Zatar. Jak używać tej niedocenionej przyprawy o wielu właściwościach?

Zatar jest popularną mieszanką ziół. Wywodzi się z Libanu. W jego skład wchodzi libański tymianek (Origanum syriacum), dziki tymianek (Thymbra spicata), sumak (Sumac) oraz sezam (Sesame). Do smaku często dodaje się sól. Mieszkańcy krajów śródziemnomorskich stosowali tę przyprawę już w starożytności. W dawnych księgach możemy znaleźć informacje na temat korzystnego wpływu mieszanki zatar. Doprowadzała ona m.in. do łagodzenia schorzeń żołądkowo-jelitowych i lepszej pracy wątroby [1].

Libańczycy często mieszali zatar z oliwą z oliwek. Dzięki temu uzyskiwali konsystencję pasty do smarowania, idealnej do regionalnych podpłomyków (Mankoushe). Dzięki temu przyprawa stała się bardziej funkcjonalnym produktem. Z drugiej strony dodatek oliwy z oliwek do zataru przyniósł dodatkowe korzyści zdrowotne [2].

Mieszanka ma swoje zastosowanie także dziś. Możemy dodać ją do mięsa, hummusu lub pizzy. Wraz z jogurtem bądź oliwą świetnie skomponuje się z pieczywem, pitą lub tortillą. W zależności od regionu mieszanka może zawierać dodatkowo majeranek, kumin, oregano, paprykę lub nasiona kopru [1].

Właściwości. Wpływ zataru na zdrowie

Zdrowie mikrobioty jelitowej

Już w przeszłości Libańczycy stosowali zatar do leczenia zaburzeń żołądkowo-jelitowych. Zioła miały za zadanie chronić barierę błony śluzowej jelit, zmniejszać ból brzucha i zapobiegać zaparciom. Sumak, składnik mieszanki w medycynie ludowej stosowano do leczenia przewlekłej biegunki, wymiotów i hemoroidów [2].

Możemy się doszukać wielu dowodów pozytywnego wpływu składników mieszanki zatar na mikrobiotę jelitową. Przyprawa jest bogata w związki polifenolowe, składniki mineralne i błonnik. Cechuje je duża zawartość olejków eterycznych, zwłaszcza karwakrolu i tymolu [2].

Obecnie badania przedkliniczne (LINK) wykazują pozytywny wpływ polifenoli na kształtowanie mikrobioty jelitowej. Polifenole hamują wzrost patogenów m.in. bakterii E. coli, S. enteritidis czy H. pylori. Z drugiej strony wykazują działanie prebiotyczne, wpływając korzystnie na rozwój wybranych szczepów komensalnych, w tym Lactobacillus, Bifidobacterium, Faecalibacterium prausnitzii i Roseburia. Efektem jest niwelowanie stanów zapalnych jelit [2].

Kolejnymi substancjami mogącymi korzystnie wpływać na mikrobiotę jelitową, są olejki eteryczne (LINK). Dzięki swym właściwościom przyczyniają się do zachowania eubiozy. Szczególną uwagę należy zwrócić na olejki bogate w karwakrol i tymol. Warto również wspomnieć o kwasie galusowym, który obficie występuje w sumaku. Substancja ta wykazuje działanie prebiotyczne, związane ze wzrostem integralności jelit i obniżeniem stanu zapalnego [2,3,4].

Randomizowane badanie (LINK) z grupą kontrolną, które przeprowadzono na 66-ciu pacjentach, wykazało pozytywny wpływ diety bogatej w polifenole na integralność jelit. W grupie osób, u których przeprowadzono interwencję, badacze zaobserwowali wyraźny wzrost liczby pożytecznych bakterii jelitowych. Profil związków polifenolowych zastosowanych w badaniu był porównywalny do profilu obecnego w mieszance zatar [5].

Ponadto nauka wskazuje na potencjał Origanum syriacum w leczeniu wrzodów żołądka. Chciałabym w tym miejscu przytoczyć jedno z badań (LINK), które zostało przeprowadzone na myszach. Jego celem była ocena działania przeciwwrzodowego siedmiu roślin pustynnych, w tym Origanum syriacum. W rezultacie wszystkie ekstrakty wykazywały działanie chroniące błonę śluzową żołądka. Może być to związane z ich działaniem przeciwzapalnym. Mimo że badania w tym obszarze są dalej w fazie przedkliniczej, wyniki wskazują na potencjalne korzyści ze stosowania libańskiego tymianku w profilaktyce i leczeniu wrzodów żołądka [20].

