Dieta w kamicy nerkowej. Produkty przeciwwskazane i zalecane

Kamica układu moczowego (KUM)  to stan chorobowy, w czasie którego w nerce lub w drogach moczowych tworzą się złogi składników chemicznych i odkładają się w obrębie kielichowo-miedniczkowym układu moczowego.

Największa zapadalność na schorzenie jest w przedziale wiekowym 30-50 lat, u 1-5% populacji wysoko cywilizowanej. Szacuje się, że kamice nerkowe dwa razy częściej występują u mężczyzn.

Przyczyny kamicy nerkowej

Wśród czynników wpływających na pojawienie się symptomów schorzenia wymienia się najczęściej duże stężenie wapnia, fosforanów, szczawianów, cystyny oraz kwasu moczowego w moczu. Znaczenia mają także uwarunkowania genetyczne. Niedostateczna ilość płynów przyjmowana dziennie lub nadmierny ich ubytek również są postrzegane jako przyczyny choroby.

Na ujawnienie się choroby wpływa także pH uryny oraz nadmierne zagęszczenie moczu.  Znaczenie mają także towarzyszące ogólnoustrojowe choroby metaboliczne. Niedostatek związków organicznych utrudniających krystalizację magnezu bądź cytrynianów wpływa również na ujawnienie się schorzenia.

Jako kolejną przyczynę choroby wymienia się zbyt duże lub małe stężenie jonów wodorowych w urynie, które ograniczają rozpuszczalność  niektórych składników moczu. Schorzenie może być także skutkiem nadmiernej podaży białka zwierzęcego w codziennej diecie. Na powstanie kamieni moczowych ma wpływ rodzaj wykonywanej pracy oraz zbyt intensywna aktywność fizyczna.

Objawy kamicy nerkowych

Podczas choroby ujawniają się takie dolegliwości jak kolka nerkowa, silny ból odczuwany w okolicy lędźwiowej oraz odmiedniczkowe zapalenie nerek. Zdarzają się również przypadki rozpoznania krwi w urynie. Kamienie składają się ze szczawianu wapnia, fosforanu wapnia, fosforanu magnezowo-amonowego, moczanów ksantyny oraz cystyny. Właśnie ze względu na skład złogów można wyznaczyć postacie kamic nerkowych. Są to:

• kamica szczawianowo-wapniowa,

• kamica fosforanowo-wapniowa,

• kamica moczanowa,

• kamica fosforanowa-magnezowo-amonowa,

• kamica cysteinowa,

• kamica ksantynowa.

Mechanizmy powstawania kamieni nerkowych:

Wytrącające się kryształki, które dają zaczątek piasku nerkowego, mają w swoim składzie wapń, kwas moczowy, fosforan magnezowo-amonowy oraz cysteinę. Kamienie zawierające wapń tworzą się w przypadku: hiperkalcjurii (wysokiego poziomu wapnia), hiperoksalurii (wysokiego poziomu szczawianów), hiperurykurii (wysokiego poziomu kwasu moczowego), hipomagnezurii (niskiego poziomu magnezu) oraz hipocytraturii (niskiego poziom cytrynianów). Kamienie nerkowe posiadające w swoim składzie kwas moczowy tworzą się w warunkach wysokiego poziomu tego związku oraz przy niskim pH uryny. Kamienie nerkowe zawierające cysteinę powstają u osób cierpiących na wrodzoną cystynurię. Kamienie posiadające w swoim składzie fosforan magnezowo-amonowy powstają np.  przy zakażeniu dróg moczowych.

Odżywianie ma wpływ na wyżej wymienione właściwości moczu. Do hiperoksalurii dochodzi przy zbyt wysokiej podaży pokarmów obfitujących w kwas szczawiowy, jego prekursorów i przy wysokiej absorpcji szczawianów. Dieta bogata w białko pochodzenia zwierzęcego oraz nadmierny wysiłek fizyczny skutkuje hipercytraturią. Natomiast dieta obfitująca w białko i puryny, nadużywanie alkoholu, otyłość, radykalne odchudzanie się oraz zbyt intensywna aktywność fizyczna sprzyjają hiperurykurii.

🔎 Badanie przeprowadzone w USA [6] wykazało również związek między spożyciem cukrów dodanych, a występowaniem kamieni nerkowych w populacji dorosłych. Naukowcy oparli się o dane z Narodowego Badania Stanu Zdrowia i Odżywiania (NHANES) z lat 2007-2018. Wyniki wskazały, że wyższy procent spożywanej energii pochodzącej z dodatkowych cukrów jest istotnie związany z większym ryzykiem wystąpienia kamieni nerkowych.

