Jak bardzo styl życia obniża szansę na zajście w ciążę

W dzisiejszych czasach problem z zajściem w ciążę dotyka coraz więcej par. Szacuje się, że z niepłodnością zmaga się 10-18% populacji światowej. W Polsce jest to 13-15% par. W 35% przypadków przyczyna niepowodzenia rozrodu leży po stronie kobiety. Co ciekawe, w takim samym procencie znajduje się ona po stronie mężczyzny. Natomiast w 10% przypadków problem leży po obu stronach. W pozostałych 20% sytuacji powód niepłodności nie jest ustalony [1].

Definicja i przyczyny niepłodności

Według definicji niepłodność jest to niemożność uzyskania ciąży przez okres 12. miesięcy, mimo regularnych stosunków płciowych (2–4 razy w tygodniu), bez stosowania metod antykoncepcyjnych. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) uznała ją nawet za chorobę cywilizacyjną [2]. Najczęstszymi przyczynami tego schorzenia są:

• zaburzenia owulacji,
• nieprawidłowe parametry nasienia oraz
• zaburzenia hormonalne [1,3].

Coraz częściej za źródło niepowodzeń z zajściem w ciążę uznaje się nieodpowiednią dietę, a także niewłaściwy styl życia [4].

Czynniki stylu życia zmniejszające szansę na zajście w ciążę

Brak aktywności fizycznej lub jej nadmiar

Siedzący tryb życia może upośledzać męską płodność. Podczas długiego przebywania w pozycji siedzącej dochodzi do podwyższenia się temperatury w mosznie. Wpływa to na zaburzenia spermatogenezy oraz obniżenia płodności [5].

Natomiast odpowiednia ilość aktywności fizycznej wpływa pozytywnie na poziom testosteronu oraz poprawę jakości nasienia [6]. U mężczyzn, którzy na wysiłek fizyczny przeznaczali 12 godzin tygodniowo, wykazano nawet o 73% większą liczbę plemników [5].

W przypadku kobiet nadmierna aktywność fizyczna może negatywnie wpłynąć na układ rozrodczy. Kiedy zapotrzebowanie energetyczne jest większe niż jej podaż z dietą, może dochodzić do dysfunkcji podwzgórza oraz zmian wydzielania gonadoliberyny (GnRH). Taka sytuacja może powodować zaburzenia miesiączkowania, zwłaszcza u kobiet-atletek. Stwierdzono także, iż zwiększony czas, intensywność oraz częstotliwość ćwiczeń znacząco koreluje ze zmniejszeniem kobiecej płodności [7]. Kobieca aktywność fizyczna powinna być różnorodna.  Dobrze jest, aby plan treningowy obejmował zarówno ćwiczenia aerobowe, siłowe, jak i rozciągające. Należy również wziąć pod uwagę aktywność związaną z wykonywaniem codziennych czynności [8].

Palenie papierosów

Palenie tytoniu upośledza niemal każdą część układu rozrodczego i etap procesu reprodukcyjnego [9]. W przypadku kobiet większość badań sugeruje, że naturalna płodność jest obniżona u obecnych palaczek. Także u kobiet, które były narażone na dym tytoniowy w okresie prenatalnym, może dochodzić do problemów z płodnością [10].

Dym tytoniowy może wpływać na oogenezę i dojrzewanie pęcherzyka jajnikowego. Dzieje się tak przez jego toksyczne działanie na komórki jajowe oraz oddziaływanie na oś podwzgórze-przysadka-jajnik. W niektórych badaniach zauważono związek między paleniem a podwyższonym stężeniem hormonu folikulotropowego (FSH), a także zmianami poziomu hormonu antymüllerowskiego (AMH), który jest markerem rezerwy jajnikowej lub liczby pęcherzyków antralnych (AFC). Sugeruje to rolę palenia tytoniu w starzeniu się jajników [10].

