Zaburzenia smaku. Rodzaje, przyczyny, diagnostyka

Smak jest jednym z podstawowych zmysłów, dzięki którym człowiek ma zdolność odbierania bodźców ze środowiska zewnętrznego. Prawidłowe odczuwanie smaku przyczynia się zarówno do dobrego samopoczucia fizycznego, jak i psychicznego [1]. Pomimo że uznawany jest za zmysł mniej istotny, odgrywa ogromną rolę w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu. Już krótkotrwałe zaburzenia smaku mogą znacznie osłabić komfort życia pacjentów. Zaburzenia w odczuwaniu smaku pojawić się mogą na skutek chorób jamy ustnej i gardła, stosowania niektórych leków czy chorób neurologicznych [2]. Jakie zatem znaczenie ma zmysł smaku i jak postępować w przypadku jego zaburzeń?

Spis treści:

1. Dlaczego zmysł smaku jest tak ważny?#1
2. Rodzaje zaburzeń smaku
3. Przyczyny
4. Diagnostyka
5. Zaburzenia smaku, a COVID-19
6. Metody poprawiające odczuwanie smaku
7. Podsumowanie
8. Najczęstsze pytania
9. Bibliografia

Dlaczego zmysł smaku jest tak ważny?

Smak umożliwia naturalną selekcję pokarmów pod względem składników odżywczych i toksyczności. Prawidłowe rozróżnienie pomaga zdecydować, które produkty spożyć oraz przygotowuje organizm do metabolizowania żywności. Bodziec ten wywołuje powstawanie złożonych odruchów pokarmowych. Uczestniczy też w samym procesie trawienia [3]. Co więcej, zmysł ten wpływa na powstawanie preferencji smakowych. W ten sposób powstają różnice indywidualne. Objawiają się przykładowo tym, że niektóre osoby preferują pokarmy słodkie, zawierające duże ilości sacharozy. U innych ten smak będzie z kolei wywoływać reakcje awersyjne [4].

Człowiek jest w stanie rozpoznać pięć smaków. Są to smaki: słony, słodki, gorzki, kwaśny i umami, czyli smak kwasu glutaminowego [5,6]. Niektóre źródła wskazują też na percepcję smaku tłustego, tak zwanego oleogustus.

Na odczuwanie smaku wpływ ma także konsystencja pokarmu i jego temperatura. Zmysł smaku ma ścisły związek ze zmysłem węchu. Wrażenia smakowo-zapachowe definiuje się jako smakowitość. W wielu przypadkach osłabienie węchu powoduje jednoczesne wystąpienie zaburzeń smaku. Obserwujemy to m.in. podczas infekcji [7,8].

Rodzaje zaburzeń smaku

Wśród zaburzeń smaku wyróżnia się następujące grupy:

• ageuzja – całkowity brak odczuwania smaku
• hipogeuzja – zmniejszona percepcja smaku
• hipergeuzja – zwiększona wrażliwość smakowa
• phantogeuzja – odczuwanie smaku bez zewnętrznego bodźca smakowego
• dysgeuzja – zniekształcenie odczuwania smaku, które może przebiegać pod postacią:
  • aliageuzji – nieprzyjemnych wrażeń przy bodźcach smakowych postrzeganych zwykle jako przyjemne
  • kakogeuzji – nieprzyjemnych smaków spowodowanych prawidłowymi substancjami smakowymi
  • parageuzji – błędnego odczuwania wrażeń smakowych
  • phantogeuzji – halucynacji smakowych bez jakichkolwiek bodźców smakowych [9]

Przyczyny zaburzeń smaku

Istnieje wiele czynników mogących przyczynić się do wystąpienia zaburzeń smaku. Za jeden z najczęstszych uznaje się przyjmowanie niektórych leków. Wyróżnia się wśród nich m.in. metronidazol, inhibitory konwertazy angiotensyny czy niektóre leki przeciwpadaczkowe (lamotrygina, fenytoina, karbamazepina) [7]. 