Poniżej w tabeli przedstawiono grupy produktów, które są źródłem krystalizacji złogów nerkowych:

Składnik złogów	Produkty ograniczane
Wapń	Mleko i przetwory mleczne (sery dojrzewające, topione i twarogowe, kefiry, jogurty), lody, ryby, mięso, zielone warzywa liściaste (sałata, kapusta, botwina, szpinak, pietruszka), orzechy.
Fosforany	Mleko i przetwory mleczne (sery dojrzewające, topione), żółtka jaj, mięso i jego przetwory, ryby i konserwy rybne, gruboziarniste pieczywo, groch, fasola, soja, orzechy, kakao, czekolada.
Szczawiany	Rabarbar, szpinak, buraki, botwina, czekolada, kawa, herbata, podroby i ciemne gatunki mięsa, ryby i owoce morza.
Puryny	Gruboziarniste pieczywo, rośliny strączkowe, szpinak, szparagi, grzyby, wywary mięsne, piwo, ekstrakty zbożowe.

Dieta w kamicy nerkowej

Ogólne zalecenia żywieniowe kamicy nerkowej oraz prewencja:

Żywienie ściśle zależy od rodzaju kamicy. Podczas leczenia a także w prewencji kamicy nerkowej istotne są: podaż płynów w optymalnej ilości (ponad 2 litry na dobę), minimalizacja ilości soli kuchennej w diecie i ograniczenie produktów, które zawierają kwas szczawiowy w dużych ilościach. Odpowiednia podaż płynów ma wpływ na zmniejszenie prawdopodobieństwa przesycania uryny i tworzeniu się piasku nerkowego. Rekomenduje się przyjmowanie około 2-3 litrów płynów na dobę, w tym 1 litr przed snem.  Każde zalecenia żywieniowe powinny być potraktowane indywidualnie. Istnieją przypadki, w których szczególnie należy uwzględnić podaż wapnia, fosforu, magnezu oraz białka. Uważa się, że dieta o dużej zawartości białka pochodzenia zwierzęcego może wspomagać powstawaniu kamicy. Do rekomendowanych płynów zalicza się: wodę stołową, wody mineralne typu „Jan” , „Dąbrówka” lub „Marysieńka”, wodę przegotowaną, napar z brzozy oraz słabą herbatę. Bardzo istotne są płyny przyjmowane bezpośrednio przed snem, które rozcieńczają urynę w nocy. Sód potęguje ekstrakcję wapnia i moczanu sodu, dlatego też uważa się go za inicjatora kamicy szczawianowo-wapniowej. W leczeniu kamicy należy więc stosować dietę ubogo sodową i w tym celu zminimalizować ilość spożywanych przetworów z dodatkiem soli, koncentratów spożywczych (zupy w proszku, buliony w kostkach) oraz przypraw z glutaminianem sodu w codziennej diecie. Należy także zaprzestać dosalania potraw. Do produktów, których spożycie powinno się ograniczyć należą: ostre przyprawy (musztarda, pieprz, papryka, ocet) a także mocna herbata, kawa i alkohol. Zmniejszenie podaży wapnia paradoksalnie przyspiesza powstawanie kamieni nerkowych. Obniżona zawartość wapnia w diecie powoduje upośledzenie mineralizacji kości. Skutkiem zmniejszenia podaży tego składnika mineralnego jest także wzmożona absorpcja szczawianów oraz ich ekstrakcja z organizmu wraz z uryną. Dlatego ważny jest wzajemny stosunek zawartości wapnia do szczawianów w produktach spożywczych. Rabarbar, szczaw, szpinak, botwina, buraki, kawa, herbata oraz kakao to produkty, w których składzie wyraźnie przeważa kwas szczawiowy.  W składzie ziemniaków i owoców jagodowych zawartość kwasu szczawiowego oraz wapnia jest w przybliżeniu równa, natomiast w większości owoców, warzyw i roślin strączkowych ilość wapnia przeważa. Do ograniczenia wapnia powinno dojść wyłącznie w przypadku nadmiernego wchłaniania jelitowego tego makroelementu. Natomiast minimalizacja podaży fosforu jest wskazana w leczeniu żywieniowym chorych na kamicę fosforanowo-magnezowo-amonową. Rekomendowana jest również zwiększona podaż potasu zarówno w leczeniu jak i w prewencji schorzenia.

