Żywieniowe i pozażywieniowe czynniki obniżające płodność

W dzisiejszych czasach każdy z nas ma świadomość, że codzienna dieta ma wpływ na zdrowie i kondycję organizmu. Jednak nadal mało się mówi o zależności między odżywianiem a płodnością. Okazuje się, że nie tylko geny czy młody wiek gwarantują bezproblemowe zajście w ciążę.

Chociaż istnieją rzadkie choroby, które niestety obniżają szansę na potomstwo, u zdecydowanej większości płodność determinuje styl życia i czynniki środowiskowe.

Jakie elementy w naszej diecie mogą negatywnie wpływać na płodność? Czego robić więcej, a czego unikać? W tym artykule dowiecie się jakie są czynniki żywieniowe i poza żywieniowe, które mają duże znaczenie w kontekście zdrowia reprodukcyjnego.

Niepłodność a bezpłodność

Czy niepłodność to to samo co bezpłodność? Z pewnością nie. 

Niepłodność to narastający problem nawet wśród młodych par. Szacuje się, że aż 13-17% par w okresie reprodukcyjnym doświadcza trudności w zajściu w ciążę. Chociaż dane są niepokojące, pamiętajmy, że najczęściej mamy ogromny wpływ na swoje zdrowie, w tym również na płodność [1].

Podczas gdy bezpłodność to stan nieodwracalny, polegający na utracie zdolności rozrodczej, niepłodność to zupełnie inna historia. O niepłodności mówimy, gdy para współżyje regularnie przez 12 miesięcy, bez stosowania środków antykoncepcyjnych, i w tym czasie kobieta nie może zajść w ciążę. Nie oznacza to jednak, że dla takiej pary nie ma szans na poczęcie/ potomstwo . Bardzo często wystarcza znalezienie przyczyny problemu i zmiana stylu życia [2].

Jakie mogą być przyczyny niepłodności?

Jedną z przyczyn niepłodności jest brak owulacji u kobiety, który może wynikać m.in z zespołu policystycznych jajników (PCOS), niedoczynności tarczycy czy też innych zaburzeń hormonalnych. Istotną kwestią jest też stan odżywienia – niedożywienie lub otyłość mogą hamować owulację, uniemożliwiając zapłodnienie. Warto wspomnieć, że zdrowie reprodukcyjne mężczyzn również jest kluczowe. Badania pokazują, że niepłodność męska przyczynia się do ponad 40% przypadków niepłodności na świecie.

Przeróżne badania wykazały, że styl życia, a zwłaszcza dieta, mogą wpływać na zdrowie reprodukcyjne, a prawidłowe odżywianie i stan odżywienia mogą zmniejszać ryzyko zaburzeń płodności. Przyjrzyjmy się zatem, czego warto unikać w diecie, aby wspierać płodność [3,4].

Żywieniowe czynniki obniżające płodność 

Alkohol

Każdy z nas doskonale wie, że spożywanie alkoholu w ciąży wiąże się z wieloma zagrożeniami zdrowotnymi dla płodu oraz zmniejszoną szansą urodzenia żywego dziecka. Czy alkohol ma jednak wpływ na samą płodność? Niestety tak.

Czym większe spożycie alkoholu, tym bardziej pogarsza się jakość nasienia – zarówno stężenie jak i przeżywalność plemników. Jeśli chodzi o kobiety, szanse zajścia w ciążę maleją wraz ze wzrostem spożycia alkoholu. Dotyczy to również kobiet, których tygodniowe spożycie alkoholu odpowiada pięciu lub mniej drinkom. Przy staraniu się o dziecko najrozsądniejsze jest zatem unikanie alkoholu, nie tylko ograniczanie jego spożycia [5,6].

Nasycone kwasy tłuszczowe oraz tłuszcze typu trans

Uwielbiane przez zdecydowaną większość słodkie oraz tłuste przekąski niestety nie pozostają obojętne dla płodności.