Palaczki cechują się niższym poziomem progesteronu i estrogenów, a także wyższym poziomem androgenów we krwi. Wśród nich występuje także wyższy stosunek androgenów do estrogenów w płynie pęcherzykowym. Dowody te wskazują na zaburzoną syntezę hormonów steroidowych lub ich metabolizm zarówno na poziomie pozajajnikowym, jak i jajnikowym. Działanie antyestrogenne może wynikać z zakłóceń w produkcji estrogenu, jego biodostępności, rozpadu i klirensu. Pośród prawdopodobnych mechanizmów leżących u podłoża tych procesów wymienia się:

• wzrost stężenia globuliny wiążącej hormony płciowe (SHBG), co obniża stężenie estrogenów biologicznie czynnych, wolnych estrogenów;
• zwiększenie produkcji metabolitów estrogenu o małej aktywności estrogennej oraz
• wytwarzania metabolitów, które są szybko usuwane z krwiobiegu [10].

Działanie proandrogenne palenia papierosów może być zależne od zwiększonego wydzielania hormonu adrenokortykotropowego (ACTH) z przysadki, który pobudza nadnercza do zwiększenia wydzielania androgenów [10]. Zauważono również, że palenie może powodować opóźnioną implantację zarodka w macicy [11]. Ponadto duże badania kliniczno-kontrolne oraz populacyjne wykazały, że czynne, jak i bierne palenie jest powiązane ze znacznie wyższym prawdopodobieństwem ciąży pozamacicznej [10].

Warto rzucić palenie w trakcie planowania ciąży

Pocieszający jest fakt, że większość badań sugeruje, że obecne palenie, a nie przeszłe wpływa na płodność kobiet [10], dlatego rzucenie palenia może przynieść korzyści w staraniach o dziecko.

Palenie tytoniu przez mężczyzn wpływa negatywnie na wszystkie parametry ich nasienia. W wielu badaniach odnotowano zmniejszenie objętości ejakulatu, spadek ruchliwości, gęstości oraz całkowitej liczby plemników. Zauważono także nieprawidłową morfologię męskich gamet w porównaniu do gamet niepalących mężczyzn. Ponadto zarejestrowano niższy poziom dysmutazy ponadtlenkowej (SOD) w osoczu nasienia. SOD jest enzymem, biorącym udział w szlaku stresu oksydacyjnego. Wszystkie te czynniki wpływają negatywnie na koncepcję [12].

Palenie może również zmniejszać szanse na powodzenie technik wspomaganego rozrodu, takich jak zapłodnienie in vitro (IVF) [12].

Co z paleniem e-papierosów?

E- papierosy to stosunkowo nowe zjawisko. Stają się coraz popularniejsze wśród nastolatków. Uważane są za bezpieczniejszy zamiennik standardowych papierosów. Jednak badania pokazują, że nie można uznać e-papierosów za całkowicie bezpieczne dla zdrowia [13].

Mimo, iż dane na temat wpływu e-papierosów na układ rozrodczy są niewielkie i większość dostępnych badań została wykonana na zwierzętach, to wnioski z nich są alarmujące [13].

Obserwuje się szkodliwy wpływ e-papierosów na proces zagnieżdżenia zarodka. Jednocześnie palenie ich w czasie ciąży może prowadzić do patologicznych zmian u potomstwa [13].

Używanie e-papierosów może zaburzać morfologię plemników oraz nabłonek nasienny, wpływać na spadek testosteronu, zmniejszać liczbę i żywotność plemników, a także powodować stres oksydacyjny w jądrach [13].

Nawet, gdy e-papierosy nie zawierają nikotyny, są źródłem licznych szkodliwych substancji. Powodują one destabilizację równowagi hormonalnej oraz wywierają negatywne oddziaływanie na morfologię i funkcjonowanie narządów rodnych. Smaki obecne we fluidach do papierosów są bardzo różnorodne i często mają bardziej toksyczne działanie od nikotyny [13].

Z powyższych względów waporyzacja może wywierać niekorzystne działanie na układ rozrodczy człowieka i jego płodność [13].