Kamica szczawianowo-wapniowa:

Ten rodzaj kamicy występuje w przypadku zbyt dużej zawartości kwasu szczawiowego bądź szczawianów w moczu, podczas chorób zapalnych jelit, po resekcji jelit, w bardzo dużej podaży kwasu askorbinowego, w niedostatku pirydoksyny oraz w zaburzonej ekstrakcji jonów wodorowych przez nerki.  Ograniczeniu w codziennej diecie podlegają  produkty bogate wapń oraz szczawiany w przypadku występowania zwiększonego jelitowego wchłaniania tych składników.  Powstawanie tego rodzaju schorzenia wzmaga nadmierne spożycie sodu, który zwiększa ekstrakcję moczanu sodu oraz wapnia. Moczany sodu uważa się za jądra krystalizacji złogów szczawianu wapnia. Jadłospis dla chorych cierpiących na kamicę szczawianowo-wapniową powinien być ubogi w produkty z dodatkiem soli kuchennej. W przypadku, gdy czynnikiem przyczyniającym się do powstania kamicy jest zbyt intensywne wydalanie wapnia przez nerki (np. w nadczynności tarczycy bądź osteoporozie) nie należy niwelować podaży wapnia z diety. Rekomendowana jest natomiast zwiększona zawartość tzw. inhibitorów krystalizacji złogów (magnez, cytryniany, fosforany). Należy także zwiększyć podaż płynów (w ilości powyżej 2 l na dzień). Zaleca się także ograniczanie białka zwierzęcego w codziennym jadłospisie.

Produkty przeciwwskazane	Produkty dozwolone w ograniczonych ilościach	Produkty zalecane
Szpinak, szczaw, rabarbar, boćwina, figi suszone, rodzynki, czekolada, kakao, mocna herbata, kawa naturalna, konserwy mięsne oraz rybne, kiszonki, koncentraty zup i sosów, przyprawy ostre oraz przyprawy z dodatkiem glutaminianu sodu	Mleko i przetwory mleczne, ziemniaki, marchew, buraki, groch, pomidory, nasiona roślin strączkowych, śliwki, agrest, borówki, cukier, mięso i przetwory mięsne, ryby, jaja, zielone warzywa liściaste (kapusta, sałata), orzechy	Duża ilość płynów, soki owocowe, owoce cytrusowe, produkty zbożowe z pełnego ziarna, warzywa (oprócz wymienionych w poprzednich rubrykach) – ogórki, cebula, kukurydza; masło.

 Kamica fosforanowo-wapniowa:

W tym rodzaju kamicy głównym składnikiem złogów  jest fosforan wapnia, który tworzy się w moczu o odczynie zasadowym. Odczyn ten wynika z zakażenia bakteriami rozkładającymi mocznik na amoniak i dwutlenek węgla. Podwyższone stężenia amoniaku powoduje alkalizację uryny.

W codziennym jadłospisie chorującego na ten rodzaj kamicy należy ograniczyć sól i produkty bogate w fosforany, wapń oraz szczawiany (mleko, przetwory mleczne, jaja, sery podpuszczkowe, rośliny strączkowe, konserwy rybne). Jednocześnie należy zwiększyć podaż magnezu, cytrynianów oraz płynów. Wskazane są także pokarmy zakwaszające, takie jak mięso, ryby, wędliny oraz pieczywo.

Produkty przeciwwskazane	Produkty dozwolone w ograniczonych ilościach	Produkty zalecane
Alkaliczne wody mineralne, nasiona roślin strączkowych, szpinak, rabarbar, szczaw, czekolada, kakao, mocna herbata, kawa naturalna, przyprawy zawierające glutaminian sodu, przetwory solone.	Ziemniaki, pozostałe warzywa, owoce, mleko, jaja.	Płyny w dużej ilości, mięso, ryby, pieczywo, gruboziarniste kasze, makarony, masło, miód, soki i owoce cytrusowe

Kamica moczanowa:

Dieta bogatopurynowa uważana jest za jeden z najistotniejszych powodów ujawienia się tego rodzaju kamicy. W kamicy moczanowej złogi tworzą się z kwasu moczowego, który w normalnych warunkach występuje w stanie rozpuszczonym.  Kwas moczowy powstaje w rezultacie hydrolizy zasad purynowych i powinien zostać wydalony przez nerki. Kamienie moczanowe tworzą się w moczu kwaśnym oraz nadmiernie zagęszczonym, w sytuacji, gdy pH  jest mniejsze niż 3,5.

Podwyższona zawartość kwasu moczowego w urynie wpływa na prawdopodobieństwo zachorowania na ten rodzaj kamicy. Wskazana jest minimalizacja podaży związków purynowych (znajdują się w wyrobach mięsnych, grzybowych). Rekomendowane jest także ograniczenie ilości białka, ponieważ zabieg ten korzystnie wpływa na obniżenie stężenia kwasu moczowego w moczu. Zalecana ilość białka to 40-50 g na dobę. Szczególnie rekomendowane jest zwiększenie ilości płynów na dobę (do ponad 2 litrów). Leczenie żywieniowe powinno przyczyniać się do alkalizacji uryny, gdyż kwas moczowy ulega rozpuszczeniu w środowisku zasadowym. Rekomenduje się dietę mleczno-jarską, ponieważ mleko, warzywa oraz owoce posiadają właściwości alkalizujące.

