Jakie dodatki do herbaty dla lepszego smaku i zdrowia?

Spożycie herbaty jest bardzo popularne ze względu na walory smakowe i właściwości prozdrowotne. Dobroczynne działanie herbaty znane jest na całym świecie. Od wieków wiele kultur celebruje święta i wolne chwile, popijając ten cudowny napar. Dla krajów położonych na Wschodzie parzenie herbaty ma znaczenie kulturowe i pełni funkcję integracji społecznej. W tych regionach narodziła się tradycja dodawania jaśminu do herbaty. W okresie Dynastii Tang herbata związana była z buddyzmem.  W tym czasie “kwitła poezja herbaty” (Ewertowski. 2018).

Obecnie herbata jest wybitnie doceniana w Europie przez Anglików oraz Irlandczyków.  Celebrują picie herbaty o konkretnej porze dnia, tzw. tea time, “five o’clock” (Rusinek-Prystupa, Samolińska. 2013). Można wzbogacić jej smak, dodając różne dodatki od przypraw, owoców, soków po kwiaty. Dodatki te pogłębiają smak wyśmienitych naparów, a przy okazji poprawiają wartości prozdrowotne. Najbardziej doceniany jest dodatek jaśminu, owocu dzikiej róży, hibiskusa, cynamonu, goździków, cytryny, mleka i miodu.

Jesteś w dobrym miejscu, jeśli chcesz wzbogacić swój codzienny napar herbaciany. W tym artykule znajdziesz kilka ciekawych pomysłów jak polepszyć smak swojego ulubionego napoju.

Spis treści:

1. Typy herbaty
2. Właściwości prozdrowotne herbaty
3. Dodatki
   1. Mleko
   2. Miód
   3. Cukier
   4. Kombucha
   5. Imbir
   6. Przyprawy
   7. Owoce
   8. Kwiaty
4. Bibliografia

Herbata – jej typy i proces produkcji

Herbata (Camelia sinensis L.) jest rośliną pochodzącą z Azji Wschodniej i Południowej. Stosowana jest w celach leczniczych oraz do spożycia jako napój. 

Herbatę poddaje się obróbce technologicznej. Polegającej na utlenianiu przy odpowiedniej temperaturze i wilgotności. Ze względu na różne etapy procesu produkcji herbatę można podzielić na cztery typy:

• Do pierwszego typu zaliczyć można herbatę niefermentowaną (np. herbatę zieloną). Świeże zielone listki suszy się i podgrzewa, co zapobiega procesowi fermentacji. Wówczas liście zachowują swój kolor (Cineros-Yupanqui i Lante, 2020).
• Kolejnym typem jest herbata lekko fermentowana (np. biała herbata). Produkuje się ją z młodych listków, w których nie wytworzył się chlorofil. Listki pozostawia się na słońcu, by delikatnie wysuszyć. Poddaje się je niskiej fermentacji 10-15%. Następnie zatrzymuje się proces przy pomocy pary wodnej. Bardzo ważne jest, by nie uszkodzić wysuszonych młodych listków (Zhao i wsp., 2014).
• Obecnie coraz większą popularnością cieszy się herbata oolong. Jest to przykład herbaty półfermentowanej. Podobnie jak  w białej herbacie, listki wystawia się na słońce. Następuje w tym czasie proces więdnięcia i zachodzi fermentacja enzymatyczna. Fermentacja może być na poziomie od 10% do nawet 90%. Proces fermentacyjny wspomaga się poprzez potrząsanie np. w wiklinowych koszach. Powoduje to, że listki ocierając się o siebie, wyrównują swoje krawędzie. W końcowym etapie produkcji liście podpraża się w wysokiej temperaturze (Cineros-Yupanqui i Lante, 2020; Zhao i wsp., 2014).)
• Tradycyjna herbata czarna jest całkowicie sfermentowana. W pierwszej kolejności liście poddaje się więdnięciu. Następnie zostają skręcone i poddane procesowi fermentacji. Przed zapakowaniem muszą zostać dobrze wysuszone (Cineros-Yupanqui i Lante, 2020; Zhao i wsp., 2014).