Warto wspomnieć, że zarówno dziki, jak i libański tymianek wykazują działanie przeciwpasożytnicze i przeciwgrzybicze. Z kolei grzyby i pasożyty często są odpowiedzialne za problemy żołądkowo-jelitowe. W związku z powyższym możemy wywnioskować, że stosowanie mieszanki zatar, korzystnie wpływa na zachowanie równowagi mikrobioty jelitowej [1].

Działanie przeciwzapalne i przeciwoksydacyjne

Zatar jest bogatym źródłem substancji bioaktywnych, które wykazują działanie przeciwutleniające i przeciwzapalne. Wspomniane wcześniej polifenole wykazują wysoką aktywność przeciwoksydacyjną. Niwelują działanie reaktywnych form tlenu oraz wpływają korzystnie na działanie enzymów antyoksydacyjnych. Poprzez zdolność wbudowywania się w błony komórkowe zmniejszają wrażliwość struktur na działanie czynników niekorzystnych. Kolejnym ich atutem jest wpływ na modulowanie reakcji zapalnej. Polifenole mają zdolność do hamowania ekspresji cytokin prozapalnych [6].

Jedną z grup polifenoli mających działanie mocno przeciwutleniające i przeciwzapalne są flawonoidy, występujące obficie w mieszance zatar. Metaanaliza (LINK) badająca działanie tymolu wykazała jego wysoki potencjał przeciwzapalny. Podobne działanie ma karwakrol. Warto również wspomnieć o sesamolu, występującym w sezamie, który również ma właściwości przeciwutleniające [7].

W związku z wysokim potencjałem antyoksydacyjnym przyprawa zatar będzie idealnym dopełnieniem diety przeciwzapalnej. Dietę taką stosuje się jako wsparcie w leczeniu wielu chorób, w tym chorób autoimmunologicznych, depresji, otyłości czy chorób zapalnych jelit [21].

Działanie przeciwnowotworowe

Mieszanka zatar wykazuje także właściwości przeciwnowotworowe. Jest to związane z wcześniej wspomnianym działaniem antyoksydacyjnym. Z tego względu rośliny tymiankowe w krajach śródziemnomorskich stosowane są jako rośliny lecznicze. Szczególną uwagę warto zwrócić na libański tymianek, który wykazuje silne działanie antyproliferacyjne przeciw komórkom białaczki, komórkom raka okrężnicy, a także raka piersi. Badania (LINK) potwierdzają, iż ekstrakt z nadziemnych części dzikiego tymianku hamuje proliferację różnych ludzkich komórek nowotworowych, nie wpływając na komórki nienowotworowe [8,9].

Z kolei sezam, a szczególnie zawarty w nim sezamol, również wykazuje właściwości przeciwnowotworowe. Jego zastosowanie może odgrywać szczególną rolę w zapobieganiu, a nawet leczeniu raka jelita grubego. Sumak natomiast jest substancją bogatą we flawonoidy, garbniki oraz związki polifenolowe. Badania (LINK),(LINK) wskazują jego potencjalny wpływ na chorobę nowotworową. Okazuje się, że sumak hamuje wzrost, proliferację i żywotność komórek nowotworowych poprzez proces apoptozy [10,11,12].

Pozytywny wpływ na lipidogram i funkcjonowanie wątroby

Mieszanka zatar jest idealnym dodatkiem dla osób, które borykają się z dyslipidemią lub nadciśnieniem. Istotnym elementem sprzyjającym leczeniu zaburzeń gospodarki lipidowej jest sumak. Badania (LINK) potwierdzają wpływ jego suplementacji na obniżenie cholesterolu całkowitego, cholesterolu LDL oraz trójglicerydów, a także wzrost poziomu cholesterolu HDL. Ponadto zaobserwowano, iż regularne spożywanie sumaku obniża skurczowe i rozkurczowe ciśnienie krwi [12].

W świetle badań również Thymbra spicata wykazuje właściwości regulujące gospodarkę lipidową. Należy wspomnieć o jej wpływie na zmniejszenie stężenia cholesterolu całkowitego, cholesterolu LDL i trójglicerydów w surowicy (LINK, LINK). Dużą rolę w leczeniu dyslipidemii możemy przypisać karwakrolowi, substancji bioaktywnej obecnej w tymianku. Niestety większość eksperymentów w tym obszarze była realizowanych na myszach. Potrzebne są dalsze badania potwierdzające pozytywny wpływ stosowania tej substancji u ludzi [13,14].

