Choroby cywilizacyjne. Czym są, jakie są ich przyczyny i jak się im zapobiegać?

Średni czas życia człowieka zwiększa się we wszystkich krajach uprzemysłowionych. Wzrost ten nie jest jednak równoznaczny z polepszeniem jakości życia. Choroby cywilizacyjne, takie jak choroby serca, nowotwory, cukrzyca, zawał mięśnia sercowego oraz przewlekła choroba płuc są odpowiedzialne za śmierć 41 milionów ludzi rocznie. Stanowi to aż 71% wszystkich zgonów na świecie. Jak widać, jest to ogromny problem. Niesie on za sobą konsekwencje zdrowotne dla jednostek i ich rodzin. W efekcie grozi również przeciążeniem systemów opieki zdrowotnej. Zapobieganie chorobom niezakaźnym i ich kontrolowanie jest globalnym celem postawionym przez WHO [1]. 

Spis treści:

1. Jakie choroby należą do chorób cywilizacyjnych?
2. Kto jest zagrożony chorobami cywilizacyjnymi?
3. Jakie są ich przyczyny?
4. Jak im zapobiegać?
5. Błędne koło
6. Podsumowanie
7. Bibliografia

Jakie choroby należą do grupy chorób cywilizacyjnych?

Według WHO zdrowie jest stanem całkowitego dobrobytu fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie tylko brakiem obiektywnie istniejącej choroby czy niepełnosprawności [2]. Choroby cywilizacyjne to wszystkie jednostki chorobowe występujące globalnie, które są powszechnie znane i stanowią ogromny problem społeczny i medyczny [3].

Do najważniejszych chorób XXI wieku w Polsce należą:

• nadciśnienie tętnicze,
• choroba niedokrwienna serca,
• cukrzyca,
• nadwaga i otyłość,
• nowotwory,
• alergie,
• przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP),
• choroba wrzodowa,
• zaburzenia psychiczne i nerwica [4].

Spośród powyższych chorób, za największą liczbę zgonów odpowiadają choroby układu sercowo-naczyniowego. 

Kogo dotyczą choroby cywilizacyjne?

Choroby cywilizacyjne dotykają osób w każdym wieku, w każdym kraju i regionie świata. Często są związane ze starszymi grupami wiekowymi, ale dotykają także coraz większej liczby młodszych osób. Szacuje się, że są przyczyną przedwczesnej śmierci aż 15 milionów osób między 30. a 69. rokiem życia. Znaczna część zachorowań i zgonów dotyczy krajów o niskim i średnim dochodzie [1]. Kobiety częściej zapadają na choroby cywilizacyjne. Śmiertelność z ich powodu jest jednak wyższa w przypadku mężczyzn [5]. 

W Polsce ponad 360 000 ludzi umiera rocznie z powodu chorób cywilizacyjnych. Choroby te są odpowiedzialne za 90% wszystkich zgonów w naszym kraju [6].

Jakie są przyczyny powstawania chorób cywilizacyjnych u ludzi?

Wzrost liczby osób z chorobami cywilizacyjnymi jest związany głównie z czterema czynnikami:

• brakiem aktywności fizycznej,
• niezdrową dietą,
• szkodliwym spożywaniem alkoholu,
• używaniem tytoniu [7].

Na ich rozwój wpływa postęp cywilizacyjny oraz nieprawidłowy styl życia. Do ważnych czynników wpływających negatywnie na nasze zdrowie zaliczyć należy chroniczny stres i zaburzenia rytmu doborowego. 

Tytoń

Palenie papierosów jest jednym z głównych czynników stylu życia wpływających na nasze zdrowie.

Przypuszcza się, że palenie wyrobów tytoniowych stanowi przyczynę ponad 20 chorób lub grup schorzeń. Dym tytoniowy prowadzi do zaburzeń czynnościowych w układzie oddechowym i zwiększenia przepuszczalności nabłonka płuc. Obecny w papierosach tlenek węgla (CO) powoduje zmniejszenie ilości tlenu dostępnego dla tkanek.

