Dieta w PCOS. Jak dietetyk może pomóc przy Zespole Policystycznych Jajników?

PCOS  to choroba związana z zaburzeniem wydzielania hormonów.  Dotyka ok. 15% populacji płodnych kobiet w Polsce. Wskazuje się, iż ma podłoże genetyczne i środowiskowe. Jest to choroba wielowymiarowa. Dotyczy głównie kobiet, zgłaszających się do ginekologa z powodu:

• braku możliwości zajścia w ciążę,
• nieregularnych miesiączek lub braku miesiączki, braku owulacji,
• charakterystycznego wyglądu – hirsutyzm (nadmierne owłosienie typu męskiego),  przetłuszczających
•   się włosów i cery, trądziku na twarzy, klatce piersiowej, plecach, 
• nadmiaru androgenów potwierdzonego badaniem laboratoryjnym,
• nieprawidłowego obrazu ultrasonograficznego jajników (jajniki o objętości >10ml, z licznymi pęcherzykami antralnymi, w ilości do 20 szt. o średnicy 2-8 lub 9mm) [12]

Spis treści:

1. Diagnoza i leczenie
2. Przyczyny
3. Kompleksowe podejście i rola dietetyka w PCOS
4. Dieta w PCOS
5. Aktywność fizyczna
6. Podsumowanie
7. Bibliografia

Diagnoza i leczenie

Chorobę PCOS można stwierdzić, gdy zachodzą co najmniej dwa z trzech warunków:

1. brak lub nieregularne miesiączki, kłopoty z owulacją, 
2. zaburzenia związane z syntezą hormonów męskich (androgenów i pochodnych), produkowanych w nadmiarze,
3. nieprawidłowy obraz ultrasonograficzny jajników, o czym mowa powyżej.

Schemat leczenia obiera lekarz w zależności od indywidualnych oczekiwań pacjentki. Czy chce ona:

• poprawić regularność miesiączkowania, stan cery i włosów,
• pragnie zajść w ciążę,
• schudnąć, gdyż ma nadwagę,
• wszystko powyższe.

W pierwszym z powyższych przypadków stosuje się pigułki antykoncepcyjne 2 fazowe (indywidualnie dobrane przez ginekologa).

W przypadku chęci poczęcia potomstwa, odstawia się powyższe leki i stosuje się te, które pozwolą zajść w ciążę.

Jakie są przyczyny PCOS?

Przyczyny PCOS’u są różne. Do każdej pacjentki należy podejść indywidualnie. Hiperandrogenizm jajników oprócz powyższych problemów prowadzi również do otyłości brzusznej i niekorzystnych konsekwencji metabolicznych. Pacjentki z PCOS mogą mieć wrodzoną insulinooporność i związaną
z nią hiperinsulinemię, co skutkuje cukrzycą typu 2, nadciśnieniem tętniczym, rozwojem miażdżycy. Kobiety „odbijają” się od lekarza do lekarza (diabetologa, kardiologa, dietetyka).

Pacjentki z zaburzeniami metabolicznymi, nadmiarem estrogenów, mają nieregularne, obfite miesiączki, które trwają nawet do 8 dni, często w postaci skrzepów. Z perspektywy czasu, nadmiar estrogenu powoduje patologiczną stymulację błony śluzowej jamy macicy, przez co pacjentka ma 3-krotnie większe ryzyko zapadalności na nowotwór tejże błony śluzowej. To samo dotyczy działania estrogenów endogennych (własnych) na tkankę gruczołu piersiowego. Nieleczony PCOS powoduje pojawienie się torbieli, włókniaków przez co zwiększa się ryzyko zapadalności na nowotwór piersi [12].

Kompleksowe podejście do pacjentki i rola dietetyka przy PCOS

Należy pokusić się o stwierdzenie, że pacjentka z PCOS jest pacjentką wielu lekarzy. Powinna być konsultowana przez ginekologa oraz endokrynologa, kardiologa, diabetologa – w zależności od posiadania choroby współistniejącej. W każdym przypadku swoją rolę powinien również odgrywać dietetyk, specjalista od żywienia.  Rolą takiej osoby jest zwrócenie u pacjentki z PCOS uwagi na 4 główne obszary:

• kontrola masy ciała
• kontrola profilu lipidowego 
• kontrola gospodarki węglowodanowej
• wprowadzenie regularnej aktywności fizycznej. 

Dieta w PCOS

Organizacja Androgen Excess and PCOS Society kładzie nacisk na modyfikację stylu życia z uwzględnieniem stosowania diety ubogoenergetycznej i regularną aktywność fizyczną. Nadmiar tkanki tłuszczowej, zwłaszcza wisceralnej, sprzyja zespołowi policystycznych jajników. Celem diety jest ograniczenie uczucia głodu i zapewnienie prawidłowego funkcjonowania organizmu. Wartości ustalane są na podstawie PPM (podstawowa przemiana materii). Obliczamy CPM (całkowita przemiana materii), mnożąc PPM przez odpowiedni współczynnik aktywności fizycznej (PAL). Następnie odejmujemy deficyt w wysokości 500kcal (0,5 kg/tydzień), co już pozwoli nam poprawić wartości glikemii u pacjentek [6].