Zarówno Thymbra spicata, jak i Origanum syriacum, a w szczególności występujący w nim kwas rozmarynowy korzystnie wpływają na leczenie niealkoholowego stłuszczenia wątroby. Główną przyczyną jest ich oddziaływanie na lipidogram. Zaobserwowano również (LINK), iż na skutek stosowania kwasu rozmarynowego następuje obniżenie aminotransferazy alaninowej oraz asparginianowej (ALST i AST). Z drugiej strony zatar ma silne działanie przeciwzapalne. Z tego względu znajdzie również zastosowanie w leczeniu niealkoholowego stłuszczeniowego zapalenia wątroby [1,22].

Sumak także wykazuje wysoki potencjał w leczeniu dyslipidemii co zostało udowodnione na podstawie badań klinicznych (LINK). Suplementacja sumakiem wpływała korzystnie na profil lipidowy, obniżając stężenie trójglicerydów, cholesterolu LDL i apolipoproteiny A1, a zwiększając stężenie cholesterolu HDL. Zaobserwowano także obniżenie aktywności enzymów wątrobowych i zmniejszenie zwłóknienia wątroby. Odkrycia sugerują, iż sumak świetnie sprawdzi się jako element leczenia chorób wątroby [1].

Z kolei sezam jest źródłem nienasyconych kwasów tłuszczowych, w tym kwasów z rodziny omega-3. Oprócz tego jest bogatym źródłem witamin. Ze względu na zawartość nienasyconych kwasów tłuszczowych, regularne spożywanie sezamu wpływa korzystnie na metabolizm cholesterolu oraz zwiększa wytrzymałość komórek nabłonka naczyń krwionośnych. Warto dodać, że kwasy omega-3 wpływają na obniżenie ciśnienia krwi [15].

Działanie przeciwbakteryjne

Przyprawa z Libii jest bogata w wiele związków aromatycznych, w tym fenoli, które wykazują działanie antybakteryjne. Z tego względu mieszanka zatar znalazła świetne zastosowanie w konserwacji żywności [17].

Mieszkańcy Libii już od dawna stosowali sproszkowane Origanum syriacum do leczenia infekcji. Badania (LINK) potwierdzają, że olejki eteryczne i ekstrakty z tej rośliny wykazują działanie przeciwbakteryjne. W połączeniu z jego działaniem przeciwzapalnym libański tymianek staje się doskonałym środkiem do zwalczania bólów gardła czy przeziębienia [1,23].

Podobne właściwości ma Thymbra spicata. Obie rośliny cechuje wysoka zawartość karwakrolu, za sprawą którego, tymianek wykazuje działanie przeciwbakteryjne. W dzikim tymianku znajdziemy także kwas rozmarynowy. Substancja ta z powodzeniem może być stosowana podczas leczenia infekcji wywołanych przez mikroorganizmy [1,24,25].

Również sumak, na skutek wysokiej zawartości polifenoli, w tym kwasu galusowego wykazuje wysoką aktywność przeciwbakteryjną. Ponadto produkt jest obfitym źródłem składników mineralnych takich jak potas, wapń, magnez i fosfor. Dzięki wysokiej wartości odżywczej sumak znajdzie swe zastosowanie podczas leczenia chorób bakteryjnych [26].

Warto wspomnieć o właściwościach sezamu. Główną przyczyną przeciwbakteryjnego zastosowania sezamu jest substancja bioaktywna-sezamol. Działanie umacnia tokoferol, który również znajdziemy w ziarnach tej rośliny [16,1].

Działanie przeciwgrzybicze

Zioła kuchni arabskiej stosuje się także jako środki przeciwgrzybicze. Składniki roślin tymiankowych są wykorzystywane w przemyśle. Dzięki temu produkty uzyskują trwałość na dłużej. Dziki i libański tymianek wykorzystuje się również do leczenia zaburzeń jelitowych spowodowanych grzybami [1,2].

