Triada sportsmenek jako zaburzenia występujące u kobiet uprawiających sport – terapia żywieniowa

Triada sportsmenek staje się coraz bardziej powszechnym problemem XXI wieku. Ciągły rozwój cywilizacji wymaga poruszenia tego ważnego zagadnienia i podjęcia odpowiednich działań. W poniższym artykule postaram się w przystępny i zrozumiały sposób przybliżyć problematykę zaburzenia oraz przedstawić cechy odpowiedniej terapii żywieniowej, w oparciu o założenia dietetyki sportowej, także w oparciu o konkretny przypadek.

Geneza

Triada sportsmenek jest stosunkowo nowym zaburzeniem. Zainteresowanie tym tematem wciąż wzrasta, co również przyczyniło się do wybrania przeze mnie tego tematu. Połączenie dietetyki klinicznej i żywienia w sporcie wydało mi się bardzo istotne, gdyż obecna moda na sportowy tryb życia wymusza na społeczeństwie orientowanie się w zakresie prawidłowego żywienia oraz konsekwencji zdrowotnych, a także prewencji chorób, także tych cywilizacyjnych. Triada to poważny problem XXI wieku, jednak po raz pierwszy został on opisany w 1992 roku podczas warsztatów American College of Sports Medicine. W 1997 roku problem ten został bardziej sprecyzowany, a mianowicie opisany jako zespół oddzielnych, ale silnie ze sobą powiązanych zaburzeń.

Problematyka zaburzeń odżywiania

Zaburzenia odżywiania stają się coraz powszechniejsze. Anorexia nervosa oraz Bulimia nervosa nie są łatwe do zdiagnozowania. Osteoporoza również przez dłuższy okres się nie ujawnia, dlatego ciężej u sportowców jest wykryć, czy zawodniczki chorują na triadę atletyczną, a gdy diagnoza zostanie postawiona, często leczenie, gdzie terapia żywieniowa jest niezmiernie ważna, jest długotrwałe. Momentami zmiany powstałe w organizmie bywają nieodwracalne, aczkolwiek zależy to wyłącznie od określonego przypadku.

Znaczenie terapii żywieniowej

Terapia żywieniowa opiera się głównie na indywidualnych potrzebach organizmu, uwzględniając stan kliniczny i psychiczny pacjentki. Jadłospisy powinny być zbilansowane i dostosowane do stadium choroby. W większości przypadków dominują diety wysokoenergetyczne, co jest całkowicie uzasadnione, zważywszy na wyżej wymienione zaburzenia i ich konsekwencje zdrowotne.

Triada sportsmenek

Triada sportsmenek jest to współzależność trzech zaburzeń (Ryc. 1), które dotyczą:

• niskiej podaży energii (gdzie najczęstszą tego przyczyną są zaburzenia odżywiania – Eating Disorders, ED)
• wtórnego braku miesiączki,
• demineralizacji kości, spowodowanej osteopenią, czego efektem jest osteoporoza.

Faktem jest, iż zaburzenia tego typu mogą wystąpić w każdym wieku i na każdym poziomie zaawansowania w różnych dziedzinach sportowych. Na największe ryzyko jednak narażone są kobiety, których dziedziny sportowe narzucają niski indeks masy ciała, jak na przykład lekkoatletki, biegaczki, a także baletnice, gimnastyczki czy łyżwiarki figurowe. Wraz ze wzrostem udziału kobiet w wielu sportach, zapadalność na te zaburzenia, określane mianem FAT (Female Athlete Triad), również wzrosła. Już w 1980 roku odnotowano znaczne rozpowszechnienie się tych trzech zaburzeń. Wiele dziedzin sportowych, takich jak na przykład lekkoatletyka czy łyżwiarstwo figurowe propagują niską masę ciała, szczupłość, co jest poniekąd nośnikiem ryzyka – może to przyczynić się do zaburzeń odżywiania, takich jak anoreksja, bulimia czy ortoreksja, jak również do depresji czy zaburzeń psychicznych, także na tle nerwowym. Inne czynniki, prowadzące do zwiększenia ryzyka ED u kobiet uprawiających sport, to stres, związany z przygotowywaniem do zawodów, dążenie do perfekcjonizmu, a nawet niska samoocena, która wpływa na zaburzony obraz własnego ciała, co jest jednym z symptomów anoreksji i bulimii [1].