Właściwości prozdrowotne, czyli dlaczego warto pić herbatę?

Herbata ma właściwości prozdrowotne. Korzystnie wpływa na nasz organizm. W herbacie znajdują się polifenole. Są to związki chemiczne, które mają właściwości przeciwutleniające. Dzięki temu działają przeciwzapalnie i zapobiegają chorobom nowotworowym.

Polifenole wspomagają regulację metabolizmu tłuszczy w organizmie (Yan i wsp., 2020). Ponadto badacze wykazali także pozytywny wpływ herbaty na mikroflorę jelitową. Udowodniono, że związki znajdujące się w herbacie, działają podobnie jak prebiotyki. Są to związki, które wspomagają wzrost dobrej mikroflory w jelicie. Udowodnili także, że napar z herbaty może łagodzić także dysbiozę jelitową. Dysbioza to rozrost niepożądanych bakterii w jelicie. Spowodowany jest głównie przez stosowanie diety wysokotłuszczowej (Yu-Chuan Liu i wsp., 2020).

Jak wcześniej wspomniano, herbatę celebruje się w wielu krajach. Ponadto dodaje się do niej różne dodatki po zaparzeniu. Często jest to mleko, cukier, miód, przyprawy, imbir czy cytryna. Popularne są także dodatki kwiatowe i susze owocowe parzone wraz z herbatą. Dodatki te wzbogacają  walory smakowe, ale także wzmagają wartości odżywcze i prozdrowotne właściwości herbat (Wieczorek i wsp., 2013).

Dodatki stosowane do herbaty

Mleko (bawarka)

Mleko jako dodatek do herbaty jest ciekawym i smacznym urozmaiceniem. Okazuje się też, że ma właściwości prozdrowotne. W badaniu Chanphai i wsp. (2018) wykazali, że białka mleka zwiększają biodostępność polifenoli zawartych w herbacie. W żołądku oraz jelitach powstają kompleksy białek, katechin herbacianych i enzymów trawiennych. Zależne jest to od środowiska samego trawienia, rodzaju herbaty, białek i enzymów. Katechiny herbaciane wykazują powinowactwo wiązania się najpierw z kazeiną β (Li i wsp., 2016). Wiązanie katechin z enzymami i białkiem mleka hamuje trawienie białek. Jednocześnie zwiększa się biodostępność katechin, co dodatnio wpływa na aktywność antyoksydacyjną (Qie i wsp., 2021).

Badacze udowodnili także, że regularne spożywanie czarnej herbaty z dodatkiem mleka ma wpływ na układ krwionośny. Mleko blokuje właściwości herbaty związane z rozszerzaniem się naczyń krwionośnych. Popularna bawarka nie chroni przed miażdżycą. Za to krótkotrwale może podnieść ciśnienie skurczowe i rozkurczowe krwi u zdrowych młodych osób. Związane jest to z występowaniem w dużej ilości teiny w czarnej herbacie. Substancja ta z budowy jest taka sama jak kofeina. Ma podobne działanie. Pobudza, poprawia myślenie, koncentrację i niweluje zmęczenie. Jednakże teina działa z opóźnieniem i jej działanie utrzymuje się dłużej  (Ahmad i wsp., 2018).

Miód

Miód powszechnie dodawany jest do herbaty. Zmniejsza odczucie smaku gorzkiego i poprawia smak na słodszy. Dodatek miodu zwiększa nie tylko kaloryczność naparu, ale także zwiększa jego właściwości prozdrowotne. Spożycie lub płukanie ust naparem z zielonej herbaty z dodatkiem miodu działa pozytywnie. Przyczynia się do zmniejszenia ryzyka próchnicy. Redukuje ilość Streptococcus mutans. Są to niekorzystne bakterie znajdujące się w jamie ustnej (Abdelmegid i wsp., 2015).