Szczególnie silne właściwości przeciwgrzybicze wykazują wspomniane wcześniej związki-tymol i karwakrol. Te dwie substancje są głównymi komponentami Origanum syriacum. Warto wspomnieć także o kwasie rozmarynowym i o jego potencjale w leczeniu infekcji wywołanych przez grzyby. Zarówno karwakrol, jak i kwas rozmarynowy obficie występują w Thymbra spicata [18, 24].

Sumak, bogaty w związki bioaktywne, również wykazuje potencjał przeciwgrzybiczy. Badania (LINK) wykazują możliwość jego zastosowania w walce z wieloma gatunkami grzybów. W jednym z eksperymentów (LINK) działanie ekstraktu sumaka było silniejsze niż działanie nystatyny-antybiotyku stosowanego do leczenia infekcji grzybiczych [1,19,32].

Idealna przyprawa dla cukrzyków

Zatar stanowi świetny dodatek do diety dla osób dbających o gospodarkę węglowodanową. Jedną z substancji wykazujących pozytywne działanie na glikemię jest sumak. Potencjał rośliny sugeruje wiele badań in vivo oraz niewielka ilość badań klinicznych. Obszar podlega ciągłym obserwacjom [19].

Obecne wyniki badań na szczurach wskazują na jego wpływ na obniżanie poziomu hemoglobiny glikowanej (HbA1) oraz aktywności α-glukozydazy. Ponadto na skutek podania ekstraktu zwierzętom, zaobserwowano wzrost wrażliwości na insulinę. Jedno z badań klinicznych (LINK) także potwierdza pozytywny wpływ suplementacji sumakiem na glikemię. Z drugiej strony istnieje również badanie, które wykazało, że roślina wpłynęła na zwiększenie poziomu glukozy we krwi (LINK). Pomimo potencjalnych korzyści potrzebne są dalsze badania, potwierdzające pozytywne działanie sumaku jako środka stosowanego w profilaktyce i leczeniu insulinooporności [19].

Karwakrol jest substancją bioaktywną, której pozytywny wpływ na glikemie jest dobrze udokumentowany, na podstawie licznych badań (LINK). Składnik ten ma wpływ zarówno na poziom glukozy, jak i insuliny, dzięki czemu może być wykorzystywany w leczeniu cukrzycy i insulinooporności. Występuje on obficie w Origanum syriacum oraz Thymbra spicata. Z tego względu możemy mówić o ich potencjalnym działaniu przeciwcukrzycowym [27].

Przyjaciel w walce z otyłością

Zatar jest idealnym dodatkiem dla osób redukujących masę ciała. Oddziałując na gospodarkę węglowodanową, reguluje odczuwanie głodu i sytości. Ponadto badania (LINK) sugerują wpływ karwakrolu na hamowanie wewnątrzkomórkowego gromadzenia się tłuszczu oraz adipogenezę. Eksperymenty w tym zakresie były wykonywane na poszczególnych komórkach, jednak jedno z badań (LINK) na myszach potwierdziło pozytywny wpływ karwakrolu na redukcję masy ciała [27].

Kolejną substancją wspierającą redukcję masy ciała jest kwas galusowy (GA), występujący w sumaku. GA odgrywa istotną rolę w zapobieganiu chorobom metabolicznym, w tym niealkoholowego stłuszczenia wątroby. Badania nad jego wpływem na redukcję masy ciała są wciąż w fazie przedklinicznej, jednak przesłanki sugerują na korzyści z jego stosowania. W eksperymencie przeprowadzonym przez Yasuyuki Oi i inn. wykazano, że GA doprowadził do spadku masy ciała poprzez hamowanie aktywności lipazy trzustkowej. Podobne wyniki dało badanie Jung’a Chao i inn. [28,29].

Warto wspomnieć także o sezamie, a dokładniej o sezaminie w nim zawartej. Poprzez swą zdolność do hamowania aktywności lipazy trzustkowej powoduje obniżenie wchłaniania tłuszczu z diety. Badanie przeprowadzone przez B. Helli i inn. sugeruje korzystny wpływ sezaminy na czynniki ryzyka sercowo-naczyniowego, w tym masę ciała, BMI, a także zawartość tkanki tłuszczowej. Ponadto na podstawie eksperymentu in vitro przeprowadzonego przez Vladimir’a Badmaev i inn. można wywnioskować, iż jest bezpieczny dla stosowania, ponieważ w wyższym zakresie dawek łagodzi hamowanie lipazy trzustkowej. Jest to zabezpieczenie przed skutkami ubocznymi nadmiernego stosowania [30,31].

