Zaburzenia odżywiania w ciąży. 6 zaburzeń, które mogą dotknąć przyszłą matkę

Zaburzenia odżywiania to problem dotyczący coraz większego grona osób. Wydawać by się mogło, że chorują jedynie młode kobiety. Tak naprawdę zaburzenia odżywiania mogą dotknąć każdego. Dziewczynki, chłopców, kobiety i mężczyzn tak jak i każda inna choroba. Zaburzenia odżywiania nie wybierają.

Wraz z zaburzeniami odżywiania w parze idzie osłabienie organizmu, pogorszenie stanu zdrowia. Często kobiety z zaburzeniami mają tak niską masę tkanki tłuszczowej, że nie są w stanie zajść w ciążę. Zdarzają się jednak przypadki, gdy w już i tak wyniszczonym organizmie kobiety zaczyna rozwijać się drugi organizm.

Zaburzenia odżywiania kobiet ciężarnych to ogromny problem, ponieważ na szali leży zdrowie zarówno matki, jak i dziecka. Te 9 miesięcy może zaważyć na późniejszych latach życia dziecka. Prawidłowy rozwój płodu ma kluczowe znaczenie dla zdrowia dziecka. Dlatego tak ważne jest, aby w czasie ciąży zwracać szczególną uwagę na odżywianie.

Badania pokazują, że aż 7,5% kobiet ciężarnych cierpi na zaburzenia odżywiania, które związane są z zaburzonym obrazem własnego ciała i niezadowoleniem z własnego wyglądu. Troska o ciało, kształt i masę ciała jest przekładana nad troskę o nienarodzone dziecko. Zaburzenia odżywiania są wyniszczające dla organizmu i w skrajnym przypadku mogą skutkować śmiercią zarówno matki, jak i dziecka. [1]

Spis treści:

1. Klasyfikacja zaburzeń odżywiania
2. Anoreksja
3. Pregoreksja – anoreksja ciężarnych
4. Bulimia
5. Pica
6. Ortoreksja
7. Otyłość
8. Czy w ciąży można się odchudzać?
9. Emocje ciężarnej z zaburzeniami odżywiania
10. Podsumowanie

Jakie wyróżniamy zaburzenia odżywania?

Zaburzenia odżywiania według międzynarodowej klasyfikacji chorób ICD-10 zaliczają się do zaburzeń behawioralnych z zaburzeniami fizjologicznymi i czynnikami fizycznymi:

• F50.0 – Jadłowstręt psychiczny (anorexia nervosa)
• F50.1 – Jadłowstręt psychiczny atypowy
• F50.2 – Żarłoczność psychiczna (bulimia nervosa)
• F50.3 – Atypowa żarłoczność psychiczna
• F50.4 – Przejadanie się związane z innymi czynnikami psychologicznymi
• F50.5 – Wymioty związane z innymi czynnikami psychologicznymi
• F50.8 – Inne zaburzenia odżywiania się
• F50.9 – Zaburzenia odżywiania się nieokreślone

W klasyfikacji Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego zaburzenia odżywiania stanowią odrębną kategorię. Specjaliści opisali tam dokładnie kryteria klasyfikacji przypadków jako dane zaburzenie. W aktualnej, piątej wersji, przeformułowano kryteria anoreksji i obniżono próg rozpoznawania bulimii. Wprowadzono coraz częściej obserwowane zaburzenie z napadami objadania się. Zmiany te mają na celu zmniejszenie liczby diagnozy zaburzeń, które nie zostały dokładnie określone. [2]

1. Anoreksja

Anoreksja (jadłowstręt psychiczny) jest najczęściej występującym zaburzeniem odżywiania. Charakteryzuje się celowym ograniczeniem spożywanego jedzenia. Ma to na celu uzyskanie masy ciała znacznie niższego niż prawidłowa. Osoby chore nie zaprzestają odchudzania mimo niepokojących objawów. Ich działanie często prowadzi do wyniszczenia organizmu. Według wspomnianej powyżej klasyfikacji DSM-V [3] anoreksję diagnozuje się, gdy współistnieją następujące czynniki:

• Dążenie do utrzymania masy ciała na granicy lub poniżej masy należnej.
• Silny lęk przed przyrostem masy ciała lub otyłością, nawet w sytuacji niedowagi.
• Zaburzenia postrzegania własnej masy ciała i sylwetki. Nadmierny wpływ tego postrzegania na samoocenę lub zaprzeczanie niebezpieczeństwu wynikającemu z małej masy ciała.