Wysokie spożycie nasyconych kwasów tłuszczowych (NKT) i tłuszczów trans generuje nadmierne ilości reaktywnych form tlenu, które mają szkodliwy wpływ na DNA plemników, przyczyniając się do mutacji. Badania pokazują, że przetworzone, czerwone mięso (np. w postaci kiełbas, wędlin czy salami), które jest wyjątkowo bogate w NKT, obniża całkowitą liczbę ruchliwych plemników. Dodatkowo, diety wysokoenergetyczne i wysoko przetworzone, które zazwyczaj obfitują w powyższe kwasy tłuszczowe, upośledzają spermatogenezę oraz syntezę testosteronu [7,8].

Produkty, które cechują się dużą zawartością kwasów tłuszczowych nasyconych oraz trans to słodycze (takie jak wafelki, ciastka i wyroby cukiernicze), przetwory mięsne i tłuste sery (żółte, camembert) czy bita śmietana.

To właśnie mężczyźni częściej sięgają po tłuste produkty pochodzenia zwierzęcego, dlatego warto tu podkreślić, że temat zdrowej diety w kontekście płodności powinien być również kierowany do mężczyzn.

Cukier

Jest to składnik, który występuje w nadmiarze w dietach gdzie dominują produkty przetworzone typu fast food. Nie jest to zapewne zaskoczenie, że cukier wpływa negatywnie na płodność. 

Istniejące dane sugerują, że wysokie spożycie cukru wiąże się z niższą jakością nasienia i zwiększoną niepłodnością wśród mężczyzn. Nie dotyczy to jednak owoców, lecz produktów przetworzonych, gdzie cukier został dodany np. słodzone napoje czy słodycze.

Niedobory pokarmowe

Które witaminy oraz składniki mineralne są kluczowe dla płodności? Wiadomo, że kobiety ciężarne szczególnie powinny zwracać uwagę na właściwą podaż składników odżywczych. W końcu dbają nie tylko o dobrostan siebie, ale też dziecka.
Dużo mniej się jednak mówi o wpływie poziomu mikroelementów na płodność kobiet, które odgrywają istotną rolę na różnych etapach płodności.
Przyjrzyjmy się nim.

Witaminy B6 i B12

Odgrywają one rolę w mechanizmach, które mają ogromne znaczenie dla płodności, takich jak embriogeneza. Niedobory witamin B12 i B6 częściej odnotowuje się u kobiet z zaburzeniami płodności [9].

Kwas foliowy

Kwas foliowy, inaczej witamina B9, jest to składnik, który najbardziej kojarzymy z ciążą. Odpowiedni poziom kwasu foliowego jest ważny dla jakości oocytów, dojrzewania, zapłodnienia i implantacji, a więc jest kluczowym elementem na każdym etapie prowadzącym do ciąży. Kwas foliowy odgrywa rolę w spermatogenezie, zatem również mężczyźni powinni zadbać o jego prawidłową podaż [9].

W okresie przedkoncepcyjnym 0,4 mg to standardowa, dzienna dawka. Warto zadbać o spożywanie warzyw bogatych w kwas foliowy takich jak brokuły, jarmuż czy marchew oraz owoców np. pomarańczy i bananów. Dodatkowa suplementacja jest jednak zalecana gdyż jakakolwiek obróbka termiczna zmniejsza ilość kwasu foliowego w żywności.

Cynk

Ten mikroelement jest ogromnie istotny zarówno dla płodności damskiej jak i męskiej. Cynk zaangażowany jest w rozwój jąder, dojrzewanie plemników i syntezę testosteronu. U kobiet, natomiast, cynk odgrywa rolę w przebiegu owulacji oraz syntezie DNA, która ma fundamentalne znaczenie dla rozwoju komórek jajowych [9].

Selen

Kobiety z niedoborem tego mikroelementu mają większe ryzyko zaburzeń fazy lutealnej, czyli fazy cyklu menstruacyjnego, w której dochodzi do implantacji. Niedobór progesteronu, który jest kluczowym hormonem dla podtrzymania ciąży w fazie lutealnej może spowodować, że endometrium jest mniej podatne na implantację, tym samym obniżając płodność kobiety.