Podsumowanie

W dzisiejszym zabieganym świecie często brakuje nam czasu, by zadbać o zdrowie. Szukamy prostych rozwiązań na poprawę zdolności organizmu. Dodatek przyprawy zatar do diety jest ciekawym rozwiązaniem na poprawę zdrowia i samopoczucia. Dzięki zawartości wielu substancji bioaktywnych wspomaga zachowanie homeostazy.

Bibliografia:

1. M. Khalil, G. R. Caponio, F. Diab, H. Shanmugam, 2022. „Unraveling the beneficial effects of herbal Lebanese mixture “Za’atar”. History, studies, and properties of a potential healthy food ingredient.” Journal of Functional Foods 90, 104993
2. Khalil M, Abdallah H, Razuka-Ebela D, Calasso M, De Angelis M, Portincasa P., 2023. „The Impact of Za’atar Antioxidant Compounds on the Gut Microbiota and Gastrointestinal Disorders: Insights for Future Clinical Applications” Antioxidants 12, 426
3. D. Thapa, P. Louis, R. Lossa i inn., 2015. „Essential oils have different effects on human pathogenic and commensal bacteria in mixed faecal fermentations compared with pure cultures” Microbiology, vol. 161, issue 2
4. J. A. Hawrelak, T. Cattley, S. P. Myers, 2009. „Essential oils in the treatment of intestinal dysbiosis: A preliminary in vitro study” Alternative Medicine Review 14(4):380-4
5. C. Del Bo’, S. Bernardi, A. Cherubini, M. Porrini i inn. 2021. „A polyphenol-rich dietary pattern improves intestinal permeability, evaluated as serum zonulin levels, in older subjects: The MaPLE randomised controlled trial„. Clinical Nutrition, vol. 40, issue 5, P3006-3018.
6. M. Paszkiewicz, A. Budzyńska, B. Różalska, B. Sadowska, 2012. „Immunomodulacyjna rola polifenoli roślinnych„. Postępy Higieny i Medycyny Dosw, 637-646.
7. P.R. Gabbai-Armelin, L. S. Sales, T. M. Ferrisse i inn., 2022. „A systematic review and meta-analysis of the effect of thymol as an anti-inflammatory and wound healing agent” Phythoterapy Research, vol. 36, issue 9, p. 3415-3443.
8. M. Khalil, H. Khalifeh, F. Baldini i in. 2020. „Antitumor Activity of Ethanolic Extract from Thymbra Spicata L. aerial Parts: Effect on Cell Viablity and Proliferation, Apoptosis Induction, STAT3, and NF-kB Signaling” Nutrition and Cancer, vol. 73, issue 7, p. 1193-1206
9. A. Al Kahlout, M. Fardoun, J. Mesmar i in. 2022. „Origanum syriacum L. Attenuates the Malignant Phenotype of MDA-MB231 Breast Cancer Cells„. Frontiers in Oncology, vol. 12, article 922196
10. Md. S. Hossain,Md. A. Kader,K. Wen Goh i in., 2022. „Herb and Spices in Colorectal Cancer Prevention and Treatment: A Narrative Review” Frontiers in Pharmacology, vol. 13, article 865801
11. S. A. Gabr, A. H. Alghadir, 2021. „Potential anticancer activities of Rhus coriaria (sumac) extract against human cancer cell lines” Bioscence reports, vol. 41, issue 5
12. H. Alsamri,K. Athamneh,G. Pintus i in., 2021. „Pharmacological and Antioxidant activities of Rhus coriaria L. (Sumac)” Antioxidants 10, 73
13. E. K. Akkol, G. Avci, I. Küçükkurt i in., 2009. „Cholesterol-reducer, antioxidant and liver protective effects of Thymbra Spicata L.var. spicata” Journal of Ethnopharmacology, vol. 126, issue 2, p. 314-319
14. G. Avci, E. Kupeli, A. Eryavuz i in., 2006. „Antihypercholesterolaemic and antioxidant activity assessment of some plants used as remedy in Turkish folk medicine” Journal of Ethnopharmacology, vol. 107, issue 3, p. 418-423
15. P. Wei, F Zhao, Z. Wang i in., 2022. „Sesame (Sesamum indicum L.): A Comprehensive Review of Nutritional Value, Phytochemical Composition, Health Benefits, Development of Food and Industrial Applications” Nutrients 14, 4079