Dodatek miodu zwiększa zawartość przeciwutleniaczy. Takich jak fenole, flawonoidy i substancje organiczne. Wpływa także na wzrost właściwości hamujących peroksydazję (utlenianie) lipidów. Natomiast miód dodany do herbaty z cytryną podwyższa zawartość kwasów organicznych. Zwłaszcza kwasu askorbinowego, czyli witaminy C (Pereira i wsp., 2013). Bardzo ważny jest moment dodania miodu. Dodanie go przed zaparzeniem obniża zdolności przeciwrodnikowe i właściwości redukujące herbaty (Sady i wsp., 2016).

Miód dodawany jest do herbat najczęściej w okresie jesienno-zimowym. W tym czasie jest duże ryzyko zachorowań. Herbata z miodem poprawia odporność organizmu. Wspólnie mają działanie przeciwzapalne i przeciwdrobnoustrojowe. Dzięki temu wspomagają leczenie przeziębień i grypy w tym czasie (Dmowski i Wilczyńska, 2015).

Ponadto, napary herbaty czarnej i zielonej wraz z dodatkiem miodu zmniejszają ryzyko infekcji Helicobacter pylori. Jest to bakteria, której nadmiar w żołądku może odpowiadać za powstanie wrzodów (Boyanova i wsp. 2015).

Cukier

Cukier dodany do herbaty zwiększa kaloryczność naparu, poprawia smak poprzez zmniejszenie goryczki. Ponadto zmniejsza zdolności przeciwutleniające oraz właściwości redukujące naparu. Zwłaszcza jeśli dodawany jest przed parzeniem. (Sady i wsp., 2016).

Badacze sprawdzili wpływ herbaty z cukrem na uczucie zmęczenia. Wiadomo, że sama herbata zmniejsza zmęczenie. Natomiast w badaniu wykazali, że mała ilość cukru nie wpływa na to odczucie. Jednakże zbyt wysoki dodatek tej substancji słodzącej może spowodować nagły wzrost glukozy we krwi. Konsekwencją czego jest odczucie znużenia nawet po godzinie  (Bryan i wsp., 2012).

Kombucha

Ostatnio modnym napojem stała się kombucha. Produkuje się ją na drodze fermentacji herbaty i cukru z udziałem bakterii oraz drożdży. W tym czasie powstają różne związki m.in. witaminy, składniki mineralne, kwasy organiczne, polifenole. Napój ten ma właściwości przeciwzapalne i antyoksydacyjne. Chroni przed powstaniem nowotworów. Ma charakterystyczny orzeźwiający smak. Wpływa na pracę jelit i zmniejsza zaparcia. Ponadto może działać detoksykacyjnie na organizm.

Jednakże prozdrowotne oddziaływanie tego napoju nie jest dokładnie poznane. Nie zostało także potwierdzone w licznych badaniach naukowych. Warto traktować kombuchę jako suplement diety.

Niestety odnotowane zostały także działania niepożądane po spożyciu kombuchy. Był przypadek zatrucia barwnikami i metalami ciężkimi. Substancje te dostały się do napoju wskutek oddziaływania kwasów organicznych  z naczyniami ceramicznymi i metalowymi.

U młodego mężczyzny z wirusem HIV w ciągu 15 godzin od spożycia zaobserwowano zły stan zdrowia. Zdiagnozowano ostrą niewydolność nerek, hipertermię i kwasicę mleczanową. U innych osób bez chorób odnotowano także niepożądane objawy takie jak alergie skórne, ból głowy, nudności i wymioty  (Waszkiewicz-Robak i wsp., 2016). 