Niska podaż energii

W 2007 roku Triada została na nowo (po roku 1992) zdefiniowana jako syndrom zbyt niskiej podaży energii, która łączyła się z zaburzeniami odżywiania (aczkolwiek nie zawsze), podwzgórzowym brakiem miesiączki oraz osteopenią i osteoporozą [2]. Część sportowców obniża kaloryczność diety wraz ze wzrostem aktywności fizycznej, równa to się z tym, iż wydatek energetyczny przekracza ten dostarczony. Inni zaś sportowcy praktykują anormalne zachowania żywieniowe takie jak posty, głodówki, czy objadanie się, lecz wiąże się to ściśle z zaburzeniami odżywiania oraz innymi stanami psychologicznymi, na przykład z depresją, lękiem i stresem. Jednym z kryteriów przy ocenie zaburzenia jakim jest Anorexia nervosa jest opisywany wcześniej brak miesiączkowania [2].

Konsekwencje zdrowotne

Niski poziom dostarczanej energii ma znaczący wpływ na zdrowie, a także wydajność i wytrzymałość fizyczną, szczególnie gdy towarzyszą temu zaburzenia odżywiania. Zbyt niska podaż energii w diecie koreluje bezpośrednio z brakiem miesiączkowania, które następuje po pewnym
czasie. Obserwuje się negatywne skutki, włączając w to hipoestrogenemię oraz powiązania z układem sercowo-naczyniowym, a także mięśniowo-szkieletowym. Urazy kostne mogą mieć związek z hipoestrogenemią, ale nie jest to jedyna możliwość. Wpływ na liczne złamania, oprócz niskiej energetyczności diety i wielu niedoborów mikroelementów, ma także stres, silne naprężenie mięśni, zbyt duże obciążenie dla organizmu, poprzez redukowanie kalorii na rzecz zwiększonego wysiłku fizycznego. Wszelkie złamania, skręcenia i urazy kostne są bardziej prawdopodobne u zawodniczek z nieregularnymi miesiączkami, a także późniejszym ich brakiem, a wszystko to spowodowane jest powiązaniem się ze sobą trzech głównych zaburzeń, nazywanych triadą [3]. Do innych konsekwencji zdrowotnych można zaliczyć te, które obejmują inne układy czy narządy, dla przykładu dysfunkcje układu pokarmowego, jelit, zaburzenia wchłaniania w jelitach, problemy z układem trawiennym, wydalaniem, a także zaburzenia na tle ednokrynologicznym (niedoczynność tarczycy); mogą wystąpić problemy z nerkami [4].

Prawidłowe żywienie sportowca w zapobieganiu triady sportsmenek

Opis przypadku

Pacjentka Anna – biegaczka długodystansowa
Wiek: 20 lat
Wzrost: 162 cm
Masa ciała: 45 kg
Tkanka tłuszczowa: 11% Tkanka tłuszczowa wisceralna (trzewna): 1%
Beztłuszczowa masa ciała (FFM): 39%
Wyniki badań krwi – nieznane
Obecnie pacjentka ma zakaz startu w zawodach, jednak codziennie trenuje, biega po 8 – 10 km dziennie.

Interpretacja

Powyższe pomiary świadczą o zbyt niskiej masie ciała. Tłuszcz podskórny oraz okołonarządowy jest na bardzo niskim poziomie, co między innymi spowodowało zaburzenia w cyklu menstruacyjnym – brak miesiączki. Prawidłowa tkanka tłuszczowa powinna mieścić się w granicach od 16% do 22%. Niska masa ciała świadczy również wiąże się z brakiem miesiączki.
BMI pacjentki wynosi w przybliżeniu 17, co oznacza niedowagę.