Niedobór tego pierwiastka może również powodować niepłodność u mężczyzn, powodując pogorszenie jakości nasienia i ruchliwości plemników [10].

Witamina D3

Witamina, która wspiera odporność, zdrowie kości i zmniejsza ryzyko depresji i chorób autoimmunologicznych. Niedobór tej witaminy jest również związany ze stanami, które negatywnie wpływają na płodność jak PCOS czy endometrioza. 

Zbyt niski poziom witaminy D3 może też niekorzystnie wpływać na wyniki leczenia niepłodności, takie jak zapłodnienie in vitro (IVF) [11,12].

Dostarczanie właściwej ilości tej słonecznej witaminy poprzez suplementację oraz ekspozycję na promienie słoneczne może wspierać płodność również u mężczyzn, przykładowo poprzez poprawę ruchliwości plemników, tym samym zwiększając szansę na zapłodnienie [13].

Mikroelementy oraz witaminy z pewnością odgrywają istotną rolę w wspieraniu płodności. Przeciwutleniacze, takie jak witaminy C, E i A oraz mikroelementy, które mają właściwości przeciwutleniające (np. kwas foliowy i cynk) pomagają neutralizować nadmiar reaktywnych form tlenu. Nadmierna ich produkcja może zaburzać dojrzewanie oocytów czy też owulację oraz może się przyczyniać do rozwoju chorób obniżających płodność, takich jak zespół policystycznych jajników (PCOS) i endometrioza.

Czy masa ciała wpływa na płodność?

Ryzyko niepłodności jest najwyższe wśród osób znajdujących się na obydwu krańcach skali BMI. W porównaniu z kobietami o zalecanej masie ciała (BMI 20–25 kg / m2), u kobiet z niedowagą oraz otyłością (BMI ≥ 30 kg/m2) obserwowano większe ryzyko wystąpienia niepłodności, związanej z zaburzeniami owulacji. 

W przypadku mężczyzn, otyłość wiąże się z obniżoną płodnością, najprawdopodobniej jest to związane z zaburzeniami gospodarki hormonalnej. ​​Otyli mężczyźni bowiem wykazują obniżony stosunek testosteronu do estrogenu, co w konsekwencji upośledza płodność. Jak to się dzieje?

W tkance tłuszczowej występuje enzym aromataza, który przekształca testosteron w estrogen. Zatem czym większa ilość tkanki tłuszczowej, tym aktywność aromatazy wzrasta. Modele zwierzęce wykazały, że wysoki poziom estrogenu ma bezpośredni szkodliwy wpływ na spermatogenezę.

Wskaźnikowi BMI powyżej 30 i związanym z tym chorobom jak cukrzyca czy zespół metaboliczny, towarzyszy stres oksydacyjny, który negatywnie wpływa na ruchliwość plemników i zdolność do fuzji plemników z oocytami (komórkami jajowymi kobiety) [14].

Zaburzenia odżywiania – anoreksja, bulimia

Zaburzenia odżywiania takie jak anoreksja i bulimia zdecydowanie częściej dotykają kobiet niż mężczyzn. Wiele kobiet cierpiących na te choroby doświadcza przedłużonego braku miesiączki lub nieregularnych cykli menstruacyjnych. Wynikają one z długotrwałego ograniczania kalorii oraz czasem towarzyszącego nadmiernego wysiłku fizycznego.

Takie zaburzenia normalnego cyklu miesiączkowego u wielu kobiet z jadłowstrętem psychicznym są prawdopodobnie objawami obniżonego ogólnoustrojowego poziomu estrogenu wynikającego z przedłużonego ograniczania spożycia kalorii i / lub nadmiernego wysiłku fizycznego.

Badania ultrasonograficzne miednicy u kobiet z jadłowstrętem psychicznym wykazały, że po znacznej utracie wagi endometrium może być bardzo cienkie lub niewykrywalne. Jajniki natomiast cofają się do swojego niedojrzałego rozmiaru. To pokazuje, że u kobiet na długotrwałych i bardzo restrykcyjnych dietach problemem nie jest tylko brak owulacji uniemożliwiający zajście w ciążę, ale też zmiany w narządach rodnych, które utrudniłyby zapłodnienie.