Imbir

Imbir znany jest z działania przeciwzapalnego, przeciw nudnościom, przeciwutleniającym i przeciwnowotworowym. Połączone imbir i herbata wzajemnie zwiększają swoje właściwości przeciwutleniające (Makanjuola, 2017). Imbir jest szczególnie cennym składnikiem pożywienia zwłaszcza dla kobiet w ciąży. Napar herbaty z imbirem zmniejsza poranne mdłości. Zaleca się stosowanie 4 szklanek herbaty imbirowej z saszetek. Można także przygotować napar z pół łyżeczki startego imbiru (Glibowski i wsp., 2017).

Imbir wraz z zieloną herbatą mają zdolność obniżania poziomu glukozy we krwi. Ważne jest przy cukrzycy 1 i 2 stopnia. Mechanizmy te związane są z ograniczeniem wchłaniania glukozy z przewodu pokarmowego. Wpływa głównie na enzymy trawienne takie jak glukozydaza i  amylaza. Następuje także zwiększony wychwyt glukozy w tkankach obwodowych tłuszczowej i mięśniowej. Wzmacnia się także wrażliwość na insulinę, a przy tym zostaje przywrócony odpowiedni poziom insuliny w osoczu. Napar z imbirem może mieć także zbawienny ochronny wpływ na komórki trzustki. Chroni je przed uszkodzeniem (Khulood, 2014).

Ponadto w badaniu Hessien Mohamed i wsp. (2012) wykazali pozytywny wpływ imbiru i zielonej herbaty na walkę z rakiem płuc. Ich wzajemne działanie polega na chemoprewencji. Czyli stosowania naturalnych (lub syntetycznych) substancji, dzięki którym zmniejsza się poziom kancerogenezy. Oznacza to, że zapobiega przekształceniu się nowotworu łagodnego w nowotwór złośliwy. Wykazali także, że może odwrócić zmiany powstałe podczas tworzenia się nowotworu.

Przyprawy

Do herbaty można dodawać także przyprawy takie jak goździki, cynamon, kurkuma, kardamon. Wraz z herbatą tworzą silne napary o działaniu prozdrowotnym, przeciwbakteryjnym i przeciwwirusowym. Napary te są idealnym połączeniem w okresie jesienno-zimowym, ponieważ wzmacniają odporność.

Wspomagają w leczeniu przeziębień i bólu gardła. Ponadto mają działanie synergistycznie zwiększające właściwości przeciwrodnikowe. Spożywanie przypraw wraz z herbatą może poprawić trawienie, nastrój oraz dodać energii (Kędzia. 2007; Przybylska, 2015). Świetnym rozgrzewającym przykładem jest chai, hinduska herbata Masala z cynamonem, imbirem, kardamonem i mielonymi goździkami.

Owoce

Herbaty można wzbogacać także sokami owocowymi lub plasterkami owoców. Najczęściej wybierane są: owoce leśne, maliny, truskawki, pomarańcze, cytryna, ananas, owoce dzikiej róży. Poprawiają one nie tylko smak naparów, ale także mogą wzmacniać prozdrowotne działanie herbat. Dodatek owoców i ich soków zwiększa aktywność antyoksydacyjną. Dzieje się tak, dzięki zawartej w nich witaminie C (Al-Ghafari i wsp., 2016).

Jednakże picie herbaty z cytryną warto ograniczać, ponieważ kwas cytrynowy może łączyć się z glinem. Powstały cytrynian glinu nie ma korzystnego działania na organizm. Odkładający się w mózgu pierwiastek może przyczynić się do powstania choroby Alzheimera. Dzieje się tak tylko wtedy, gdy sok z cytryny dodawany jest w czasie zaparzania. To właśnie glin zawarty w fusach łączy się z kwasem. Można temu zapobiec, dodając sok z cytryny po wyjęciu fusów (Zuziak i Jakubowska, 2016).