Palenie marihuany

Po marihuanę najczęściej sięgają mężczyźni w wieku rozrodczym. Z tego względu jej wpływ na męską płodność jest szczególnie ważny [14]. 

Ludzkie plemniki posiadają receptory kannabinoidowe, co może wskazywać, że zmiany w układzie endokannabinoidowym mają na nie bezpośredni wpływ. Badania, oceniające wpływ konopi na parametry nasienia, wykazały zmniejszoną liczbę oraz koncentrację plemników, zmiany morfologiczne, zmniejszoną żywotność i ruchliwość oraz zredukowaną zdolność do zapłodnienia u zwierząt i ludzi, narażonych na marihuanę lub jej pochodne. Poza tym badania na zwierzętach wskazują na możliwą rolę marihuany w atrofii jąder [14].

Warto zaznaczyć, że konopie indyjskie mogą zwiększać libido przy działaniu krótkoterminowym, jednak ich długotrwałe używanie może prowadzić do osłabienia erekcji u mężczyzn [14].

Nie ma zbyt wielu badań obserwacyjnych określających wpływ marihuany na cykl menstruacyjny i owulację u ludzi. Dostępne badania donosiły o kontrowersyjnych wynikach ze względu na niejednorodne projekty badawcze, dobór grupy badanych osób, jak i brak kontroli nad ilością stosowanych konopi [10].

Aczkolwiek wydaje się, że marihuana może zaburzać cykl miesiączkowy i owulację, a w konsekwencji zwiększać wskaźnik niepłodności owulacyjnej. Prawdopodobnie dzieje się tak w wyniku oddziaływania ośrodkowego marihuany na poziomie podwzgórza [10].

Nadużywanie alkoholu

Ryzyko zdrowotne związane z używaniem alkoholu jest wyższe u kobiet niż u mężczyzn, przy spożywaniu tych samych ilości [15]. Prawdopodobne mechanizmy, przez które alkohol może zaburzać płodność kobiet są związane ze zwiększonym poziomem estrogenu. Skutkuje to zmniejszeniem uwalniania hormonu folikulotropowego oraz upośledzeniem owulacji [16].

W szwedzkim badaniu kohortowym trwającym 18 lat, w którym wzięło udział 7393 kobiet, zaobserwowano zwiększone ryzyko niepłodności wśród uczestniczek spożywających duże ilości alkoholu tj. powyżej 140 g alkoholu lub 10 drinków tygodniowo [16].

Co więcej, spożywanie alkoholu przez kobiety poddające się zabiegowi in vitro, jest powiązane z mniejszą ilością pozyskanych oocytów, niższym wskaźnikiem ciąż oraz ponad dwukrotnym wzrostem ryzyka poronienia [17].

U mężczyzn nadużywających alkohol notuje się tendencję do zwiększania się leukocytów w płynie nasiennym, spadek jego objętości oraz stężenia plemników. Zaobserwowano też zaburzenia w morfologii plemników. W różnych badaniach wykazano zaburzenia hormonów, takich jak testosteron i hormon luteinizujący [18]. Intensywne spożywanie alkoholu przez mężczyzn tj. 20 drinków na tydzień, było wiązane z 2-krotnie dłuższym czasem na zajście w ciążę i zwiększonym prawdopodobieństwem niepłodności [16].

Nieodpowiednia ilość i jakość snu

Brak snu jest coraz częściej zaliczany do przyczyn niepłodności zarówno wśród kobiet, jak i mężczyzn. Hormony płciowe regulują funkcje rozrodcze człowieka i są one wydzielane zgodnie z rytmem dobowym organizmu. Wzorce snu wpływają na syntezę, wydzielanie oraz metabolizm hormonów potrzebnych do rozmnażania [19].

Badania na modelach zwierzęcych wykazały, że zaburzenia snu zakłócają wydzielanie hormonów płciowych, co skutkuje zmniejszeniem poziomu testosteronu, obniżeniem ruchliwości plemników oraz apoptozą komórek Leydiga [19].