Poprzednia klasyfikacja zawierała, także punkt czwarty, dotyczący zaniku miesiączki. Został on jednak wycofany, ponieważ utrudniał rozpoznanie anoreksji u kobiet przed i po okresie pokwitania oraz u mężczyzn. [4]

Szacuje się, że problem dotyczy około 0,5-1% kobiet i 0,1-0,13% mężczyzn na świecie. Najczęściej chorują dziewczyny w wieku 13-19 lat. Częstość zachorowań zmniejsza się zdecydowanie po 25. roku życia. W piśmiennictwie można znaleźć przypadki anoreksji niemal w każdym wieku. [5]

Dokładna etiologia powstawanie anoreksji nie jest dokładnie poznana. Wyróżnione zostały czynniki, które mogą sprzyjać jej powstawaniu. Wśród nich wymienia się m.in. czynniki genetyczne, zaburzenia endokrynologiczne, zaburzenia neuroprzekaźników, czynniki rodzinne. Mówi się także o pewnych cechach osobowości, które sprzyjają zachorowaniu. Są to perfekcjonizm, wysoki poziom lęku i niskie poczucie własnej wartości.

Współcześnie za coraz więcej przypadków anoreksji obwinia się także wizerunek kobiety w społeczeństwie. W mediach promowany jest ideał szczupłej sylwetki. Osoby szczupłe postrzegane są jako nie tylko bardziej atrakcyjne, ale także mniej leniwe, lepiej zorganizowane i osiągające większe sukcesy. [6]

2. Pregoreksja

Początki anoreksji mogą być trudne do zauważenia. Często następuje jakiś moment przełomowy, czynnik wyzwalający chorobę. Takimi czynnikami mogą być problemy w życiu rodzinnym, nagła zmiana lub właśnie zajście w ciążę. Anoreksja, która pojawia się pierwszy raz w czasie ciąży, nazywana jest pregoreksją. Podkreśla się jednak, że ciąża nie jest przyczyną choroby, ale bardziej czynnikiem inicjującym. [7]

Ciąża oznacza wiele zmian w życiu kobiety, nie tylko fizycznych, ale także psychicznych. Przybranie masy ciała podczas ciąży jest naturalne i niezbędne do prawidłowego jej rozwoju. Niektórym kobietom jest to jednak trudniej zaakceptować, postrzegają to jako utratę atrakcyjności i kobiecości.

Objawy pregoreksji są takie same jak anoreksji. Ciężarna, chcąc uniknąć przyrostu masy ciała, nadmiernie zmniejsza podaż energii lub wykonuje intensywne ćwiczenia fizyczne. W najgorszych przypadkach ciężarna bierze leki moczopędne i przeczyszczające, które mogą negatywnie wpływać na rozwój płodu.  

Ograniczanie podaży energii w czasie ciąży prowadzi do niedoborów pokarmowych, anemii z niedoboru żelaza, odwapnienia kości, nadciśnienia. Kobiety o zbyt niskiej masie ciała narażone są na przedwczesne urodzenie lub nawet poronienie. Dziecko natomiast narażone jest na zaburzenia rozwoju, nieuleczalne wady narządów, w tym szczególnie wady cewy nerwowej. Nawet jeśli mimo deficytu kalorycznego, dziecko urodzi się zdrowe, narażone jest na występowanie chorób przewlekłych w wieku dorosłym.