Dieta DASH w PCOS

🔎 W badaniu porównującym skuteczność różnych interwencji dietetycznych w leczeniu zespołu policystycznych jajników (PCOS) [13], dieta DASH okazała się najbardziej efektywna w zmniejszaniu insulinooporności, poziomu glukozy, insuliny i trójglicerydów we krwi. Najlepsze wyniki w redukcji masy ciała i BMI osiągnięto stosując dietę niskokaloryczną.

Profil lipidowy i podaż tłuszczów

PCOS sprzyja miażdżycy i hipertriglicerydemii (obniża HDL, podwyższa LDL). Należy więc ustalić odpowiednią podaż energii z tłuszczów – dieta o kontrolowanej zawartości kwasów tłuszczowych. Stosunek kwasów tłuszczowych nasyconych do wielonienasyconych i jednonienasyconych powinien wynosić odpowiednio: 0,7 (NKT):0,8 (WNKT):1,5 (JNKT) [3].

Dorgan JF i wsp. opisali zjawisko odwrotnej zależności między stosunkiem PUFA (wielonienasycone kwasy tłuszczowe) do SFA (nasycone kwasy tłuszczowe) a stężeniem estradiolu u kobiet przedmenopauzalnych. Zwiększenie stosunku PUFA do SFA o 0,1 powoduje zmniejszenie stężenia estradiolu o 7,6%. Kobiety ze współistniejącymi chorobami, jak otyłość, czy cukrzyca mają problemy
z zajściem w ciążę. Zmagazynowany nadmiar tkanki tłuszczowej powoduje wyższe stężenie SFA w obrębie jajników [4]. 

Dążymy do obniżenia w diecie tłuszczów zwierzęcych oraz zmniejszamy podaż cholesterolu do poziomu poniżej 200mg/dobę.

U pacjentek z PCOS należy zmniejszyć również spożycie tłuszczów trans (izomery powstałe w wyniku uwodornienia olejów roślinnych), znajdujące się m.in. w potrawach smażonych, chipsach, wyrobach cukierniczych, fast-foodach. W jednym z raportów opisanych przez Chavarro i wsp. wykazano, iż spożycie diety obfitującej w kwasy nienasycone trans zwiększa ryzyko niepłodności związanej
z brakiem owulacji nawet o 70% [1].

Błonnik, białko, indeks glikemiczny

W diecie dla pacjentki z PCOS, należy zwiększyć spożycie błonnika pokarmowego do 30-40 g/dobę. Obniża on bowiem poziom cholesterolu. Konsumpcja warzyw i owoców powinna wynosić nie mniej niż 700 g/dzień, pamiętając o proporcji: ¼ owoców, ¾ warzyw. Są one bogatym źródłem wit. A, C i E oraz składników mineralnych.  Badanie Szczuko i wsp. na grupie 54 kobiet z rozpoznanym PCOS,  wykazało największy deficyt w spożyciu składników mineralnych. Dotyczyły one: wapnia (634mg), potasu (3493mg), magnezu (250,1mg). Niedostateczne spożycie folianów zanotowano aż u 70% badanych kobiet, wit. C – u 36,7% badanych, a wit. B12 –  u 26,7%. Wśród 36,7% kobiet stwierdzono zbyt małe spożycie makroskładnika, jakim jest białko [11].

Stwierdzono natomiast nadmierne spożycie tłuszczów ogółem (50%), NKT (70,4%), sacharozy (50%). Aż 83,3% miało zbyt niską podaż błonnika (poniżej 25g/dobę).

Spożycie białka w diecie ubogoenergetycznej zaleca się w ilości 1 g/kg należnej m.c. Co ciekawe, badania opisane przez Chavarro i wsp. pokazały, że duże znaczenie ma pochodzenie białka. Spożycie białek zwierzęcych (kurczak, indyk) powodowało zwiększenie o 39% ryzyka niepłodności związanego
z brakiem owulacji. Natomiast podaż białka roślinnego (orzechy ziemne, fasola limańska) wiązała się ze zmniejszeniem o 22% tego ryzyka. Przebadanych zostało 416 kobiet, które podlegały obserwacji przez 8 lat. [2]

Należy ograniczyć również stosowanie soli (do 5g/dobę) oraz sosów z dodatkiem glutaminianu sodu. Zwiększamy zaś udział potasu, magnezu, wapnia i selenu. 

Poprzez stosowanie produktów o niskim indeksie glikemicznym jesteśmy w stanie kontrolować gospodarkę węglowodanami.  Jest to bardzo ważne w regulacji poziomu glukozy we krwi i insulinooporności. Wykazano, iż wysokie stężenie glukozy w oporności insulinowej u pacjentek z PCOS jest podstawą zaburzeń hormonalnych u kobiet otyłych [7].

Istotny jest również sposób przygotowywania posiłków. Unikamy smażenia, dopuszczamy pieczenie ale bez tłuszczu. Gotowanie w wodzie lub na parze jest bardzo zalecane.