Dyskusja

Biegi długodystansowe charakteryzują się wysoką intensywnością, przy której wymagane są optymalne warunki dla regulacji nerwowej, krwiobiegu i procesów oddechowych. Biegi długodystansowe zaliczane są do lekkiej atletyki, a obejmują w swoim składzie biegi, które są dłuższe od 3000 metrów. Zawodnicy wykonują tutaj pracę przede wszystkim tlenową. Główny środek treningowy stanowi tutaj wytrzymałość biegowa oraz wytrzymałość szybkościowa. Biegi na dłuższych dystansach, takie jak maraton, bieg godzinowy, czy biegi na 15 000 czy 20 000 metrów, zaliczane są do pracy o umiarkowanej intensywności. Wydatek energetyczny przy tego typu dyscyplinie jest bardzo duży [5].

Leczenie żywieniowe

Ogólny sposób żywienia takiego sportowca opiera się głównie na wysokiej podaży takiego makroskładnika jak białko, ograniczyć należy tłuszcze, a znacznie podwyższyć węglowodany. Należy także wyeliminować produkty, które są ciężko strawne (ogórki, tłuste mięsa, czyli baranina, wieprzowina) – stąd także ograniczenie podaży tłuszczów, zwłaszcza w okresie przygotowywań do zawodów, startów.

Nieprawidłowe żywienie wśród biegaczy długodystansowych objawia się często manifestacją ze strony przewodu pokarmowego, zaburzeniami perystaltyki jelit [5].

Suplementacja żywieniowa powinna składać się z odżywek, preparatów białkowych, białkowo – węglowodanowych, białka szybko wchłanialnego serwatkowego oraz wolno wchłanialnego kazeinowego. Dobrym wyborem, jeżeli chodzi o suplementację w płynie czy w proszku będą tzw. „gainery” – połączenie węglowodanów (70%) i białka (30%). Jeżeli chodzi o witaminy i minerały, to w prewencji chorób takich jak osteoporoza zaleca się stosowania witaminy D3 połączonej z K2 oraz wapnia. Można rozważyć sumplementację argininy, witamin z grupy B, potasu i magnezu oraz należy zadbać o odpowiednie nawodnienie.

Podsumowanie

Słowem podsumowania, niewystarczające spożycie energii przez sportsmenki ma wiele przyczyn i może mieć świadomy jak i nieświadomy charakter. Największy problem pojawia się u kobiet, trenujących gimnastykę, lekkoatletykę czy łyżwiarstwo, gdyż w przypadku tych dyscyplin sportowych utrzymanie szczupłej sylwetki jest ważne i pożądane. Najczęstszymi przyczynami zaburzeń triady są zaburzenia psychiczne, które są początkiem dla szeregu innych chorób, ich powikłań. Po zdiagnozowaniu triady atletycznej poprzez badania antropometryczne, analizę jadłospisu oraz badania biochemiczne krwi, a także moczu należy podjąć niezwłocznie leczenie farmakologiczne oraz wdrożyć terapię żywieniową, w której pierwszym krokiem będzie zwiększenie podaży energii z pożywienia.

Źródła:

[1] Kathryn E. Ackerman, Taraneh G. Nazem, Sports Health: The Female Athlete Triad, 2012, 4(4): 302-311.

[2] American College of Sports Medicine by Aurelia Nattiv, The Female Athlete Triad.

[3] Dembińska-Kieć A., Naskalski W. J, Diagnostyka laboratoryjna z elementami biochemii klinicznej, wydanie II, Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2008, str. 248.

[4] Nattiv A., Joy E., 2014 Female Athlete Triad Coalition Consensus Statement on Treatment and Return to Play of The Female Athlete Triad, 2012 – 2013.

[5] Celejowa I., „Żywienie w sporcie”, Wydawnictwo lekarskie PZWL, Warszawa 2008, 2012, str. 97-103.