Produkty przeciwwskazane	Produkty dozwolone w ograniczonych ilościach	Produkty zalecane
Podroby (wątroba, nerki, móżdżek) i ich przetwory, galarety mięsne, rybne oraz warzywne, baranina, wieprzowina, śledzie, sardynki, szproty, kawior, czekolada, kakao, mocna herbata, kawa naturalna, orzechy, wywary mięsne, grzybowe oraz rybne, rośliny strączkowe, grzyby	Pozostałe gatunki mięs (tylko gotowane 100-150 g/dobą, ponieważ puryny przechodzą do wywaru), ryby, drób, produkty zbożowe.	Duże ilości płynów, wody mineralne, warzywa i owoce (najbardziej korzystny wpływ  mają cytryny, ponieważ zwiększają przemianę puryn), ziemniaki, mleko, ser twarogowy chudy, jogurt naturalny, kefir naturalne, miód, cukier.

Stężenie jonów wodorowych nie powinno być niższe niż 6,5-7,0, ponieważ przy niższych wartościach pH może dojść do wytrącania się kryształków fosforanu wapnia.

Kamica fosforanowo-magnezowo-amonowa:

Ten rodzaj kamicy powstaje w moczu zasadowym, gdy dochodzi do infekcji układu moczowego bakteriami, które produkują enzym ureazę.

W leczeniu żywieniowym najważniejszą zasadą jest minimalizacja fosforanów (ich źródłem są sery dojrzewające, sery topione, mleko, żółtko jaja, mięso i jego przetwory, podroby, ryby, konserwy, kakao, czekolada, orzechy, suche nasiona roślin strączkowych, produkty zbożowe gruboziarniste). Rekomendowane jest zwiększenie dobowej podaży płynów.

W przypadku, gdy w urynie występuje małe stężenie cytrynianów i magnezu należy
w jadłospisie zwiększyć podaż soków i owoców cytrusowych oraz warzyw obfitujących w magnez (np. kukurydza).

Kamica cystynowa:

Głównym założeniem leczenia żywieniowego jest minimalizacja ilości cysteiny w codziennej diecie. Bogate w ten aminokwas siarkowy są produkty nabiałowe. Ważne jest również zwiększenie podaży płynów dwukrotnie w stosunku do normalnego dziennego zapotrzebowania, czyli około 3 l/dzień. Zaleca się również zwiększanie podaży witaminy B₆.  Produkty, które należy wyłączyć lub ograniczyć w diecie w tym rodzaju schorzenia to: jaja, pszenica, soja, mięso, ryby, wędliny oraz sól.

Kamica ksantynowa:

Powodem ujawnienia się schorzenia jest nadmiar ksantyny w urynie. Jest to zasada purynowa, pochodna guaniny, która występuje w tkankach roślinnych i zwierzęcych. Jest to także bezpośredni prekursor syntezy kwasu moczowego. W leczeniu żywieniowym tego rodzaju kamicy należy bazować na produktach alkalizujących mocz. Do otrzymania odczynu zasadowego uryny prowadzi dieta mleczno-jarska. Rekomendowane jest także zwiększenie podaży płynów na dobę.

Bibliografia:

1. Ciborowska H., Rudnicka A., Żywienie zdrowego i chorego człowieka, wyd. PZWL, Warszawa, 2014.
2. Bilek M., Pasternakiewicz A., Typek J., Wybrane zagadnienia, wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów, 2014.
3. Krawczyński M. (red.), Żywienie dzieci w zdrowiu i w chorobie, wyd. Help-Med, Kraków, 2015.
4. http://www.izz.waw.pl/pl/ee/szwajcarsko-polski-program-wspopracy-sppw/568-zywienie-w-kamicy-nerkowej
5. Świniarski P., Profilaktyka kamicy nerkowej, Przegląd urologiczny, 2013,4, 80.
6. Yin, S., Yang, Z., Zhu, P., Du, Z., Yu, X., Tang, T., & Borné, Y. Association between added sugars and kidney stones in US adults: data from National Health and Nutrition Examination Survey 2007-2018. Frontiers in Nutrition, 10, 1226082.

• Data pierwotnej publikacji artykułu: 9.10.2016
• Data ostatniej aktualizacji o wyniki badań: 5.08.2023