Co ciekawe, wyniki badań wskazują, że współczynniki płodności u kobiet, które w przeszłości cierpiały na jadłowstręt psychiczny, nie różnią się od kobiet, które nie miały zaburzeń odżywiania.

Wskazuje się [31], że w przypadku wystąpienia zaburzeń odżywiania oraz zaburzeń płodności należy przede wszystkim terapię rozpocząć od wyeliminowania problemów z żywieniem. Dopiero w kolejnym kroku należy rozwiązać kolejne możliwe problemy – przyp. redakcji

Co natomiast ze zdrowiem narodzonych już dzieci? Kobiety z przebytym oraz trwającym jadłowstrętem psychicznym rodzą dzieci z mniejszą masą urodzeniową w porównaniu z kobietami bez zaburzeń odżywiania. Tę niższą masę urodzeniową w dużej mierze tłumaczy niższe BMI matek przed ciążą. Wydaje się jednak, że zaburzenia odżywiania z przeszłości nie wiążą się z niższymi wynikami w skali Apgar [15-19].

Pozażywieniowe czynniki obniżające płodność

Palenie tytoniu

Zapewne jest to kwestia oczywista, lecz mimo wszystko warto wspomnieć o negatywnym wpływie tego nawyku na płodność.

Palenie silnie uszkadza jakość gamet u obu płci, powodując zmniejszenie rezerwy jajnikowej u kobiet oraz znaczne zmniejszenie liczby i ruchliwości plemników u mężczyzn. Badania z 2019 roku pokazują, że kobiety, które paliły w przeszłości również mają zmniejszoną czynność jajników w porównaniu do osób niepalących [20]. 

Z pewnością można zatem stwierdzić, że palenie tytoniu jest czynnikiem obniżającym płodność i utrudniającym zajście w ciążę.

Brak aktywności fizycznej

Nietrudno wywnioskować, że skoro wskaźnik BMI wpływa na zdrowie reprodukcyjne to również tak jest w przypadku aktywności fizycznej. Jednak sprawa nie jest tak oczywista jak by się mogło wydawać. 

U niepłodnych kobiet z otyłością bądź nadwagą podjęcie aktywności fizycznej związane jest zarówno z utratą masy ciała jak i poprawą płodności. 

U kobiet szczupłych, natomiast, bardzo energiczna i intensywna aktywność fizyczna może przyczyniać się do nieświadomego, ujemnego bilansu energetycznego, co może zaburzać owulację [21].

Zatem dowolna forma ruchu ma potencjał zwiększający płodność wśród kobiet z nadwagą i otyłością, które stanowią grupę o wyższym ryzyku niepłodności. Wyniki badań pokazują jednak, że w przypadku kobiet z prawidłową masą ciała to właśnie zastąpienie intensywnej aktywności fizycznej umiarkowaną formą będzie działało korzystnie na zdrowie reprodukcyjne [22].

Stres psychologiczny, zaburzenia psychiczne

Stres towarzyszy każdemu z nas i nie da się go uniknąć. Nie mamy wpływu na przykre sytuacje, które pojawiają się w życiu, natomiast możemy sprawować kontrolę nad tym, jak reagujemy na nie. Najbardziej szkodliwy dla organizmu jest stres przewlekły, trwający przez długi czas. 

Nie pozostaje on obojętny również dla płodności. W reakcji stresowej następuje aktywacja osi HPA (podwzgórze-przysadka-nadnercza). Hormony wydzielane przed ten układ powodują zmiany w całej gospodarce hormonalnej, które wpływają na płodność kobiet. W badaniu na modelach zwierzęcych kortyzol, czyli tzw. hormon stresu, podany był w stężeniach porównywalnych do tych wytwarzanych u ludzi podczas reakcji/ sytuacji stresowej. Powodował on opóźnienie dojrzewania pęcherzyków i owulacji poprzez osłabienie wzrostu estrogenów i  hormonu luteinizującego (LH), które są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania układu rozrodczego kobiet [23,24]. 