16. C.M. Kumar, S. A. Singh, 2015. „Bioactive lignans from sesame (Sesamum indicum L.): evaluation of their antioxidant and antibacterial effects for food applications” Journal of Food Science and Technology, vol. 52 (5), p. 2934-2941
17. M. S. Sedeek, S. M. Afifi, M. K. Mansour i in., 2022. „Unveiling Antimicrobial and Antioxidant Compositional Differences between Dukkah and Za’atar via SPME-GCMS and HPLC-DAD” Molecules, vol.27 (19), 6471
18. R. K. Daouk, S. M Dagher, E. J. Sattout, 1995. „Antifungal Activity of the Essential Oil of Origanum syriacum L.” Journal of Food Protection, vol. 58, issue 10, p.1147-1149
19. K. Sakhr, S. E. Khatib, 2020. „Physiochemical properties and medicinal, nutritional and industrial applications of Lebanse Sumac (Syrian Sumac – Rhus coriaria): A review” Heliyon vol. 6, issue 1:e03207
20. M. El-Meligy, A. S. Awaad, G. A. Soliman i inn., 2017. „Prophylactic and curative anti-ulcerogenic activity and the possible mechanisms of action of some desert plants” Saudi Pharmaceutical Journal, vol. 25, issue 3, p. 387-396
21. https://dietetycy.org.pl/dieta-przeciwzapalna/
22. Ch. Luo, H. Sun, J. Peng i inn., 2020. „Rosmarinic acid exerts an antagonistic effect on nonalcoholic fatty liver disease by regulating the YAP1/TAZ-PPARγ/PGC-1α signaling pathway” Phytotherapy research, vol. 35, issue 2, p. 1010-1022
23. M. Al Hafi, M. El Beyrouthy, N. Ouaini i inn., 2016. „Antimicrobial Activity of Origanum libanoticum, Origanum ehrenbergii, and Origanum syriacum Growing Wild in Lebanon” Chemistry & Biodiversity, vol. 13, issue 5, p. 555-560
24. O-N. Kernou, Z. Azzouz, K. Madani, 2023. „Application of Rosmarinic Acid with Its Derivatives in the Treatment of Microbial Pathogens” Molecules, 28(10), 4243
25. Z. E. Suntres, J. Coccimiglio, M. Alipour, 2015. „The bioactivity and toxicological actions of carvacrol” Critical Reviews in Food Science and Nutrition, vol. 55, issue 3, p. 304-318
26. G. L. Vecchio, N. Cicero, V. Nava, 2022. „Chemical Characterization, Antibacterial Activity, and Embryo Acute Toxicity of Rhus coriaria L. Genotype from Sicily (Italy)” Foods, 11(4), 538
27. M. Imran, M. Aslam, S. A. Alsagaby, 2022. „Therapeutic application of carvacrol: A comprehensive review” Food Science & Nutrition 10(11), p. 3544-3561
28. J. Chao, Teh-Ia Huo, Hao-Yuan Cheng, 2014. „Gallic Acid Ameliorated Impaired Glucose and Lipid Homeostasis in High Fat Diet-Induced NAFLD Mice” Plos one, vol. 9, issue 5, e96969
29. Yasuyuki Oi, I-Ching Hou, Hiroyuki Fujita, Kazunaga Yazawa, 2011. „Antiobesity Effects of Chinese Black Tea (Pu-erh Tea) Extract and Gallic Acid” Phytotherapy Research 26: 475-481
30. V. Badmaev, Y. Hatakeyama, N. Yamazaki i inn., 2015. „Preclinical and clinical effects of Coleus forskohlii, Salacia reticulata and Sesamum indicum modifying pancreatic lipase inhibition in vitro and reducing total body fat” Journal of Functional Foods, vol. 15, May 2015, p. 44-51
31. B. Helli, K. Mowla, M. Mohammadshahi, 2014. „Effect of Sesamin Supplementation on Cardiovascular Risk Factors in Women with Rheumatoid Arthritis” Journal of the American College of Nutrition, vol. 35, issue 4, p. 300-307
32. Ö. Ertürk, 2010. „Antibacterial and antifungal effects of alcoholic extracts of 41 medicinal plants growing in Turkey” Czech Journal of Food Sciences, 28, 53-60