Leczenie pregoreksji powinien prowadzić wielodyscyplinarny zespół, w tym dietetyk. Niezbędna jest edukacja żywieniowa, kontrola prawidłowości przyrostu masy ciała. Trzeba także zwrócić uwagę na leki, jakie zażywa kobieta w ciąży oraz czy spożywa kawę. Kofeina może zmniejszać głód. [8]

3. Bulimia

Bulimia, nazywana także żarłocznością psychiczną, jest chorobą przewlekłą o podłożu psychicznym. Zaburzenie to polega na występowaniu napadów obżarstwa. Po nim najczęściej występują zachowania kompensacyjne. Może to być prowokowanie wymiotów, stosowanie leków przeczyszczających czy nadmierne ćwiczenia. W klasyfikacji DSM-V [3] za kryteria diagnostyczne bulimii przyjęto:

• Powtarzające się epizody objadania się, które charakteryzują się obiema z następujących cech: 
  • Jedzenie w określonym czasie (np. w ciągu dwóch godzin) takiej ilości jedzenia, która zdecydowanie przekracza to, co większość ludzi zjadłaby w podobnym czasie w podobnych okolicznościach.
  • Poczucie braku kontroli nad jedzeniem w czasie trwania epizodu (np. poczucie, że nie można zaprzestać jedzenia lub zapanować nad tym, ile się je).
• Powtarzające się, niewłaściwe zachowania kompensacyjne podejmowane w celu zapobiegania przyrostowi masy ciała, takie jak: prowokowanie wymiotów, nadużywanie środków przeczyszczających, moczopędnych lub innych leków, głodowanie lub nadmierne ćwiczenia fizyczne.
• Objadanie się i niewłaściwe zachowania kompensacyjne występują co najmniej raz w tygodniu przez trzy miesięcy.
• Samoocena pozostaje pod nadmiernym wpływem kształtu i masy ciała.
• Zaburzenie nie występuje wyłącznie podczas epizodów jadłowstrętu psychicznego.

Bardzo charakterystycznym objawem bulimii, który często jest wskazówką w stronę problemu, są rany, ślady zębów na grzbietowej stronie dłoni. Im dłużej trwa choroba i im większe jest jej nasilenie, tym bardziej jest widoczna i tym bardziej pogarsza się stan zdrowia osoby chorej. Częstymi powikłaniami są problemy żołądkowe, zaparcia, biegunki, niedokrwistość, ubytki w uzębieniu, refluks, zaburzenia pracy nerek czy układu sercowo-naczyniowego. [7]

Bulimia w ciąży może być trudna do diagnozy, ponieważ często nudności i wymioty uważane są za fizjologiczny objaw ciąży. To, co przemawia za bulimią to wykorzystywanie ich w celach kompensacyjnych. Badania pokazują, że prowokowanie wymiotów w ciąży negatywnie wpływa na apetyt u kobiety, nawodnienie i spożycie składników odżywczych niezbędnych do prawidłowego rozwoju płodu. [1]

4. Pica

Pica to zaburzenie odżywiania, o którym rzadko się mówi. Stosunkowo często dotyczy ono kobiet ciężarnych. Polega na celowym i powtarzalnym spożywaniu przedmiotów niejadalnych, które trwa dłużej niż 1 miesiąc. Osoby cierpiące na to zaburzenie spożywają substancje, które nie są tradycyjnie uznawane za żywność, np. glebę, skrobię, lód, szkła, kamienni. [9]

Pica u kobiet w ciąży może prowadzić do poważnych zaburzeń żywieniowych i metabolicznych. Mogą wystąpić także niebezpieczne objawy ze strony przewodu pokarmowego – wrzody, niedrożności, infekcje, zatrucia. Badania wskazują, że pica u kobiet w ciąży może wskazywać na niedobory pokarmowe, szczególnie żelaza. Leczeniem w takim przypadku jest podawanie żelaza doustnie lub dojelitowo z powodu ograniczonego wchłaniania w przewodzie pokarmowym. Często stosuje się także psychoterapię, leczenie choroby podstawowej (jeśli taka występuje) oraz leki. [10]

5. Ortoreksja

Ortoreksja jest zaburzeniem odżywiania stosunkowo niedawno poznanym i opisanym. Jest to obsesja na punkcie spożywania jedynie zdrowej żywności. Może wydawać się, że brzmi niewinnie, w końcu wynika z chęci bycia zdrowym i uniknięcia chorób.