Składniki dymu tytoniowego wykazują działanie mutagenne i rakotwórcze [8]. Korzyści wynikające z rzucenia palenia pojawiają się bardzo szybko. Natychmiast spada ryzyko ostrego zawału mięśnia sercowego i śmiertelność. Wraz z upływem lat zmniejsza się prawdopodobieństwo zachorowania na raka płuc [9]. 

Alkohol  

Dla większości osób, małe ilości alkoholu nie są wielce niekorzystne. Konsekwencje jego spożycia stają się widoczne w przypadku długotrwałej i nadmiernej konsumpcji.

Przyjmowanie wysokich dawek alkoholu przyczynia się do: rozwoju demencji, spadku stanu odżywienia, marskości wątroby i powstania nowotworów [10]. Co więcej, alkohol został zidentyfikowany jako główny czynnik ryzyka niepełnosprawności i śmierci na całym świecie [11]. 

Jak zapobiegać chorobom cywilizacyjnym?

WHO szacuje, że można zapobiec aż 80% zgonów spowodowanych chorobami cywilizacyjnymi [12]. Konsekwencjom chorób XXI wieku można zaradzić, wykorzystując istniejącą wiedzę. Kompleksowe i zintegrowane działania rządowe są niezbędnym środkiem do osiągnięcia celu. Ogromne znaczenie mają także decyzje podejmowane przez jednostki.

Warto przyjrzeć się czynnikom odpowiedzialnym za powstawanie chorób niezakaźnych, aby móc podejmować świadome i korzystne decyzje. 

Nawyki żywieniowe 

Ogromny, jeśli nie największy, wpływ na powstawanie chorób cywilizacyjnych ma dieta. Dzisiejsze wzorce żywieniowe różnią się od tych, które reprezentowali nasi przodkowie. Można wyodrębnić podział na 7 elementów, które uległy zmianie:

• ładunek glikemiczny,
• skład kwasów tłuszczowych,
• skład makroskładników odżywczych, 
• gęstość mikroelementów,
• równowaga kwasowo-zasadowa,
• stosunek sodu do potasu,
• zawartość błonnika [13].

Model diety zachodniej znacznie przyczynia się do rozwoju chorób cywilizacyjnych. Żywność przetworzona, nadmiar produktów słodzonych, fast foody i małe spożycie owoców i warzyw niosą za sobą liczne konsekwencje zdrowotne. Na skutek nadmiernej podaży energii i niskiej aktywności fizycznej obecnie zmagamy się z pandemią otyłości.

Na jej powstawanie mają wpływ głównie czynniki środowiskowe, a czynniki genetyczne odgrywają znacznie mniejszą rolę. Oznacza to, że w zdecydowanej większości przypadków odpowiednie wybory żywieniowe są w stanie zapobiec rozwojowi nadwagi i otyłości.

Otyłość jest wynikiem albo przyczyną szeregu innych chorób przewlekłych, takich jak: nowotwory, choroby układu krążenia, nadciśnienie czy choroba zwyrodnieniowa stawów. Schorzenia te znacznie obniżają długość i jakość życia.

Nadmierne spożycie kalorii i zwiększona akumulacja tłuszczu aktywują produkcję cytokin prozapalnych. Przyczyniają się też do zmniejszenia wrażliwości receptorów insulinowych. To zaś zwiększa ryzyko cukrzycy. Otyłość prowadzi do zwiększenia stresu oksydacyjnego, który również odgrywa rolę w etiopatogenezie insulinooporności i cukrzycy typu 2 [14]. 