Kwiaty

Jadalne kwiaty także można dodawać do herbat np. w postaci suszu. Stosować można płatki bławatka, dzikiej róży, róż, jaśminu. Znane jest także stosowanie hibiskusa, ostrokrzewu paragwajskiego, mięty, czerwonokrzewu afrykańskiego lub olejku bergamotki. Napary herbaciane z tymi dodatkami wykazują wysoką aktywność do hamowania rozwoju gronkowca złocistego (Staphylococcus aureus). Dzięki temu można zmniejszyć także choroby związane z zakażeniem. Do typowych zalicza się liszajec, czyraki, ropnie, zapalenie mieszków włosowych (Steinka, 2012).

Badacze wykazali, że herbaty z dodatkiem jaśminu mogą wykazywać działanie antydepresyjne.  Wspomagać wzrost dobrej mikrobioty jelitowej i hamując rozwój niepożądanych bakterii. Dzięki temu ma wpływ na oś jelitowo-mózgową. Zmniejsza się uczucie stresu i zwiększa się ilość serotoniny (Zhang i wsp., 2022). W innym badaniu wykazano, że herbata zielona jaśminowa jest najlepsza. Wykazuje najwyższe właściwości przeciwutleniające spośród innych herbat z dodatkiem jaśminu (Młynarczyk i wsp., 2015).

Hibiskus i napary z niego stosowane były już w starożytności w celach leczniczych. Skuteczne są w kontrolowaniu cukrzycy i hipercholesterolemii. Badacze odnotowali, że spożycie herbatek z hibiskusa pomaga zmniejszyć ilość LDL, a podwyższa poziom HDL. Hibiskus wykazuje także działanie przeciwzapalne i przeciwnadciśnieniowe. Może także zapobiegać odczuciu lęku, a dzięki temu zwiększać odporność na stres. Obecnie gotowe torebki z hibiskusem zawierają maksymalnie 2,5 g suszonych płatków. Nie są więc toksyczne dla człowieka. Szacuje się, że dawka 500 g suszonych płatków hibiskusa może być toksyczna dla osoby ważącej 50 kg. Spokojnie można wypić kilka herbat z hibiskusem w ciągu dnia (Sanadheera i wsp., 2021).

Picie herbaty z płatkami róż czy owocami dzikiej róży ma wiele korzystnych właściwości. Zmniejsza dolegliwości bólowe podczas menstruacji. Ponadto w tym czasie u kobiet poprawiają się także zdolności psychofizyczne. Zwiększa się też odporność na stres i lęk.

Najkorzystniejsze jest w tym to, że poprawia się samopoczucie kobiety przed i w trakcie miesiączkowania. Napar ten pomaga też w łagodzeniu objawów PMS (Tseng i wsp., 2005). Napary herbat z róż pomagają uspokoić ciało i umysł, ułatwiają zasypianie i wspomagają leczenie bezsenności. Róże wspomagają odporność organizmu, dzięki połączeniu witaminy C i substancji antyoksydacyjnych. Mogą także wspomóc walkę organizmu w chorobie i pomagają zmniejszyć gorączkę. Wspomagają wydalanie toksyn z organizmu (Sung Hee Choi, 2009).

Susze herbatek na uspokojenie mogą zawierać szczawiany. Jednakże w naparach z tych herbat nie odnotowano wysokiej ich ilości. Warto jednak nie nadużywać stosowania herbatek uspokajających w codziennej diecie (Sperkowska, Bazylak, 2010).

Bibliografia:

1. Ayat B. Al-Ghafari, Ayat M. Shorbaji, Lamya A. AL-Sarori, Eman O. Baduwailan, Aisha A. Basaar, Huda A. Al Doghaither, Hala F. Al-Marzouki, Ulfat M. Omar (2016) Phenolic Contents and Antioxidant Activities of Green Tea with and without Lemon. Natural Science,08,247-255.
2. Abdelmeigd, M. Al-Agamy, A. Alwohaibi, H Ka’abi, F Salama. Effect of honey and green tea solution on Streptoccocus mutans. J Clin Pediatr Dent. 2015. 39 (5): 435–441.
3. F. Ahmad, L. Rich, H. Koch, K. D. Croft, M. G. Ferruzzi, C. D. Kay, J. M. Hodgson, N. C. Ward. Effect od adding milk to blach tea on vascular funcion in healthy men and women: a randomised controlled crossover trial. Food Funct., 2018. 9, p. 6307-6314.
4. Boyanova, J. Ilieva, G. Gergova, B. Vladimirov, R. Nikolov, I. Mitov. Honey and green/black tea consumption may reduce the risk of Helicobacter pylori infection. Diagnostic Microbiology and Infectious Disease. 2015. No. 82, p. 85–86.
5. Bryan, J., Tuckey, M., Einöther, S. J., Garczarek, U., Garrick, A., & De Bruin, E. A. Relationships between tea and other beverage consumption to work performance and mood. 2012. Appetite, 58(1), 339-346.
6. Cisneros-Yupanqui, A. Lante. Tea from the Food Science Perspective: An Overview. Open Biotechnology Journal. 2020. Vol. 14; p. 78-83.
7. Chanphai, P. Bourassa, C.D. Kanakis, P.A. Tarantilis, M.G. Polissiou, H.A. Tajmir-Riahi. Review on the loading efficacy of dietary tea polyphenols with milk proteins. Food Hydrocolloids. 2018. Vol 77, p. 322-328.
8. Dmowski, A. Wilczyńska. Wpływ dodatku miodu na antyoksydacyjne właściwości naparów herbaty czarnej. Probl Hig Epidemiol 2015, 96(3): 688-692.
9. Ewertowski. W krainie pałeczek – reprezentacje kuchni chińskiej w podróżopisarstwie polskim i serbskim. Slavica Wratislaviensia 166, 2018. p. 31-47.
10. Hessien Mohamed, El-Gendy Saad, Donia Thoria and Sikkena Morsy Abou. Growth Inhibition of Human Non-Small Lung Cancer Cells H460 By Green Tea and Ginger Polyphenols , Anti-Cancer Agents in Medicinal Chemistry 2012; 12(4).
11. Glibowski, A. Długołęcka, A. Gdreń, K. Toczek. Właściwości prozdrowotne imbiru. BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. – L, 2017, 2, str. 115 – 121.
12. Kędzia. Ocena działania przeciwbakteryjnego olejku goździkowego (Oleum Caryophylli). Postępy Fitoterapii. 2007., 2, 66–70.
13. Yu-Chuan Liu, Xin-Yu Li, Liang Shen. Modulation effect of tea consuption on gut microbiota. Applied Microbiology and Biotechnology. 2020. Vol 104. p. 981-987.
14. Chan Liu, Wenjia He, Saisai Chen, Jie Chen, Maomao Zeng, Fang Qin, Zhiyong He. Interactions of digestive enzymes and milk proteins with tea catechins at gastric and intestinal pH. International Journal of Food Scienc $ Technology. 2016. Vol 52, Issue 1, p. 247-257.
15. A. Makanjuola. Influence of particle size and extraction solvent on antioxidant properties of extracts of tea, ginger and tea-ginger blend. Food Science & Nutrition. 2017. Vol 5, Issue 6, p. 1179-1185.
16. Młynarczyk, D. Walkowiak-Tomczak, H. Szymusiak. Właściwości przeciwutleniające wybranych herbat jaśminowych. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych, nr. 581, p. 41-49.