Ortorektycy skupiają się na jakości, pochodzeniu i sposobie przygotowania produktów. Chorobliwie myślenie o jedzeniu w kategoriach „złe” i „dobre” przyczynia się do eliminacji z diety coraz to kolejnych produktów.

Z czasem zaczynają wykluczać produkty, które powszechnie uważane są za zdrowe. Według ortorektyków mogą być zanieczyszczone lub skażone. Choroba prowadzi także do odizolowania społecznego, ponieważ chorzy unikają wyjść ze znajomymi, barów, restauracji. W ekstremalnych przypadkach dochodzi do głodzenia się i spożywania jedynie wody.

Ortoreksja podobnie jak anoreksja prowadzi do zmniejszenia masy ciała, niedożywienia i wyniszczenia. Uważa się, że powikłania ortoreksji mogą zagrażać życiu chorych osób, a w przypadku kobiet ciężarnych mogą grozić poronieniem lub urodzeniem martwym. [11]

6. Otyłość

Być może, czytając o zaburzeniach odżywiania, nie kojarzysz z nimi otyłości. Jednak owszem, jest to duży problem. Zarówno niedobór masy ciała, jak i jego nadmiar może negatywnie pływać na rozwój ciąży. Otyłość definiowana jest jako nadmierne nagromadzenie tkanki tłuszczowej w organizmie. Jest czynnikiem ryzyka wielu powikłań i komplikacji ciążowych. Klasyfikacja otyłości kobiet ciężarnych jest taka sama jak dla ogółu społeczeństwa [12]:

• 18,5-24,9 kg/m2 – norma
• 25,0-29,9 kg/m2 – nadwaga
• 30,0–34,9 kg/m2 – otyłość pierwszego stopnia
• 35,0–39,9 kg/m2 – otyłość drugiego stopnia
• ≥ 40,0 – otyłość trzeciego stopnia

BMI powyżej 30 kg/m2 zwiększa ryzyko: poronienia, cukrzycy ciążowej, nadciśnienia indukowanego ciążą, makrosomii płodu, krwotoków okołoporodowych, wad wrodzonych płodu. Wiąże się także ze zwiększoną umieralnością dzieci w pierwszych dniach życia. [13]

Czy w ciąży można się odchudzać?

Już podczas przygotowań do ciąży lekarz czy dietetyk powinien zwrócić uwagę kobiecie otyłej na konieczność redukcji masy ciała w celu obniżenia ryzyka powikłań. Zaleca się kontrolowanie masy ciała przez zmianę sposobu odżywiania i zwiększenie aktywności fizycznej. Jednak jak to w życiu czasem bywa – nie każda ciąża jest planowana.

U kobiet ciężarnych z otyłością zaleca się kontrolę przyrostu masy ciała, który w ciągu całej ciąży nie powinien wynosić więcej niż 7 kg. Kobietom z otyłością III stopnia zalecana jest natomiast redukcja masy ciała. Odchudzanie należy przeprowadzić jednak bardzo rozważnie, skupiając się na odpowiedniej diecie i umiarkowanych, ale regularnych ćwiczeniach.

Udowodniono, że redukcja masy ciała lub niewielki przyrost otyłych kobiet ciężarnych poprawia wyniki położnicze. Zmniejsza m.in. ryzyko: stanu przedrzucawkowego, cukrzycy ciążowej czy nadmiernej masy urodzeniowej dziecka. [13]

Emocje ciężarnej z zaburzeniami odżywiania

Badania pokazują, że kobiety z zaburzeniami odżywiania są bardziej narażone na nieplanowaną ciążę. Jednocześnie negatywnie reagują na wiadomość, że są w ciąży. Okres ciąży wiąże się z ogromnymi zmianami w ciele, wyglądzie oraz psychice kobiet. Lęk przed przybraniem masy ciała skutkuje określonym podejściem do macierzyństwa i sprawia, że okres ciąży jest niezwykle trudny zarówno fizycznie, jak i psychicznie. Nadal nie jest do końca zrozumiałe, jakie emocje rodzą się w głowie ciężarnej z zaburzeniami odżywiania. Można porównać to do pewnego rodzaju wewnętrznej walki między siłami instynktu macierzyńskiego a zaburzeniami odżywiania. [14]