Aktywność fizyczna

Codzienny, regularny wysiłek fizyczny (min. 3-4 razy w tygodniu po 30 min.) zapobiega otyłości, nadciśnieniu tętniczemu, redukuje stres i reguluje stężenie glukozy we krwi. Osoby z insulinoopornością mają 30% mniej mitochondriów w porównaniu z osobami zdrowymi. Ćwiczenia aerobowe poprawiają wrażliwość na insulinę poprzez pobudzenie mitochondriów [10]. Odpowiednio zbilansowana dieta i regularna aktywność fizyczna jest kluczem do sukcesu. Nawet niewielka redukcja masy ciała o 2-5%, wpływa na obniżenie stężenia testosteronu. Prowadzi do przywrócenia regularnych miesiączek oraz spontanicznych owulacji, poprawia płodność [5]. U ponad 90% pacjentek powoduje wzrost odsetka ciąż, także u kobiet z PCOS [8-9].

Podsumowanie

Pamiętajmy, że zarówno terapia farmakologiczna u pacjentek z zespołem policystycznych jajników, jak i terapia niefarmakologiczna, powinna być uzależniona od dominujących objawów i indywidualnych oczekiwań pacjentki z uwzględnieniem jej statusu prokreacyjnego. Należy zapobiegać odległym konsekwencjom zespołu PCOS. Leczenie ma być kompleksowe i obejmować zaburzenia miesiączkowania, niepłodność, a także niwelować objawy hiperandrogenizmu oraz zaburzenia metaboliczne. Styl życia powinien być zmodyfikowany, polegający na stosowaniu odpowiednio zbilansowanej diety sprzyjającej utrzymaniu lub redukcji masy ciała i regularnej aktywności fizycznej.

Należy pamiętać, że w przypadku pacjentki z PCOS, lekarze (różnej specjalności, w zależności od choroby towarzyszącej) i specjaliści od żywienia powinni ze sobą współpracować. W przeciwnym razie zespół policystycznych jajników może spowodować daleko idące spustoszenia w organizmie. 

Bibliografia:

1. Chavarro JE, Rich – Edwards JW., Rosner BA, at all. Dietary fatty acid intakes and the risk of ovulatory infertility. AM J. Clin Nutr. 2007; 85:231-237,
2. Chavarro JE, Rich – Edwards JW., Rosner BA, at all. Protein intake  and ovulatory infertility. Am J Obset Gynecol, 2008, 198: 210. e1-e7,
3. Ciborowska H, Rudnica A.: Dietetyka. Żywienie zdrowego i chorego człowieka, PZWL, Wydanie 4, 2019;
4. Dorgan JF, Reichman ME, Judd JT, at all. Relation of Energy, fat and fiber intakes to plasma concentration of estrogens and androgens in premenopausal women. Am J Clin Nutr . 1996; 64(1): 25-31, indexed in Pubmed: 8669410,
5. Guzick DS., Wing R., Smith D., Berga S.L., Winters SJ. Endocrine consequences of weith loss in obese, hyperandrogenic, anovulatory women. Fertil Steril. 1994; 61:598-604
6. Kłosek P. i wsp.: Dietoterapia w zespole policystycznych jajników, Forum zaburzeń metabolicznych 2017; 8(4): 148-154,
7. Kruszyńska A, Słowińska-Strzednicka J., Postępy w rozpoznaniu i leczeniu zespołu policystycznych jajników. Post N Med. 2008:3: 148-53,
8. Panidis D, Tziomalos K, Papadakis E, et al. Lifestyle intervention and anti-obesity therapies in the polycystic ovary syndrome: impact on metabolism and fertility. Endocrine. 2013; 44(3): 583–590, doi: 10.1007/s12020-013-9971-5, indexed in Pubmed: 23625194,
9. Serdyńska M, Pawelczyk L, Jędrzejczak P. Epidemiologia niepłodności. In: Słomko Z. ed. Ginekologia. Lekarskie PZWL, Warszawa 2008: 465–470, 
10. Shaum KM, Polotsky AJ. Nutrition and reproduction: is there evidence to support a „Fertility Diet” to improve mitochondrial function? Maturitas. 2013; 74(4): 309–312, doi: 10.1016/j.maturitas.2013.01.011, indexed in Pubmed: 23376023, 
11. Szczuko M, Skowronek M, Zapałowska-Chwyć M, Starczewski A. Quantitative assessment of nutrition in patients with polycystic ovary syndrome (PCOS). Rocz Panstw Zakl Hig. 2016;67(4):419-426,
12. Tulimowski J. „PCOS okiem lekarza”; Wszechnica żywieniowa, SGGW, 26 kwietnia 2020,
13. Juhász AE, Stubnya MP, Teutsch B, Gede N, Hegyi P, Nyirády P, Bánhidy F, Ács N, Juhász R. Ranking the dietary interventions by their effectiveness in the management of polycystic ovary syndrome: a systematic review and network meta-analysis. Reprod Health. 2024 Feb 22;21(1):28. doi: 10.1186/s12978-024-01758-5. PMID: 38388374; PMCID: PMC10885527.

• Data pierwotnej publikacji: 27.06.2020
• Data ostatniej aktualizacji: 3.05.2024