na ich nieinwazyjność.

Badanie wykorzystuje zdolność bakterii jelitowych do metabolizowania substratów cukrowych. Towarzyszy temu wydzielenie wodoru lub metanu. Następnie wykonuje się pomiary stężenia tych gazów w wydychanym powietrzu [3].

W jednym z ciekawych badań wykorzystano wodorowe testy oddechowe. Jako substratu użyto laktulozy, aby potwierdzić SIBO u pacjentów cierpiących na wzdęcia [23]. Pozytywny wynik testu uzyskało 29,6% badanych w porównaniu ze zdrowymi osobami. Oznacza to, że u prawie 30% osób ze wzdęciami wykryto zespół rozrostu bakteryjnego jelita cienkiego (SIBO).

Wodorowe testy oddechowe są także pomocne w celu ustalenia, czy występuje przerost bakteryjny jelita cienkiego zależny od fruktozy. Standardem w diagnostyce zaburzeń wchłaniania i nietolerancji fruktozy jest test fruktozowy. Jednak istnieją przeciwwskazania do jego wykonania. Dotyczy to przede wszystkim osób z podejrzeniem dziedzicznej nietolerancji fruktozy (HFI) [3].

Przyczyną HFI są 3 mutacje w genie kodującym aldolazę, czyli enzym rozkładający fruktozę. W populacji europejskiej mutacja A149P jest najpowszechniejsza i występuje ona z częstością około 67% [28]. Do głównych objawów fruktozemii należą hipoglikemia oraz wymioty pojawiające się krótko po spożyciu fruktozy. Następnie prowadzi to do poważnych zaburzeń: żółtaczki, krwotoków czy uszkodzenia nerek. Materiałem do badań wykrywających HFI są wymazy policzkowe lub krew EDTA, czyli pobrana na antykoagulant (substancję zapobiegającą krzepnięciu pobranej krwi).

Dlatego, jeżeli wyniki oraz dane zebrane podczas wywiadu lekarskiego wskazują na dziedziczną nietolerancję fruktozy, to obciążenie fruktozą podczas wykonania wodorowego testu oddechowego może generować ciężką hipoglikemię [28].

Profilaktyka

W celu zmniejszenia ryzyka wystąpienia wzdęć brzucha warto wprowadzić w życie kilka zasad. Z pewnością działania profilaktyczne nigdy nie zaszkodzą, a mogą naprawdę pomóc w walce z dyskomfortem i nieprzyjemnymi dolegliwościami, jakimi są wzdęcia.

Jak wykazano w badaniu [20], które zostało już wyżej przytoczone w tym artykule, aktywność fizyczna i regularne spożywanie posiłków to złoty środek zapobiegający wystąpieniu niechcianych wzdęć brzucha. Wysiłek fizyczny wcale nie musi być intensywny. Ważne, aby były to ćwiczenia regularne. Nawet spacer może poprawić funkcjonowanie układu pokarmowego. Oprócz tego do kolejnych działań profilaktycznych można zaliczyć:

• wybieranie produktów nieprzetworzonych i lekkostrawnych,
• regularne jedzenie- dobry pomysł to spożywanie pięciu mniejszych posiłków zamiast trzech dużych,
• dietę bezlaktozową, jeżeli zauważymy, że po spożyciu produktów mlecznych, zawierających laktozę, mamy do czynienia z dolegliwościami ze strony przewodu pokarmowego, jak wzdęcia czy bóle brzucha.

Co więcej, należy unikać:

• jedzenia w pośpiechu czy rozmowy podczas spożywania posiłków. Co ciekawe, żucie gumy i palenie papierosów sprzyja nadmiernemu połykaniu powietrza. To może skutkować w następnej kolejności wystąpieniem wzdęcia.
• nadmiernego stresu
• napojów gazowanych
• pokarmów wzdymających, które zwiększają objętość gazów w jelitach.

Do grupy produktów, które mogą powodować wzdęcia, zaliczamy m.in.:

• rośliny strączkowe (groch, fasola, bób, soja)
• niektóre warzywa (kapusta, kalafior, brukselka, cebula, seler, szparagi, karczochy)
• grzyby (ciężkostrawne z powodu obecności wielocukru złożonego- chityny)
• mleko i nabiał
• produkty zawierające pełne ziarno (pełnoziarniste)
• owoce (śliwki, gruszki, morele)
• smażone i tłuste potrawy
• gazowane napoje.