17. Pereira, L. Barros, M. Vilas-Boas, I. C. F. R. Ferreira. Potentiating effects of honey on antioxidant properties of lemon-flavoured black tea,International Journal of Food Sciences and Nutrition. 2013. 64:2, 230-234.
18. Przybylska. Kurkumina – prozdrowotny barwnik kurkumy. Probl Hig Epidemiol 2015, 96(2): 414-420.
19. Qie, Y. Wu, Y. Chen, C. Liu, M. Zeng, F. Qin, Z. Wang, J. Chem, Z. He. Competitive interactions among tea catechins, proteins, and digestive enzymes modulate in vitro protein digestibility, catechin bioaccessibility, and antioxidant activity of milk tea beverage model system. Food research international. 2021. Vol 140.
20. Rusinek-Prystupa, W. Samolińska. Preferencje konsumenckie dotyczące spożycia herbaty i kawy wśród respondentów zamieszkałych w Lublinie i okolicach – doniesienie wstępne. Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3): 653-657.
21. Sady, M. Sielicka, T. Pawłowski. Ocena potencjału przeciwutleniającego zielonej herbaty z dodatkiem miodu i cukru. Farmacja Współczesna. 2016.; 9: 169-175.
22. Khulood S. Salim. Hypoglycemic property of ginger and green tea and possible mechanism in diabetes mellitus. The Open Conference Proceedings Journal, 2014, 5, 13-19.
23. S. Sanadheera, D.Subasinghe, M. N. Solangaarachchi, M. Suraweera, N. Y.            Suraweera, N. Tharangika. Hibiscus rosa-sinensis L. (red Hibiscus) Tea, Can It Be Used as A Home-Remedy to Control Diabetes and Hypercholesterolemia? Bology, medicine & natural product chemistry. 2021. Vol 10, No 1, p. 59-65
24. B. Sperkowska, G. Bazylak. Zawartość szczawianów w preparatach ziołowych o    działaniu uspokajającym, odstresowującym i wspomagającym leczenie skutków stresu. Bromat. Chem. Toksykol. 2010. XLIII, 3, p. 240-248.
25. Steinka. Biostatyczne właściwości herbat wieloskładnikowych. Bromat. Chem. Toksykol.. 2012. XLV, 3, p. 538-542.
26. Sung Hee Chiu. Essential Oil Components in Herb Teas (Rose and Rosehip). Journal of Life Science. 2009. Vol 19. No. 9, p. 1333-1336.
27. Ying-Fen Tseng, Chung-Hey Chen, Yi-Hsin Yang. Rose Tea for Relief of Primary Dysmenorrhea in Adolescents: A Randomized Controlled Trial in Taiwan, Journal of Midwifery & Women’s Health 2005. Volume 50, Issue 5, p. 51-57.
28. Waszkiewicz-Robak, E. Biller, K. Kulik, M. Bazarnik, M. W. Obiedziński. Funkcjonalny i pokrzepiający napój kombucha – właściwości prozdrowotne i bezpieczeństwo zdrowotne. Probl Hig Epidemiol. 2016.97(4): 355-340.
29. Wieczorek, A. Cieszyńska, K. Michocka. Właściwości przeciwutleniające naparów herbat zielonych z różnymi dodatkami. Probl Hig Epidemiol 2013, 94(4): 866-868.
30. Zhaoming Yan, Yinzhao Zhong, Yehiu Duan, Quinghua Chen, Fengna Li. Antioxidant mechanism of tea polyphenols and its impact on heatlh benefits. Animal Nutrition. 2020. Vol 6, Issue 2, p. 115-123.
31. Zhang, Y.; Huang, J.; Xiong, Y.; Zhang, X.; Lin, Y.; Liu, Z. Jasmine Tea Attenuates Chronic Unpredictable Mild Stress-Induced Depressive-like Behavior in Rats via the Gut-Brain Axis. Nutrients 2022, 14, 99.
32. Zhan-Li Zhao, Long-Tao Huangfu, Lu-Lu Dong, Shu-Lin Liu. Functional groups and antioxidant activities of polysaccharides from five cetegories of tea. Industrial Crops and Products. 2014. Vol 58, p. 31-35.
33. Zuziak, M. Jakubowska. Glin w otoczeniu i jego wpływ na organizmy żywe. Analit 2. 2016, 110–120