Deprywacja snu

Sen jest kluczową składową zarówno zdrowia fizycznego jak i psychicznego. Rola snu w profilaktyce wielu chorób zyskuje na popularności i rzeczywiście ma ona solidne podstawy naukowe. Zaburzenia snu, zwłaszcza bezsenność, przyczyniają się do niezliczonych schorzeń, w tym chorób układu krążenia, nadciśnienia, depresji czy zaburzeń lękowych.

Czy w takim razie zaburzony sen lub jego zbyt mała ilość mogą wpływać także na płodność? 

Wiadomo, że bezsenność powoduje aktywację osi HPA, czyli tej samej, która aktywuje się pod wpływem bodźca stresowego. Zatem patrząc na omówiony wcześniej wpływ stale pobudzonego kortyzolu na hormony płciowe kobiet, chroniczna bezsenność również może być przyczyną niepłodności.

Ponadto stwierdzono, że kobiety z obniżoną rezerwą jajników są 30 razy bardziej narażone na zaburzenia snu, co pokazuje jak silny jest związek między jakością snu a płodnością.

Temat wpływu rytmu okołodobowego oraz snu na płodność jest niezwykle obszerny. Warto jednak pamiętać, że deprywacja snu oraz tryb pracy zmianowej, do czego organizm nie jest przystosowany, będą miały negatywne skutki dla gospodarki hormonalnej i w konsekwencji również dla zdolności reprodukcyjnych [25].

Starszy wiek

Z biegiem czasu zdolności reprodukcyjne każdego człowieka maleją – to zupełnie naturalne. Jednak zauważa się tendencję wzrostową jeśli chodzi o wiek, w którym kobiety i mężczyźni zostają rodzicami. Jak duże znaczenie ma zatem wiek na naszą płodność? 

Spadek płodność wraz z wiekem to zapewne kwestia bardziej oczywista u kobiet. Przeprowadzono badania na członkach sekty, która zabrania stosowania antykoncepcji, a więc jest doskonałą grupą do obserwowania zmian płodności wraz z wiekiem. Badanie to wykazało, że aż 11% kobiet było bezpłodnych w wieku 34 lat, 33% w wieku 40 lat i 87% w wieku 45 lat. Dalsze badania pokazały, że płodność gwałtownie spada po 35 roku życia, więc wyłącznie z fizjologicznego punktu widzenia, kobiety planujące posiadanie dzieci powinny wziąć to pod uwagę.

Porównując kobiety z mężczyznami, pod względem płodności płeć męska ma nieco „łatwiej”. Średni wytrysk zawiera ponad 40 milionów plemników, natomiast kobiety w ciągu całego okresu reprodukcyjnego mają „do dyspozycji” tylko 400 – 500 oocytów. Dodatkowo jajniki nie mają zdolności do regeneracji oocytów. Oczywiście, do zapłodnienia potrzebny jest tylko jeden oocyt i jeden plemnik, jednak te liczby pokazują wyraźną różnicę między kobietami i mężczyznami w tym aspekcie. 

Chociaż rezerwa jajnikowa u kobiet jest kluczowa, wiek partnera płci męskiej również ma znaczący wpływ na zdrowie reprodukcyjne. Istnieje bowiem związek między wiekiem partnera a częstością występowania wad wrodzonych i anomalii chromosomowych. Co równie istotne dla zapłodnienia, obniżony poziom testosteronu może powodować spadek libido, zaburzenia erekcji i trudności w osiągnięciu wytrysku [26].

PCOS, czyli zespół policystycznych jajników

PCOS stanowi aż 80% przypadków niepłodności, która wynika z braku owulacji. Chociaż przyczyna PCOS jest nieznana, najczęściej powiązany jest z opornością na insulinę i otyłością. To jednak nie choroba, ale zespół objawów, takich jak hiperandrogenizm, insulinooporność i cysty na jajnikach wykryte podczas USG. Jak to się dzieje, że objawy te najczęściej hamują owulację? W odpowiedzi na nadmiar insuliny jajniki wytwarzają androgeny (np. testosteron), co zaburza proces owulacji. Chociaż PCOS jest powiązane z otyłością, kobiety z prawidłową masą ciała również mogą się z nim zmagać. Najważniejsze jest znalezienie przyczyny PCOS, jaką może być zaburzona gospodarka węglowodanowa czy przewlekły stan zapalny w organizmie [27].