Skład mikroflory jelit jest zależny od przyjmowanych pokarmów, a jego dysbioza przyczynia się do powstawania stanu zapalnego. Co więcej, zaburzenia składu i różnorodności mikrobioty przyczyniają się do rozwoju chorób cywilizacyjnych. Wśród nich są: cukrzyca, otyłość, alergie, choroby nowotworowe i autoimmunizacyjne, a nawet zaburzenia psychiczne. Na profil mikrobiologiczny jelit oddziałują czynniki, na które nie mamy wpływu. Istnieje jednak szereg takich, które podlegają naszej woli. Należą do nich między innymi:

• prawidłowa dieta, obfita w probiotyki i prebiotyki,
• unikanie produktów wysokoprzetworzonych, 
• ograniczanie zbędnej antybiotykoterapii,
• umiejętne zarządzanie stresem,
• zapewnienie dzieciom kontaktu z mikrobiotą środowiska zewnętrznego [15].

Obecnie dużą rolę w prewencji chorób cywilizacyjnych przypisuje się przeciwutleniaczom. Stres oksydacyjny jest jedną z przyczyn wielu chorób, takich jak: nowotwory, miażdżycą, cukrzyca i schorzenia reumatyczne. Wolne rodniki mogą być odpowiedzialne za powstawanie choroby Parkinsona czy choroby Alzheimera.

Antyoksydanty, obecne w wielu roślinach, mają zdolność do wychwytywania wolnych rodników [16]. Obecnie prowadzone są liczbę badania dotyczące wpływu przeciwutleniaczy na prewencję chorób cywilizacyjnych. O ile ich wyniki nie zawsze są spójne, to nie można zaprzeczyć, że obecność substancji przeciwutleniających w diecie ma działanie prozdrowotne [17].

Rekomendowane modele diet w profilaktyce

Dieta śródziemnomorska

Pozytywny wpływ na zdrowie ma dieta śródziemnomorska. Stosowana jest jako potencjalne narzędzie w klinicznym leczeniu wielu stanów chorobowych. To także element profilaktyki i promocji zdrowia.

Model diety śródziemnomorskiej charakteryzuje się obecnością węglowodanów złożonych i błonnika, wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, a także związków antyoksydacyjnych. Wpływa pozytywnie na przywrócenie eubiozy mikrobioty jelitowej, pomaga uniknąć niedożywienia i wspomaga odporność.

Do korzyści płynących ze stosowania tej diety można zaliczyć: obniżenie poziomu lipidów w surowicy, ochronę przed stresem oksydacyjnym, zapobieganie nowotworom i chorobom układu krążenia, a także zmniejszenie stanu zapalnego organizmu [18].

Dieta DASH

Warte uwagi są także wzorce żywieniowe diety DASH, której założenia opierają się na spożywaniu owoców i warzyw, niskotłuszczowych produktów mlecznych, produktów pełnoziarnistych, drobiu i ryb. Zaleca się niską konsumpcję czerwonego mięsa, słodyczy i napojów słodzonych. Badania wskazują, że dieta DASH może być skutecznym sposobem leczenia chorób XXI wieku [19].

Stres

Stres definiuje się jako reakcję organizmu na zagrożenie. Jego główną funkcją jest stworzenie warunków do jego przetwarzania. Niegdyś odgrywał istotną rolę w przetrwaniu naszych przodków. Obecnie wiemy, że w zależności od predyspozycji jednostki stres może wpływać mobilizująco (eustres) lub negatywnie (distres).

W dzisiejszych czasach stres, a właściwie distres, jest już nieodłącznym elementem życia. Większość z nas jest dotknięta przez chroniczny stres. Jego skutki bardzo negatywnie wpływają na nasze zdrowie. Związek między występowaniem chorób cywilizacyjnych a stresem jest dwukierunkowy. Z jednej strony sytuacje stresowe stanowią współprzyczyny chorób, a z drugiej — choroba i jej konsekwencje są źródłem stresu psychologicznego [20].

 Z fizjologicznego punktu widzenia chroniczny stres prowadzi między innymi do:

• wzrostu ciśnienia krwi, 
• drastycznego spadku poziomu wapnia i magnezu,
• zaburzeń rytmu serca,
• wahań poziomu cukru we krwi, a w konsekwencji do insulinooporności,
• stale podwyższonego stężenia wolnych kwasów tłuszczowych we krwi, 
• nadżerek i owrzodzeń błon śluzowych,
• rozregulowania apetytu – braku łaknienia lub obżarstwa,
• przedwczesnego starzenia się skóry i narządów wewnętrznych.