Jak leczyć wzdęcia?

Zaburzenia przewodu pokarmowego, takie jak wzdęcia brzucha powinny być leczone w sposób ukierunkowany. Nie ma opartego na dowodach algorytmu leczenia pacjentów ze wzdęciami. Dlatego każda osoba wymaga indywidualnego planu leczenia [24]. Co najważniejsze, u pacjentów ze wzdęciem oraz obecnością nadmiernej ilości gazów jelitowych warto zwrócić szczególną uwagę na nawyki żywieniowe. Oprócz tego należy przeanalizować zależność między występowaniem tych dolegliwości a spożyciem konkretnego posiłku [4].

Dieta

Pierwszą i najprostszą metodą leczenia jest zmiana diety. Odpowiednie zalecenia dietetyczne pomagają zredukować objawy wzdęcia i nadmiernego oddawania gazów. Dokładny wywiad żywieniowy, z naciskiem na produkty spożywcze, które zawierają substancje łatwo fermentujące w jelicie grubym, np. nabiał, błonnik, sorbitol czy fruktoza ułatwia dobór odpowiedniego leczenia [24].

U części chorych spożycie sacharydów powoduje wzmożoną fermentację (Fermentable Oligo-, Di-, Monosaccharides and Polyols- FODMAP). Dlatego w przypadku leczenia pacjentów chorujących na IBS lub nietolerancję węglowodanów, np. fruktozy, sorbitolu czy mannitolu główną rolę odgrywa dieta uboga w słabo przyswajalne, fermentujące, krótkołańcuchowe węglowodany- FODMAP [26].

Badania kliniczne potwierdziły, że dieta ta stała się skuteczną terapią postępowania dietetycznego dla IBS. Dzięki niej większość pacjentów odczuwa złagodzenie objawów. Jednak nie jest to dieta uniwersalna, ponieważ każdy chory zmaga się z różnym nasileniem dolegliwości.

Disacharydem FODMAP jest laktoza, cukier znajdujący się w produktach mlecznych. Spożywanie tego rodzaju posiłków wymaga obecności aktywnego enzymu laktazy, aby cukier ten został prawidłowo rozłożony na glukozę i galaktozę podczas procesu trawienia. Aktywność laktazy może być zmniejszona u osób starszych czy w okresach chorób jelit. Jednak wiele osób jest w stanie trawić laktozę i nie musi ograniczać tego cukru w diecie FODMAP [26].

Z kolei fruktoza to monosacharyd FODMAP, który występuje w owocach: jabłkach, gruszkach czy mango, a także w miodzie. Z tego powodu, że jest węglowodanem FODMAP o najprostszej budowie chemicznej, prowadzi do wysokiego efektu osmotycznego. Ten następnie powoduje rozszerzenie jelita cienkiego i jest przyczyną wzdęć oraz bólu brzucha. Dlatego istotne znaczenie w nietolerancji fruktozy ma dieta ograniczająca spożywanie produktów zawierających fruktozę [26].

Kolejną grupą są poliole FODMAP, takie jak: sorbitol i mannitol. W żywności najczęściej obecne są w owocach pestkowych, kalafiorze, grochu czy grzybach. Stosowane są również jako słodziki w bezcukrowych gumach do żucia. Wchłaniane są na całej długości jelita cienkiego, ale powodowane przez nie objawy nie zawsze zależą od tego, czy są całkowicie wchłaniane, czy nie. Dlatego uważane są zawsze za substancje potencjalnie przyczyniające się do objawów IBS i występowania wzdęć [26].

Warto pamiętać, że pomimo ogromnej skuteczności stosowania diety low-FODMAP, nie jest ona na całe życie. Po osiągnięciu poprawy stanu zdrowia przywracana zostaje wcześniej wyeliminowana żywność. Głównym celem jest znalezienie równowagi między zachowaniem zdrowego stanu układu pokarmowego bez konieczności wpływu na ograniczenie diety.