Czynniki środowiskowe, w tym nawyki żywieniowe, odgrywają ważną rolę w profilaktyce i leczeniu zespołu policystycznych jajników. To właśnie modyfikacje stylu życia są najważniejszymi strategiami terapeutycznymi u pacjentek z PCOS. Są to utrzymanie prawidłowej masy ciała i regularna aktywność fizyczna, poprawa insulinooporności poprzez stosowanie diety o niskim indeksie i ładunku glikemicznym, ale też wyrównanie ewentualnych niedoborów np. witaminy D3, kwasów omega 3 i ograniczenie spożycia nasyconych kwasów tłuszczowych [28].

Niedoczynność tarczycy 

Wydaje się, że ta choroba dotyka co raz więcej ludzi, w tym w przeważającej większości kobiet. Częstość występowania niedoczynności tarczycy u kobiet w wieku rozrodczym wynosi 2–4%. Stan niedoczynnej tarczycy nie pozostaje obojętny dla płodności, często zaburzając gospodarkę hormonalną, w tym hormony płciowe. 

Niedoczynność tarczycy może wpływać na płodność poprzez występowanie cykli bezowulacyjnych oraz zaburzeń fazy lutealnej, która jest kluczowa dla implantacji zarodka po zapłodnieniu. 

Badanie z 2012 roku pokazało, że spośród 394 niepłodnych kobiet, aż 23,9% miało niedoczynność tarczycy (TSH> 4,2 μIU / ml). Po wdrożeniu leczenia tyroksyną aż 76,6% kobiet z niedoczynnością poczęło w ciągu 6 tygodni do 1 roku. To pokazuje jak ściśle współgrają ze sobą hormony tarczycy oraz hormony płciowe [30].
Niedoczynność tarczycy wiąże się ze zwiększoną produkcją tyreoliberyny, która pobudza przysadkę do wydzielania nie tylko TSH, ale też prolaktyny, która działa hamująco na owulację

Warto również wspomnieć o badaniu poziomu TSH (hormonu przysadki) przed ciążą, które nie powinno wynosić więcej niż 2.5 mIU/L w pierwszym trymestrze ciąży ze względu na większe ryzyko poronienia [29].

Recepta na poprawę płodności

Tyle zaleceń, jeszcze więcej przeciwwskazań…

Jak zatem powinna wyglądać nasza dieta oraz styl życia, by wspierać płodność?

Podstawą powinna być dieta przeciwzapalna, obfitująca w świeże warzywa, owoce, produkty pełnoziarniste oraz strączki, ryby i orzechy. Czym mniej produktów przetworzonych i pakowanych, tym lepiej. Po wyroby z czerwonego mięsa oraz słodycze sięgajmy okazjonalnie.

Warto opierać swoją dietę o model żywienia śródziemnomorskiego, w którym dominują produkty pochodzenia roślinnego, ryby oraz oliwa z oliwek jako najczęściej używane źródło tłuszczu. 

Dbajmy o właściwą podaż mikroelementów oraz witamin z dietą, w niektórych przypadkach warto wziąć pod uwagę również okresową suplementację.

Ograniczmy spożycie alkoholu, bez względu na to czy jest to wódka czy piwo. Zrezygnujmy z palenia tytoniu i zwiększmy poziom aktywności fizycznej w codziennym życiu, niezależnie czy jest to siłownia, jazda na rowerze czy pływanie. 

Starajmy się funkcjonować zgodnie z naszym rytmem okołodobowym, wystawiając się na światło naturalne w ciągu dnia oraz ograniczając wieczorną ekspozycję na urządzenia elektroniczne, które blokują wydzielanie melatoniny, co w konsekwencji zaburza sen. Pamiętajmy, że optymalna długość snu, w zależności od wieku, to 7-9h.