Z perspektywy psychologicznej przewlekły stres może powodować:

• stany depresyjne,
• nerwicę i choroby afektywne,
• reakcje lękowe,
• agresywne zachowania,
• reakcje ucieczkowe [20].

Kiedy obie te płaszczyzny się na siebie nałożą, to dochodzi do zmęczenia, a nawet wyczerpania organizmu. Taki stan przyczynia się pośrednio i bezpośrednio do rozwoju chorób cywilizacyjnych. 

W jaki sposób zatem sobie z tym poradzić, jeżeli jedno wynika z drugiego? Niezbędna jest odpowiednia adaptacja do sytuacji stresowych. W redukcji i kontroli stresu pomocne mogą być działania, takie jak:

• aktywność fizyczna, uprawianie sportu,
• kontakt z naturą,
• bliskie relacje z innymi ludźmi, 
• dbanie o zdrową dietę, 
• zapewnienie odpowiedniej ilości snu,
• stosowanie technik relaksacyjnych (ćwiczenia oddechowe, joga, medytacja, mindfullness),
• samoobserwacja i rozpoznawanie sygnałów z ciała i umysłu [21].

Jak widać, istnieje wiele technik pomagających zmniejszać napięcie i wszechobecny stres. Warto próbować różnych metod, aby znaleźć tę, która odpowiada nam najbardziej. 

Aktywność fizyczna 

Siedzący brak życia i postępująca automatyzacja obecnego świata znacznie zmniejszyły ilość ruchu w naszym życiu. Nasi przodkowie w erze paleolitycznej przeznaczali około 1000 kcal dziennie na aktywność fizyczną. Ich bilans energii z pożywienia do energii przeznaczonej na ruch wynosił 3:1. Współcześnie, osoby z pracą umysłową wydatkują około 300 kcal dziennie przy spożywaniu 2100 kcal, co daje proporcję 1:7 [22]. Jak widać, różnica jest ogromna i nie bez konsekwencji dla naszego zdrowia. Odpowiednia ilość aktywności fizycznej niesie za sobą wiele korzyści, takich jak:

• redukcja tkanki tłuszczowej,
• obniżenie wysokiego stężenia insuliny, poprawa tolerancji glukozy oraz profilu lipidów, 
• obniżenie wysiłkowego i spoczynkowego ciśnienia krwi oraz tętna,
• poprawa sprawności,
• poprawa ogólnego samopoczucia i zdrowia psychicznego,
• poprawa stanu emocjonalnego (zmniejszenie stanów lękowych, depresji) [22]. 

Warto zwrócić uwagę, że aktywność fizyczna jest traktowana jako postępowanie pierwszego rzutu w leczeniu otyłości [22]. Co więcej, ruch zalecany jest także osobom starszym, w celu utrzymania wydolności fizycznej i aktywności społecznej.

Ćwiczenia muszą jedynie być dobrane odpowiednio do wieku, stanu zdrowotnego i fizjologicznego, a także chorób współistniejących danej osoby. Istnieje tyle form wysiłku fizycznego, że każdy z nas jest w stanie wybrać aktywność pasującą do swoich możliwości i upodobań.

Rytm dobowy

Cykliczność naszego świata jest nieodłącznym elementem codzienności. Funkcjonujemy w dobowym rytmie 24-godzinnym, w rytmie tygodni, miesięcy i lat. Cykl dobowy jest szczególnie istotny względem naszego zdrowia.

Dla naszego zegara biologicznego szczególne znaczenie ma cykl dobowy. Umożliwia on synchronizację procesów biologicznych i behawioralnych z zewnętrznym środowiskiem. Endogenne rytmy okołodobowe są resetowane co 24 godziny w odpowiedzi na światło i ciemność. W ciągu ostatniego stulecia granice pomiędzy nocą i dniem zostały zatarte przez ekspozycję na sztuczne światło. Znaczącą rolę odgrywają także podróże i praca zmianowa. Skutki zaburzeń rytmu dobowego stają się obecnie coraz bardziej widoczne. 