Deprywacja snu powoduje wytwarzanie bodźców stresowych z powodu desynchronizacji rytmu okołodobowego. Nasila to stymulację osi podwzgórze-przysadka nadnercza (HPA), co wzmaga syntezę kortykosteronu. Z kolei jego podwyższony poziom obniża produkcję testosteronu. Wśród mężczyzn w średnim i starszym wieku zauważa się słabą jakość snu. To zaś także wpływa na obniżenie poziomu testosteronu [19].

Brak snu podobnie wpływa na płodność żeńską. Bezsenność u kobiet pracujących w systemie zmianowym hamuje syntezę melatoniny oraz powoduje nadmierną aktywację HPA. Przekłada się to na nieudaną implantację zarodka, wczesną utratę ciąży, brak owulacji oraz menstruacji. Zakłócenia rytmu okołodobowego, wynikające z pracy zmianowej, powodują również deregulację syntezy steroidów płciowych, gonadotropin oraz prolaktyny, co prowadzi do niepłodności kobiet [19]. 

Stres

Stres psychologiczny może rzutować na funkcje rozrodcze samic poprzez działanie na poziomie jajników, oocytów i pęcherzyków. W wyniku stresu dochodzi do zwiększenia produkcji kortyzolu, co zmniejsza produkcję estradiolu przez oddziaływanie na funkcjonowanie komórek warstwy ziarnistej pęcherzyka. Skutkuje to osłabieniem jakości oocytów [20].

W wyniku sytuacji stresowych może również dochodzić do wytwarzania reaktywnych form tlenu (RFT) w jajniku. Fizjologiczny poziom reaktywnych form tlenu reguluje działanie oocytów, jednak ich nadmiar skutkuje powstaniem stresu oksydacyjnego. Wyzwala on apoptozę komórek rozrodczych w jajniku, również w owulowanych oocytach. Obecność stresu oksydacyjnego w płynie pęcherzykowym upośledza jakość oocytów i zmniejsza wyniki rozrodcze [20].

Izolowany stres związany z pracą, zdarzeniami życiowymi, napięciem społecznym lub kumulacja stresujących wydarzeń, mogą znacząco wpływać na pogorszenie jakości nasienia. Obecność stresu może obniżyć pulsację hormonu luteinizującego (LH) oraz testosteronu, a przez co zmniejszyć spermatogenezę i parametry nasienia [21]. Badania wykazały, że stres może być powiązany z morfologią, koncentracją oraz ruchliwością plemników [22].

Z danych przedklinicznych wynika, że ostry stres może zaburzać funkcje jąder. U szczurów poddanych stresowi tkanka jąder wykazywała zwiększony poziom kortyzolu, który indukuje apoptozę komórek rozrodczych oraz komórek Leydiga. Zaobserwowano również negatywne skutki stresu przewlekłego. Trwale zwiększony poziom glikokortykoidów powoduje apoptozę komórek Leydiga, Sertoliego oraz komórek zarodkowych [21].

Częste odwiedzanie sauny, gorące kąpiele oraz noszenie obcisłej odzieży przez mężczyzn

Spermatogeneza obejmuje wiele etapów, w wyniku których powstają męskie gamety — plemniki. Na te procesy wpływa wiele czynników, w tym stres cieplny. Przyczynia się on do produkcji nasienia o niższej jakości, co wpływa na płodność.  Plemniki poddane działaniu wysokiej temperatury reagują apoptozą oraz uszkodzeniem DNA. Stres cieplny zmienia także ekspresję genów w jądrach, przez co może zaburzać regularne procesy spermatogenne [23].

Garolla i wsp. (2013) przeprowadzili badanie odnośnie wpływu regularnego uczęszczania do sauny (15 min, 2 razy w tygodniu przez 3 miesiące) na proces spermatogenezy. Do grupy badanej należeli mężczyźni cechujący się prawidłowymi parametrami nasienia. Badacze odnotowali zmniejszenie liczby oraz ruchliwości plemników w porównaniu do parametrów oznaczonych przed korzystaniem z sauny. Zmniejszone parametry nasienia utrzymywały się jeszcze przez 3 miesiące po zaprzestaniu chodzenia do sauny. Wszystkie parametry wróciły do wartości początkowych dopiero po upływie 6 miesięcy [24]. W związku z powyższym również gorące kąpiele mogą pogorszyć parametry płodności [21].