Zaburzenia smaku mogą wystąpić w wyniku infekcji bakteryjnych, wirusowych czy grzybiczych. Zaburzenia smaku występują także w przebiegu chorób układu nerwowego. Wśród nich są choroby Parkinsona, choroby Alzheimera, depresji, schizofrenii). Przyczyn zaburzeń tego zmysłu upatrywać można w chorobach metabolicznych (niedoczynności tarczycy, cukrzycy). Pojawiają się też przy chorobach genetycznych jak zespół Downa czy Turnera [10,11,12].

Dodatkowo do zaburzeń smaku mogą doprowadzić wszelkiego rodzaju uszkodzenia na każdym etapie drogi smakowej. Najczęściej dotyczą uszkodzenia pni nerwów VII, IX i X [13,14].

Na odczuwanie smaku wpływ mogą mieć również niektóre zabiegi stomatologiczne [15].

Innymi czynnikami mogącymi przyczynić się do zmian wrażliwości smakowych są zaburzenia w metabolizmie niektórych jonów metali. Najważniejszymi z nich są miedź, cynk, kobalt i nikiel. Nie bez znaczenia są również niedobory pokarmowe (wit. A, B12), palenie tytoniu i nadmierna konsumpcja alkoholu [16,17].

Zmiany preferencji smakowych mogą być spowodowane także podeszłym wiekiem oraz ciążą [18,19].

Diagnostyka

Diagnostyką zaburzeń smaku najczęściej zajmuje się lekarz laryngolog lub neurolog. Pierwszym punktem diagnostyki pacjentów z powyższym schorzeniem jest dokładnie przeprowadzony wywiad. Pozwala on określić czy pacjent rzeczywiście ma zaburzenia smaku. Sprawdza się, czy mogą być one związane z upośledzeniem zmysłu węchu. Na podstawie wywiadu lekarz może wywnioskować, czym ewentualnie zostały spowodowane [7].

W sytuacji, kiedy zaburzenia smaku mogą dotyczyć całej jamy ustnej, niezbędna jest kontrola laryngologiczna i stomatologiczna.

Badanie laryngologiczne pozwala na ocenę struny bębenkowej. Jej uszkodzenie mogłoby spowodować wystąpienie powyższych zaburzeń. Stomatolog może określić czy upośledzenie smaku związane jest z chorobami przebiegającymi w jamie ustanej. Do najczęstszych stomatologicznych przyczyn należą m.in. przewlekły stan zapalny, choroby przyzębia czy niedopasowanie protezy.

Dalszą diagnostykę zaburzeń smaku stanowi ocena stanu psychicznego i badania neurologiczne. Przeprowadza się je w celu wykluczenia zaburzeń czucia w jamie ustnej i czucia obwodowego. Badania neurologiczne pomagają też wykryć objawy mogące świadczyć o polineuropatii [2]. 

Badanie smaku

Niezbędne jest także przeprowadzenie badania smaku, na które składa się kilka parametrów: 

• próg identyfikacji – określający minimalne natężenie bodźca umożliwiające rozpoznanie danego smaku
• próg detekcji bodźca – pozwalający ustalić minimalne natężenie bodźca umożliwiające wyczucie smaku
• próg rozróżniania – oceniający najmniejszą wyczuwalną różnicę w natężeniu danego bodźca [20]

Próba identyfikacji substancji charakterystycznych dla danego smaku nazywana jest gustometrią swoistą lub klasyczną [21]. Substancje o danym smaku mogą być aplikowane na wiele sposobów. Do najczęstszych należą podawanie roztworów do przepłukania jamy ustnej lub krążków bibuły nasączonych danym substancjami. Stosuje się też nakrapianie ich bezpośrednio na powierzchnię języka [4,22].

Zazwyczaj wykorzystuje się do tego celu roztwory wodne sześciu smaków:

• kwaśnego (roztwór kwasku cytrynowego),
• gorzkiego (roztwór chininy lub kofeiny),
• słonego (roztwór chlorku sodu),
• słodkiego (roztwór glukozy lub sacharozy),
• umami (roztwór glutaminianu jednosodowego)
• metalicznego (roztwór siarczanu żelaza (II) [21].