Światło jest głównym bodźcem pobudzającym nasz organizm i służy do odróżniania dnia od nocy. Niewłaściwa i nadmierna ekspozycja na światło, szczególnie w nocy, zaburza nasz zegar biologiczny. Wskazuje się na związek między zaburzeniami nastroju i snu, a światłem i rytmami okołodobowymi.

Przykładem jest występowanie choroby afektywnej sezonowej, w której obserwuje się wahania nastroju w zależności od pory roku. Zaburzenia snu są często jednym z kryteriów diagnostycznych depresji, choroby afektywnej dwubiegunowej, lęku uogólnionego, zespołu stresu pourazowego i innych zaburzeń nastroju [24].

Co więcej, badania wskazują, że zakłócenia rytmu dobowego zwiększają ryzyko wystąpienia zespołu metabolicznego, otyłości i cukrzycy typu 2 . Zaburzenia 24-godzinnego cyklu modyfikują wewnątrzkomórkowe zegary biologiczne. W ten sposób przyczyniają się do zmniejszenia wrażliwości receptorów insulinowych, podwyższenia poziomów triglicerydów i stężenia niektórych hormonów [25]. 

Mimo dobrze poznanych konsekwencji zaburzeń zegara biologicznego wciąż nie przykłada się dużej wagi do korygowania rytmu dobowego w celach zdrowotnych [26]. Wyrwanie się ze słabych nawyków może być ciężkie. W celu optymalizacji swojego wewnętrznego zegara można dokonać kilku zmian, takich jak:

• stworzenie harmonogramu snu — chodzenie spać i wstawanie o tej samej godzinie,
• ograniczenie bodźców, takich jak światło i hałas,
• aktywność fizyczna w pierwszej połowie dnia, najlepiej w godzinach porannych – ćwiczenia wieczorem mogą być dla niektórych zbyt stymulujące,
• unikanie kofeiny, która może negatywnie wpływać na zdolność organizmu do wyciszenia,
• ograniczenie ekspozycji na sztuczne światło przed snem [27]. 

Te kroki mogą być ważnym elementem poprawy higieny snu i rytmu dobowego. Warto jednak pamiętać, że w przypadku cięższych zaburzeń konieczna jest konsultacja z lekarzem i wprowadzenie odpowiedniego leczenia. Nie można lekceważyć problemów z zegarem biologicznym. 

Błędne koło?

Po zapoznaniu się z czynnikami powodującymi choroby cywilizacyjne widać, że wiele z nich jest ze sobą powiązanych. Nieodpowiednia dieta, stres, brak aktywności fizycznej i zaburzenia rytmu dobowego oddziaływają na siebie wzajemnie. W przypadku niektórych zaburzeń trudno jest powiedzieć, co jest chorobą pierwotną, a co wtórną. Można zadać sobie pytanie, jak sobie z tym poradzić?

Jeśli dotyczy nas kilka schorzeń z grupy chorób cywilizacyjnych, a jedna wpływa na drugą, to czy można temu zadziałać? Na pewno nie będzie to proste, ale dzięki modyfikacjom swoich nawyków jesteśmy w stanie redukować, a nawet eliminować objawy tych chorób. 

Warto pamiętać, że profilaktyka jest łatwiejsza niż leczenie. Dlatego nie zapominajmy o tym, w jak znaczący sposób, sami możemy kierować swoim zdrowiem. Starajmy się dokonywać korzystnych wyborów i zapobiegać powstawaniu chorób cywilizacyjnych. 

Podsumowanie 

Choroby cywilizacyjne nazywane są również chorobami XXI wieku. Nazwa związana jest, z tym że ich powstawanie koreluje z obecnym stylem życia i zmianami, które zachodzą w naszym świecie. Postępująca automatyzacja, siedzący tryb życia, pośpiech i chroniczny stres negatywnie wpływają na nasze nawyki żywieniowe i zdrowotne. Organizm jest zespołem wzajemnie oddziałujących na siebie układów, dlatego też wszelkie podejmowane decyzje wpływają na jego funkcjonowanie.