Rodzaj odzieży noszony przez mężczyznę, także może oddziaływać na zdolność reprodukcyjną. Obcisłe spodnie oraz bielizna zwiększają ryzyko pogorszenia jakości nasienia [7,21].

Używanie telefonów komórkowych

Korzystanie z telefonów komórkowych wyraźnie wzrosło w ciągu ostatnich 10 lat. W związku z tym narastają obawy odnośnie możliwego negatywnego oddziaływania pól elektromagnetycznych o wysokiej częstotliwości (EMF) emitowanych przez te urządzenia na zdrowie ludzi. Rodzaj emitowanych przez telefony EMF to niskopoziomowa częstotliwość radiowa (RF-EMF) (850 MHz-2,4 GHz), która może być pochłaniana przez organizm ludzki [22].

W badaniu obserwacyjnym mężczyzn zauważono zmniejszoną średnią ruchliwość, żywotność i morfologię plemników przy zwiększającej się codziennej ekspozycji na telefony komórkowe. W badaniach in vitro zaobserwowano, że RF-EMR powoduje uszkodzenia DNA na skutek zwiększonego poziomu stresu oksydacyjnego, który może przyspieszać śmierć plemników oraz promować karcynogenezę jąder. Zanotowano także znaczący spadek ruchliwości plemników, ich liniową prędkość oraz reakcję akrosomów. Nadal jednak potrzeba większej ilości badań na ten temat [22].

Podsumowanie

Problem z zajściem w ciążę może mieć wiele przyczyn. Nie na wszystkie z nich mamy wpływ. Istnieją jednak takie, które możemy zmienić. Do modyfikowalnych czynników niewątpliwie należy styl życia. Brak aktywności fizycznej lub jej nadmiar, używki, zła higiena snu, stres, gorące kąpiele, nieodpowiednia bielizna czy nawet używanie telefonów komórkowych może negatywnie wpływać na starania o zajście w ciążę. Im więcej negatywnych zachowań przejawiamy, tym prawdopodobieństwo na zajście w ciążę się obniża. Pocieszający jest fakt, że szkodliwe zmiany w naszym organizmie zachodzące na skutek wyżej wymienionych czynników są odwracalne. Z tego względu warto wyeliminować złe nawyki i przyzwyczajenia, aby zwiększyć szanse na powodzenie starań o dziecko.

Bibliografia:

1. Monika Bojanowska, Małgorzata Kostecka, DIETA I STYL ŻYCIA JAKO CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA PŁODNOŚĆ, Kosmos Problemy Nauk Biologicznych, 2018, Tom 67, Numer 2 (319), 425–439.
2. Raport (Raport Koalicji na rzecz Kompleksowej Terapii Niepłodności), 2015. Wspieramy płodność. Warszawa 2015.
3. Jeznach-Steinhagen A., Czerwonogrodzka-Senczyna A., 2013. Postępowanie dietetyczne jako element leczenia zaburzeń płodności u mężczyzn z obniżoną jakością nasienia. Endokrynol. Otył. Zab. Przem. Mat. 9, 14-19.
4. Światkowska D., 2013. Żywienie a płodność. Dieta kobiet w wieku prokreacyjnym. Pediatr. Med. Rodz. 9, 102-106.
5. Jung A., Schuppe H. C., 2007. Influence of genital heat stress on semen quality in humans. Andrologia 6, 203-215
6. Gaskins A. J. Mendiola J., Afeiche M., Jørgensen N., Swan S. H., Chavarro J. E., 2015. Physical activity and television watching in relation to semen quality in young men. Br. J. Sports Med. 49, 265-270.
7. Rakesh Sharma, Kelly R Biedenharn, Jennifer M Fedor and Ashok Agarwal* , Lifestyle factors and reproductive health: taking control of your fertility, Reproductive Biology and Endocrinology 2013, 11:66
8. Serdyńska M., Pawelczyk L., Jędrzejczak P., 2008. Epidemiologia niepłodności. [W:] Ginekologia. Słomko Z. (red.). Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa, 465-470.
9. C. Dechanet, T. Anahory, J.C. Mathieu Daude, X. Quantin, L. Reyftmann, S. Hamamah, B. Hedon, H. Dechaud, Effects of cigarette smoking on reproduction, Human Reproduction Update, Volume 17, Issue 1, January-February 2011, Pages 76–95.
10. de Angelis C., Nardone A., Garifalos F., Pivonello C., Sansone A., Conforti A., Di Dato C., Sirico F., Alviggi C., Isidori A., Colao A.,  Pivonello R., Smoke, alcohol and drug addiction and female fertility, Reprod Biol Endocrinol. 2020; 18: 21.
11. Jukic A. M., Weinberg C. R., Baird D. D., Wilcox A.J., The association of maternal factors with delayed implantation and the initial rise of urinary human chorionic gonadotrophin. Hum Reprod. 2011;26:920–926.
12. Kovac J. R., Khanna A., Lipshultz L. I., The Effects of Cigarette Smoking on Male Fertility, Postgrad Med. 2015 April ; 127(3): 338–341.
13. Szumilas K., Szumilas P., Grzywacz A., Wilk A., The Effects of E-Cigarette Vapor Components on the Morphology and Function of the Male and Female Reproductive Systems: A Systematic Review, Int J Environ Res Public Health. 2020 Sep; 17(17): 6152.
14. Payne K. S., Mazur D. J., Hotaling J. M., Pastuszak A. W., Cannabis and Male Fertility: A Systematic Review, J Urol. 2019 Oct; 202(4): 674–681.
15. Moskalewicz J., Problemy zdrowia prokreacyjnego związane z konsumpcją alkoholu, Alkoholizm i Narkomania 2007, Tom 20: nr 1, 55-63.
16. Rossi B. V., Abusief M., Missmer S. A., Modifiable Risk Factors and Infertility, Am J Lifestyle Med. 2016 Jul-Aug; 10(4): 220–231.
17. Rooney K. L., Domar A. D., The impact of lifestyle behaviors on infertility treatment outcome, Current Opinion in Obstetrics and Gynecology, June 2014, Volume 26, Issue 3:181-185.
18. La Vignera S., Condorelli R. A., Balercia G., Vicari E., Calogero A. E., Does alcohol have any effect on male reproductive function? A review of literature, Asian J Androl. 2013 Mar; 15(2): 221–225.
19. Lateef O. M., Akintubosun M. O., Sleep and Reproductive Health, J Circadian Rhythms. 2020; 18: 1.
20. Prasad S., Tiwari M., Pandey A. N., Shrivastav T. G., Chaube S. K., Impact of stress on oocyte quality and reproductive outcome, J Biomed Sci. 2016; 23: 36.
21. Ilacqua A., Izzo G., Emerenziani G. P., Baldari C., Aversa A., Lifestyle and fertility: the influence of stress and quality of life on male fertility, Reprod Biol Endocrinol. 2018; 16: 115.
22. Rahban R., Nef S., Regional difference in semen quality of young men: a review on the implication of environmental and lifestyle factors during fetal life and adulthood, Basic Clin Androl. 2020; 30: 16.
23. Durairajanayagam  D., Agarwal A., Ong C., Causes, effects and molecular mechanisms of testicular heat stress, Reprod Biomed Online, 2015 Jan;30(1):14-27.
24. Garolla A., Torino M., Sartini B., Cosci I., Patassini C., Carraro U., Foresta C., Seminal and molecular evidence that sauna exposure affects human spermatogenesis, Human Reproduction, Volume 28, Issue 4, April 2013, Pages 877–885.