Innym krokiem stosowanym podczas leczenia pacjentów ze wzdęciami jest zastosowanie diety eliminującej produkty wzdymające. Wyłączenie z jadłospisu nasion roślin strączkowych, warzyw kapustnych, cebuli, ciemnego pieczywa czy otrąb może złagodzić objawy [3]. Badanie kliniczne z 2014 roku wskazuje, że stosowanie diety lekkostrawnej pomaga w łagodzeniu wzdęć. Co więcej, zmniejsza odczuwanie dyskomfortu w jamie brzusznej dzięki jej korzystnemu działaniu na układ trawienny [25].

Probiotyki i prebiotyki

Bakterie obecne w okrężnicy (jelicie grubym) wytwarzają gazy jelitowe poprzez fermentację niestrawionych resztek pokarmowych. Dlatego brak równowagi w mikroflorze jelitowej może powodować, a nawet nasilać wzdęcia brzucha. Pewne grupy bakterii są bardziej podatne na tworzenie gazów, szczególnie Enterobacteraceae oraz Clostridia [27]. Zatem modyfikacja mikroflory może złagodzić objawy związane ze wzdęciami.

Według WHO (Światowej Organizacji Zdrowia) probiotyki to żywe mikroorganizmy, które korzystnie wpływają na organizm człowieka. Co więcej, to one utrzymują równowagę mikroflory jelitowej. Natomiast prebiotyki to niestrawione składniki żywności, które stymulują wzrost i przeżywalność probiotyków znajdujących się w okrężnicy [27].

Przeprowadzono wiele badań sprawdzających skuteczność stosowania probiotyków i prebiotyków u osób ze wzdęciami. W jednym z doświadczeń zaobserwowano, że bakteria Bacillus coagulans stosowana w produktach spożywczych spowodowała znaczną poprawę stanu zdrowia pacjentów, którzy zmagali się z ciężkimi wzdęciami brzucha [27].

W kolejnym badaniu obserwowano bakterię Lactobacillus reuteri. Okazało się, że może ona obniżać pH jelit do poziomu, który jest niekorzystny dla większości bakterii chorobotwórczych. Co najważniejsze, probiotyk ten znacząco poprawił stan zdrowia pacjentów z objawami IBS. Jednak nie spowodował złagodzenia wzdęć [27].

Skuteczność w leczeniu wzdęć wykazała także bakteria z rodzaju Bifidobacterium spp., a dokładniej Bifidobacterium infantis. Przeprowadzono kilka badań z jej udziałem i wszystkie potwierdziły jej korzystny wpływ na przewód pokarmowy człowieka [27].

Leki, antybiotyki

W praktyce klinicznej stosuje się wiele grup leków, które pomagają w leczeniu pacjentów cierpiących na wzdęcia brzucha. Zalicza się do nich [3]:

• leki modyfikujące florę jelitową
• leki prokinetyczne, które przyśpieszają opróżnianie żołądka i jelit. Stosowane są m.in. w leczeniu zespołu jelita drażliwego (IBS) czy objawów dyspepsji czynnościowej.
• preparaty enzymów, które ułatwiają trawienie pokarmów, np. nabiału. W przypadku osób z nietolerancją laktozy stosowane są preparaty α- galaktozydazy. Ich suplementacja zmniejsza uczucie wzdęcia po spożyciu nabiału oraz redukuje ilość powstających gazów jelitowych.
• substancje zmniejszające napięcie powierzchowne.  

Bardzo często zastosowanie mają także leki hamujące absorpcję gazów, np. symetykon. Jest to środek farmaceutyczny będący połączeniem węgla aktywowanego, symetykonu oraz tlenku magnezu. W jednym z doświadczeń poddano go badaniu kontrolowanemu z użyciem placebo u osób mających zaburzenia czynnościowe przewodu pokarmowego. Analizując wyniki, stwierdzono skuteczność leku w zmniejszaniu wzdęć [3].