Podsumowanie

Nadal nie ma odpowiedniej strategii pomocy kobietom ciężarnych z zaburzeniami odżywiania. Mówi się o odpowiedniej edukacji żywieniowej, określenie zachowań predysponujących do zaburzeń, psychoterapii. [15]

Niewątpliwie jednak stan odżywienia matki wpływa w ogromnym stopniu na rozwój płodu. Zarówno nadmiar, jak i niedobór energii składników pokarmowych, może wpływać negatywnie na matkę i dziecko. Negatywne skutki zaburzeń odżywiania matek w czasie ciąży mogą ciągnąć się za dzieckiem przez całe życie. Dlatego istotne jest, aby kobiety planujące ciążę oraz ciężarne, otrzymały dostęp do odpowiedniej opieki, także psychologicznej. [16]

Bibliografia:

1. Martínez-Olcina, M., Rubio-Arias, J. M., Reche-García, C., Leyva-Vela, B., Hernández-García, M.,  Hernández-Morante, J. J., Martínez-Rodríguez, A. (2020). Eating Disorders in Pregnant and Breastfeeding Women: A Systematic Review. Medicina, 56(7), 352.
2. Hoek, H. W., van Elburg, A. A. (2014). Feeding and eating disorders in the DSM-5. Tijdschr Psychiatr. 56(3), 187-91.
3. American Psychiatric Association (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders 5th edition.
4. Kręgieska-Narożna, M., Walczak-Gałęzewska, M., Lis, I., Bogdański, P. (2014). Jadłowstręt psychiczny – co widzą „motyle”?, Farmacja Współczesna, 7, 1-6
5. Bator, E., Bronkowska, M., Ślepecki, D., Biernat, J. (2011). Anoreksja – przyczyny, przebieg i leczenie. Nowiny Lekarskie, 80, 3, 184–191
6. Lewitt, A., Brzęczek, K., Krupienicz, A. (2008). Interwencje żywieniowe w leczeniu anoreksji – wskazówki dietetyczne. Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii, 4, 3, 128–136
7. Rzońca, E., Bień, A., Iwanowicz-Palus, G. (2016). Zaburzenia odżywiania – problem wciąż aktualny. Journal of Education, Health and Sport, 6(12), 267-273
8. Harasim-Piszczatowska, E., Krajewska-Kułak, E. (2017). Pregoreksja – anoreksja kobiet ciężarnych. Pediatr Med Rodz., 13 (3), p. 363–367
9. Young, S. L. (2010). Pica in pregnancy: new ideas about an old condition. Annu Rev Nutr, 21, 30, 403-22
10. Epler, K. E., Pierce, A., Rappaport, V. J. (2017). Pica in pregnancy. An unusual presentation. Obstetrics & Gynecology, 130, 6, 1377-1379
11. Dittfeld, A., Koszowska, A., Fizia, K., Ziora, K. (2013). Ortoreksja – nowe zaburzenie odżywiania. Ann Acad Med Siles; 67(6): 393–399
12. Wąsowski, M., Walicka, M., Marcinowska-Suchowierska, E. (2013). Otyłość – definicja, epidemiologia, patogeneza. Postępy Nauk Medycznych, 26, 4, 301-306
13. Polskie Towarzystwa Ginekologiczne (2012). Standardy Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego: Opieka położnicza nad ciężarną otyłą. Ginekologia Polska, 10, 83, 795-799
14. Claydon, E. A., Davidov, D. M., Zullig, K. J., Lilly, C. J., Cottrell, L., Zerwas, S. C. (2018). Waking up every day in a body that is not yours: a qualitative research inquiry into the intersection between eating disorders and pregnancy. BMC Pregnancy Childbirth, 18, 463
15. Forum Medycyny Rodzinnej (2015), Charakterystyka psychologicznych aspektów odżywiania się kobiet w wieku prokreacyjnym. Pobrana z www.journals.viamedica.pl/forum_medycyny_rodzinnej/article/view/42306/30124
16. Pieczykolan, A., Flis, E., Bień, A. (2017). Zaburzenia odżywiania a ciąża. Piel Zdr Publ, 7(3):223–226