Podsumowanie

Na zdrowie reprodukcyjne składa się wiele czynników żywieniowych – są to między innymi dieta przeciwzapalna bogata w antyoksydanty i właściwa podaż mikroelementów i witamin istotnych w kontekście płodności. Wysokie spożycie alkoholu, cukru i żywności przetworzonej bogatej w kwasy tłuszczowe nasycone oraz trans przyczyniają się natomiast do obniżenia płodności. 
Warto pamiętać, że zarówno otyłość jak i niedożywienie wynikające z zaburzeń odżywiania będą obniżały szanse zajścia w ciążę. Do czynników poza żywieniowych negatywnie wpływających na płodność zaliczymy brak aktywności fizycznej bądź jej nadmiar, deprywacja snu oraz palenie tytoniu. 
Zwróćmy również uwagę na zaburzenia hormonalne, które zwiększają ryzyko niepłodności, takie jak niedoczynność tarczycy i PCOS u kobiet. Wiek ma również istotny wpływ na płodność – niestety biologię człowieka trudno oszukać.

Pamiętajmy, że zdrowie reprodukcyjne naprawdę leży w naszych rękach i czasem nawet niewielkie zmiany w codziennym życiu mogą skutecznie poprawić płodność i pomóc zajść w ciążę.

Źródła:

1. Sińska, B., Kucharska, A., & Dmoch-Gajzlerska, E. (2014). [The diet in improving fertility in women]. Polski Merkuriusz Lekarski: Organ Polskiego Towarzystwa Lekarskiego, 36(216), 400–402.
2. Kiedy mówimy o niepłodności: definicja niepłodności, przyczyny. (n.d.). Klinika Nieplodnosci Angelius Provita.
3. What  are some possible causes of female infertility? (2017, January 31). National Institute of Child Health and Human Development.
4. What  lifestyle and environmental factors may be involved with infertility in females  and males? (2017, January 31). National Institute of Child Health and Human Development.
5. Gude, D. (2012). Alcohol and fertility. Journal of Human Reproductive Sciences, 5(2), 226.
6. Jensen, T. K., Hjollund, N. H. I., Henriksen, T. B., Scheike, T., Kolstad, H., Giwercman, A., Ernst, E., Bonde, J. P., Skakkebæk, N. E., & Olsen, J. (1998). Does moderate alcohol consumption affect fertility? Follow up study among couples planning first pregnancy. BMJ : British Medical Journal, 317(7157), 505–510.
7. Afeiche MC, Williams PL, Gaskins AJ, et al. Meat intake and reproductive parameters among young men. Epidemiology. 2014;25:323–330.
8. Giahi, L., Mohammadmoradi, S., Javidan, A., & Sadeghi, M. R. (2016). Nutritional modifications in male infertility: a systematic review covering 2 decades. Nutrition Reviews, 74(2), 118–130.
9. Schaefer, E., & Nock, D. (2019). The Impact of Preconceptional Multiple-Micronutrient Supplementation on Female Fertility. Clinical Medicine Insights: Women’s Health, 12, 1179562X1984386. 
10. Pieczyńska, J., & Grajeta, H. (2015). The role of selenium in human conception and pregnancy. Journal of Trace Elements in Medicine and Biology, 29, 31–38.
11. Schaefer, E., & Nock, D. (2019). The Impact of Preconceptional Multiple-Micronutrient Supplementation on Female Fertility. Clinical Medicine Insights: Women’s Health, 12, 1179562X1984386.
12. Pilz, S., Zittermann, A., Obeid, R., Hahn, A., Pludowski, P., Trummer, C., Lerchbaum, E., Pérez-López, F., Karras, S., & März, W. (2018). The Role of Vitamin D in Fertility and during Pregnancy and Lactation: A Review of Clinical Data. International Journal of Environmental Research and Public Health, 15(10), 2241.
13. Cito, G., Cocci, A., Micelli, E., Gabutti, A., Russo, G. I., Coccia, M. E., Franco, G., Serni, S., Carini, M., & Natali, A. (2020). Vitamin D and Male Fertility: An Updated Review. The World Journal of Men’s Health, 38(2), 164–177.
14. Giahi, L., Mohammadmoradi, S., Javidan, A., & Sadeghi, M. R. (2016). Nutritional modifications in male infertility: a systematic review covering 2 decades. Nutrition Reviews, 74(2), 118–130.
15. Hoffman, E. R., Zerwas, S. C., & Bulik, C. M. (2011). Reproductive issues in anorexia nervosa. Expert Review of Obstetrics & Gynecology, 6(4), 403–414. 
16. Panth, N., Gavarkovs, A., Tamez, M., & Mattei, J. (2018). The Influence of Diet on Fertility and the Implications for Public Health Nutrition in the United States. Frontiers in Public Health, 6.
17. Silvestris, E., Lovero, D., & Palmirotta, R. (2019). Nutrition and Female Fertility: An Interdependent Correlation. Frontiers in Endocrinology, 10.
18. Szostak-Węgierek, D. (2011). [Nutrition and fertility]. Medycyna Wieku Rozwojowego, 15(4), 431–436.
19. Nazni, P. (2014). Association of western diet & lifestyle with decreased fertility. The Indian Journal of Medical Research, 140(Suppl 1), S78–S81.
20. VANVOORHIS, B., DAWSON, J., STOVALL, D., SPARKS, A., & SYROP, C. (1996). The effects of smoking on ovarian function and fertility during assisted reproduction cycles. Obstetrics & Gynecology, 88(5), 785–791.
21. Evenson, K. R., & Hesketh, K. R. (2016). Studying the Complex Relationships Between Physical Activity and Infertility. American Journal of Lifestyle Medicine, 10(4), 232–234.
22. Wise, L. A., Rothman, K. J., Mikkelsen, E. M., Sørensen, H. T., Riis, A. H., & Hatch, E. E. (2012). A prospective cohort study of physical activity and time to pregnancy. Fertility and Sterility, 97(5), 1136-1142.e4.
23. Palomba, S., Daolio, J., Romeo, S., Battaglia, F. A., Marci, R., & La Sala, G. B. (2018). Lifestyle and fertility: the influence of stress and quality of life on female fertility. Reproductive Biology and Endocrinology, 16(1). 
24. Palomba, S., Daolio, J., Romeo, S., Battaglia, F. A., Marci, R., & La Sala, G. B. (2018). Lifestyle and fertility: the influence of stress and quality of life on female fertility. Reproductive Biology and Endocrinology, 16(1). 
25. Kloss, J. D., Perlis, M. L., Zamzow, J. A., Culnan, E. J., & Gracia, C. R. (2015). Sleep, sleep disturbance, and fertility in women. Sleep Medicine Reviews, 22, 78–87.
26. Harris, I. D., Fronczak, C., Roth, L., & Meacham, R. B. (2011). Fertility and the aging male. Reviews in Urology, 13(4), e184-90.
27. Ndefo, U. A., Eaton, A., & Green, M. R. (2013). Polycystic Ovary Syndrome. Pharmacy and Therapeutics, 38(6), 336–355.
28. Faghfoori, Z., Fazelian, S., Shadnoush, M., & Goodarzi, R. (2017). Nutritional management in women with polycystic ovary syndrome: A review study. Diabetes & Metabolic Syndrome: Clinical Research & Reviews, 11, S429–S432.
29. Vol 3 Issue 8 p.5-6. (n.d.). American Thyroid Association.
30. Verma, I., Juneja, S., Sood, R., & Kaur, S. (2012). Prevalence of hypothyroidism in infertile women and evaluation of response of treatment for hypothyroidism on infertility. International Journal of Applied and Basic Medical Research, 2(1), 17.
31. Grinstead, E., & Stevenson, E. (2022). Understanding the Effects of Disordered Eating on Fertility and Fertility Outcomes. Nursing for women’s health, S1751-4851(22)00143-X. Advance online publication. https://doi.org/10.1016/j.nwh.2022.07.001

• Data pierwotnej publikacji: 30.10.2020
• Data ostatniej aktualizacji o wyniki badań: 26.08.2022