Leki przeciwdrobnoustrojowe są stosowane w celu zmiany składu mikroflory. Skuteczność antybiotyku rifaksyminy w leczeniu pacjentów mających wzdęcia została potwierdzona w badaniach klinicznych [27]. W jednym z nich obserwowano pacjentów z nadmiernymi wzdęciami oraz ujemnymi testami wodorowymi. Rifaksymina podawana dwa razy dziennie wiązała się ze znacznym złagodzeniem wyników wzdęć w porównaniu z próbą placebo. U chorych na IBS antybiotyk ten także zmniejszał występowanie i częstość wzdęć brzucha [27].

Rifaksymina jest również bardzo często wykorzystywana w leczeniu SIBO, gdzie jednym z objawów są wzdęcia.

Innymi lekami stosowanymi z powodzeniem są m.in. metronidazol, doksycyklina czy penicyliny [3].

Co ciekawe, preparaty ziołowe, które zawierają miętę zieloną czy kolendrę siewną także zmniejszają występowanie wzdęć u osób chorych na zespół jelita drażliwego [3].

Podsumowanie

Wzdęcia brzucha są jednym z powszechniejszych objawów ze strony przewodu pokarmowego zgłaszanych przez pacjentów. Towarzyszą również wielu schorzeniom czy stanom zapalnym jelita cienkiego, np. SIBO. Ważne znaczenie mają także w diagnostyce nietolerancji pokarmowych. Obecny styl życia, który w dużej mierze wiąże się z brakiem aktywności fizycznej czy jedzeniem w pośpiechu może powodować zaburzenia przewodu pokarmowego. W powstawaniu wzdęć biorą udział również czynniki psychologiczne, stres oraz zaburzenia odżywiania.

Wiele dostępnych środków farmaceutycznych pomaga łagodzić wzdęcia. Warto jednak pamiętać, że to prawidłowo skomponowana dieta pod okiem doświadczonego dietetyka odgrywa ważną rolę w wielu jednostkach chorobowych, takich jak SIBO, IBS, celiakia czy zaburzone wchłanianie węglowodanów.

Wzdęcia brzucha są często problemem wywołującym ogromny dyskomfort, który obniża jakość życia. Dlatego kluczowe jest przede wszystkim zrozumienie pacjenta. Ważne jest również wdrożenie odpowiedniego leczenia, mającego na celu złagodzenie tych objawów.

Bibliografia:

1. Eder, P., Stawczyk- Eder, K., … & … , Linke, K. (2012). Abdominal bloating- an important symptom in everyday medical practice. Przegląd Gastroenterologiczny, 7(4): 197-202
2. Young Seo, A., Nayoung, K. & Dong Hyun, O. (2013). Abdominal Bloating: Pathophysiology and Treatment. Journal of Neurogastroenterology and Motility, 19(4)
3. Gulbicka, P. & Grzymisławski, M. (2016). Wzdęcia brzucha- najczęstsze przyczyny i postępowanie. Piel. Zdr. Publ., 6(1), 69-76
4. Słomka, M. & Małecka-Panas, E. (2011). Wzdęcia i odbijania. Pediatria i Medycyna Rodzinna, 7(1), 30-34
5. Di Stefano, M., Miceli, E. & Missanelli, A. (2006). Role of colonic fermentation In the perceptron of colonic distension in irritable bowel syndrome and functional bloating. Clin Gastroenterol Hepatol, 4:1242-7
6. Di Stefano, M., Tana, P., Mengoli, C., … & … Corazza, R. G. (2011). Colonic hypersensitivity is a major determinant of the efficacy of bloating treatment in constipation-predominant irritable bowel syndrome. Intern Emerg Med, 6(5):403-11
7. Knill-Jones, R. P. (1985). A formal approach to symptoms of dyspepsia. Clin Gastroenterol, 14: 517-29.
8. Oka, P., Parr, H., … & … Ford, A. C. (2020). Global prevalence of irritable bowel syndrome according to Rome III or IV criteria: a systematic review and meta-analysis. The Lancet Gastroenterology & Hepatology, 5(10): 908-917
9. Lembo, T., Naliboff, B., … & … Mayer, E. A. (1999). Symptoms and visceral perception in patients with pain-predominant irritable bowel syndrome. Am J Gastroenterol, 94(5):1320-6
10. Bohm, M., Siwiec, M. R. & John, M. W. (2013). Diagnosis and Management of Small Intestinal Bacterial Overgrowth. Nutrition in Clinical Practice, 28(3): 289-299
11. Gąsiorowska, J. & Czerwionka- Szaflarska, M. (2013). Zespół przerostu flory bakteryjnej jelita cienkiego a zespół jelita nadwrażliwego. Prz Gastroenterol, 8(3):165-171
12. Scarpellini, E., Giorgio, V., … & … Gasbarrini, A. (2009). Prevalence of small intestinal bacterial overgrowth in children with irritable bowel syndrome: a case-control study. J Pediatr., 155(3):416-20
13. Ghosal, U.C., Srivastava, D., … & … Misra, A. (2014). Breath tests in the diagnosis of small intestinal bacterial overgrowth in patients with irritable bowel syndrome in comparison with quantitative upper gut aspirate culture. European Journal of Gastroenterology & Hepatology, 26(7):753-760
14. Bin Waqar, H. S. & Rehan, A. (2019). Methane and Constipation-predominant Irritable Bowel Syndrome: Entwining Pillars of Emerging Neurogastroenterology. Cureus, 11(5)
15. Haworth, J. J., Boyle, N., Vales, A. & Hobson, R. A. (2021). The prevalence of intestinal dysbiosis in patients referred for antireflux surgery. Surgical Endoscopy
16. Chitkara, K. D., Montgomery, K. R., Grand, J. R. & Buller, A. H. (2004). Lactose intolerance. Dostęp online: https://sites.ualberta.ca/~loewen/Medicine/GIM%20Residents%20Core%20Reading/C14%20&%20HYDROGEN%20BREATH%20TESTS/Lactose%20Intolerance.htm
17. Shepherd, J. S. & Gibson, R. P. (2006). Fructose malabsorption and symptoms of irritable bowel syndrome: guidelines for effective dietary management. J Am Diet Assoc., 106(10):1631-9
18. Wilder-Smith, C.H., Materna, A., Wermelinger, C. & Schuler, J. (2013). Fructose and lactose intolerance and malabsorption testing: the relationship with symptoms in functional gastrointestinal disorders. Aliment Pharmacol Ther., 37(11):1074-83
19. Fernandez-Banares, F., Rosinach, M., … & … Viver, M. J. (2006). Sugar malabsorption in functional abdominal bloating: A pilot study on the long-term effect of dietary treatment. Clinical Nutrition, 25(5):824-831
20. Jaksender, P. (2014). Ocena zależności pomiędzy sposobem odżywiania a występowaniem wzdęć. https://ruj.uj.edu.pl/xmlui/handle/item/194987
21. Deptała, A. & Wojtukiewicz, M. Z. (2012). Rak jelita grubego. Termedia Wydawnictwa Medyczne, wyd.1, 73-84
22. Ghoshal, C. U. (2011). How to interpret hydrogen breath tests. J Neurogastroentereol Motil., 17(3):312-7
23. Kim, J.E., Chung, C. W., … & … Yang, M. J. (2011). The characteristics of the positivity to the lactulose breath test in patients with abdominal bloating. Eur J Gastroenterol Hepatol., 23(12):1144-9
24. Lacy, E. B., Gabbard, L. S. & Crowell, D. M. (2011) Pathophysiology, Evaluation and Treatment of Bloating. Gastroenterology & Hepatology, 7(11): 729-739
25. Azpiroz, F., Hernandez, C., … & …, Guarner, F. (2014). Effect of a low-flatulogenic diet in patients with flatulence and functional digestive symptoms. Neurogastroenterol Motil., 26(6):779-85
26. Barrett, S. J. (2017). How to institute the low-FODMAP diet. Journal of Gastroenterology and Hepatology, 32(S1):8-10
27. Schmulson, M. & Chang, L. (2011). Review article: the treatment of functional abdominal bloating and distension. Alimentary Pharmacology & Therapeutics, 33(10): 1071-1086
28. Nowak, M., Gulbicka, P. & Grzymisławski, M. (2015). The hydrogen breath tests as a tool in diagnostic of gastroenterological disorders. Forum zaburzeń metabolicznych, 6(3)