Metodą wykorzystywaną do oceny wrażliwości smakowej jest również elektrogustometria. Polega ona na drażnieniu powierzchni języka prądem stałym o różnym natężeniu. W wyniku czego dochodzi do hydrolizy śliny i odczuwania smaku kwaśnometalicznego [23]. Na początku wykorzystuje się wyższe wartości natężenia prądu. Stopniowo obniża się je do momentu całkowitego zaniku wrażeń sensorycznych. W kolejnym etapie natężenie prądu zwiększa się do zasygnalizowania przez pacjenta, że odczuł smak. Średnia z dwóch powyższych wartości określa próg smakowy [23,24].

Istnieją również metody obiektywne takie jak elektoencefalografia (EEG) oraz magnetoencefalografia (MEG). Polegają one na rejestracji aktywność mózgu wzbudzonej podaniem bodźca smakowego. Obie metody są jednak rzadko wykorzystywane do oceny smaku. Używane są głównie do badań naukowych [24].

Zaburzenia smaku, a COVID-19

Zaburzenia węchu i smaku często kojarzone są z zakażeniem COVID-19. Szacuje się, że są one jedną z najczęstszych objawów klinicznych tej choroby. Mogą dotyczyć od 19,4% do 88% pacjentów [25]. Odsetek chorych wykazujących zanik węchu lub smaku był szczególnie wysoki u pacjentów bezobjawowych oraz z łagodnym poziomem innych objawów [26].

Badania przeprowadzone przez zespół Guilléna Martineza w Szpitalu Uniwersyteckim Santa Lucia dowiodły, że aż 62,7% pacjentów z COVID-19 skarżyło się na utratę węchu, a 46% na utratę smaku. Czynnikami zwiększającymi ryzyko powyższych zaburzeń okazała się płeć żeńska, występowanie alergicznego nieżytu nosa oraz młody wiek.

Co ciekawe znacznie rzadziej utratę węchu i smaku obserwowano u pacjentów z nadciśnieniem tętniczym [27].

Metody poprawiające odczuwanie smaku

Poza suplementacją niedoborów pokarmowych nie istnieje obecnie żadna skuteczna metoda leczenia zaburzeń smaku.

W przypadku pojawienia się takich zaburzeń warto zadbać o eliminacje możliwych przyczyn upośledzenia węchu oraz chorób jamy ustnej. Istotne jest wyleczenie grzybic, zapaleń, infekcji czy aft, które mogłyby doprowadzić do utraty smaku.

Jeżeli istnieją podejrzenia świadczące o upośledzeniu smaku spowodowanym stosowaniem leków, zaleca się zmianę terapii, jeśli tylko stan pacjenta na to pozwala. Postępowanie w przypadku zaburzeń smaku powinno obejmować także wyrównanie niedoborów endokrynologicznych.

U osób, u których doszło do uszkodzeń nieodwracalnych takich jak udar mózgu czy stwardnienie rozsiane, zaleca się pokarmy o wyraźnej teksturze. Produkty takie stymulują gałęzie nerwu trójdzielnego oraz gwarantują odpowiednio długie żucie pokarmów. Możliwe jest również zastosowanie wzmacniaczy smaku np. glutaminianu sodu czy aromatów [2]. 

Podsumowanie

Okazuje się, że często niedoceniany zmysł smaku ma istotne znaczenie w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu. Jego nawet krótkotrwała utrata może znacznie pogorszyć komfort życia pacjentów. Pomimo tego nie opracowano jeszcze skutecznej metody leczenia zaburzeń smaku. Dlatego niezbędne są dalsze badania. 

Najczęstsze pytania

Bibliografia:

1. Szabelska B.: Wpływ leków stosowanych w premedykacji przed zabiegami chirurgicznymi na zmysł smaku. Alergoprofil 2013, 9 (3), 34-38.
2. Sienkiewicz- Jarosz H., Bieńkowski P.: Neurologiczne aspekty zaburzeń smaku. Neurologia po Dyplomie 2012, 7 (5), 61-66.
3. Breslin P.A.S.: An evolutionary perspective on food review and human taste. Curr. Biol. 2013, 23 (9).
4. Sienkiewicz-Jarosz H., Scinska A., Swiecicki L., Lipczynska-Lojkowska W., Kuran W., Ryglewicz D., Kolaczkowski M., Samochowiec J., Bienkowski P.: Sweet liking in patients with Parkinson’s disease. J. Neurol. Sci. 2013, 329 (1-2), 17-22.
5. Lindemann B.: A taste for umami. Nat. Neurosci. 2000, 3 (2), 99-100.
6. Li X., Staszewski L., Xu H., Durick K.,et al.: Human receptors for sweet and umami taste. Proc. Natl. Acad. Sci. USA 2002, 99 (7), 4692-4696.
7. Leopold D.: Disorders of taste and smell. http://emedicine.medscape.com/ article/861242-overview. 
8. Herness M.S., Gilbertson T.A.: Cellular mechanisms of taste transduction. Annu. Rev. Physiol. 1999, 61, 873-900.
9. Korzeniowska K., Jankowski J., Cieślewicz A., Jabłecka A.: Polekowe zaburzenia i utrata smaku. Farmacja współczesna 2016, 9, 105-109.
10. Naik B.S., Shetty N., Maben E.V.: Drug-induced taste disorders. Eur. J. Intern. Med. 2010, 21 (3), 240-243.
11. Arrondo G., Murray G.K., Hill E., et al.: Hedonic and disgust taste perception in borderline personality disorder and depression. Br. J. Psychiatry. 2015, 207 (1), 79-80.
12. Szalay C., Abrahám I., Papp S., et al.: Taste reactivity deficit in anorexia nervosa. Psychiatry Clin. Neurosci. 2010, 64 (4), 403-437.
13. Tallibert S., Bazin B., Deseilligny Ch.P.: Dysgeusia resulting from internal carotid  dissection. A limited glossopharyngeal nerve palsy. J. Neurol. Neurosurg. Psychiatry. 1998, 64, 691-692.
14. Mumenthaler M., Mattle M.: Neurologia. Urban & Partner 2001, 633.
15. Klasser G.D., Utsman R., Epstein J.B.: Taste change associated with a dental procedure: case report and review of the literature. J. Can. dent. Assoc. 2008, 74 (5), 455-461.
16. Bałczewska E., Nowak A.: Zaburzenia smakowe – dysgeusia. Borgis – Nowa Stomatologia 2000, 1-2, 3-8.
17. Marciniak-Firadza R.: Zmysł smaku – istota, zaburzenia, diagnoza, terapia (na przykładzie logopedy pracującego z dziećmi). Logopaedica Lodziensia 2022, 6, 159–173.
18. Deborah J. Bowen. Taste ani food preference changes across the course of pregnancy.: Appetite. 1992, 19 (3), 233-242.
19. Schiffman S.S.: Perception of taste and smell in elderly persons. Critical Reviews Food Sci Nutr 1993, 33, 17-26.
20. Klimacka-Nawrot E., Suchecka W.: Metody badań wrażliwości smakowej. Wiad. Lek. 2008, 61 (7-9), 207-210.
21. Masłowska A., Żochowska U., Lupa K.: Metody badania zmysłu smaku- przegląd piśmiennictwa. Forum logopedyczne 2010, 6 (3-4), 89-96.
22. Heckmann J.G., Heckmann S.M., Lang C.J.G, et al.: Neurological aspect of taste disorders. Arch. Neurol. 2003, 60, 667-671. 
23. Krarup B.: Electrogustometry: a method of clinical taste examinations. Acta Otolaryngolog. 1958, 49, 294-305.
24. Dżaman K.: Współczesne metody badania węchu i smaku. Otolaryngolog. 2008, 7, 173-177.
25. Vaira L.A., Salzano G., Fois A.G., Piombino P., De Riu G.: Potential pathogenesis of ageusia and anosmia in COVID-19 patients. Int Forum Allergy Rhinol. 2020, 10 (9), 1103-1104.
26. Koyama S., Kondo K., Ueha R., Kashiwadani H., Heinbockel T.: Possible Use of Phytochemicals for Recovery from COVID-19-Induced Anosmia and Ageusia. Int. J. Mol. Sci. 2021, 22, 8912.
27. Guillén Martínez A., Andreu Gálvez M., Rodríguez Sanz S., Hernández Ruiz P., García Morillas A., Esteban Sánchez T.: Incidence of smell and taste disorders and associated factors in patients with mild to moderate COVID-19. Otolaryngol Pol. 2020, 75 (2), 1-5.