Do chorób cywilizacyjnych zalicza się choroby dotykające zarówno ciała, jak i umysłu. Z tego względu, nie należy lekceważyć zaburzeń związanych z psychiką, snem czy rytmem dobowym. Nierzadko schorzenia współwystępują ze sobą, potęgując swoje negatywne działanie i objawy. Mogłoby się wydawać, że leczenie w takim przypadku jest niemożliwe, skoro jedno zaburzenie wpływa na drugie.

Odpowiednie modyfikacje stylu życia mają jednak ogromny wpływ. Mimo że konieczne jest wprowadzenie systemowych rozwiązań, to decyzje, podejmowane przez jednostki są równie ważne. Warto korzystać z dostępnej nam wiedzy i wprowadzać w swoje życie zdrowe nawyki, które pomogą w profilaktyce chorób cywilizacyjnych. Szczególnie istotne w prewencji tych schorzeń jest kształtowanie odpowiednich nawyków u dzieci i młodzieży.

Bibliografia:

1. Non communicable diseases. (2021). Pobrano 7 Maja 2022, z https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/noncommunicable-diseases 
2. Roik, J. (2008). Choroby cywilizacyjne. Partner Złote Myśli.
3. Rębiś, E. Złe nawyki żywieniowe przyczyną chorób cywilizacyjnych. Medyczne aspekty kosmetologii i dietetyki, 134.
4. Choroby cywilizacyjne – NZOZ Centrum Diagnostyki – Zakład Patomorfologii Sp. z o.o. – Krosno. Pobrano 7 Maja 2022, z http://www.e-histopatologia.pl/choroby-cywilizacyjne/choroby-cywilizacyjne
5. Hunter, D. J., & Reddy, K. S. (2013). Noncommunicable diseases. New England Journal of Medicine, 369(14), 1336-1343.
6. World Health Organization. (2022). Noncommunicable diseases progress monitor 2022.
7. Noncommunicable diseases. Pobrano 7 Maja 2022, z https://www.who.int/health-topics/noncommunicable-diseases#tab=tab_1
8. Florek, E. (1999). Skład chemiczny i kancerogeny dymu tytoniowego. Alkoholizm i Narkomania, 3(36), 333-347.
9. Glantz, S., & Gonzalez, M. (2012). Effective tobacco control is key to rapid progress in reduction of non-communicable diseases. The Lancet, 379(9822), 1269-1271.
10. Grønbæk, M. (2009). The positive and negative health effects of alcohol‐and the public health implications. Journal of internal medicine, 265(4), 407-420.
11. Parry, C. D., Patra, J., & Rehm, J. (2011). Alcohol consumption and non‐communicable diseases: epidemiology and policy implications. Addiction, 106(10), 1718-1724.
12. Noncommunicable diseases. Pobrano 7 Maja 2022, z https://www.who.int/data/gho/data/themes/noncommunicable-diseases
13. Cordain, L., Eaton, S. B., Sebastian, A., Mann, N., Lindeberg, S., Watkins, B. A., … & Brand-Miller, J. (2005). Origins and evolution of the Western diet: health implications for the 21st century. The American journal of clinical nutrition, 81(2), 341-354.
14. Meldrum, D. R., Morris, M. A., & Gambone, J. C. (2017). Obesity pandemic: causes, consequences, and solutions—but do we have the will?. Fertility and sterility, 107(4), 833-839.
15. Kazimierska, A., & Kinsner, M. (2019). Mikrobiom a choroby cywilizacyjne. Postępy Nauk o Zdrowiu, 1.
16. Czerwiecki, L. (2009). Współczesne poglądy na rolę przeciwutleniaczy roślinnych w profilaktyce chorób cywilizacyjnych. Roczniki Państwowego Zakładu Higieny, 60(3).
17. Koszowska, A., Dittfeld, A., Puzoń-Brończyk, A., Nowak, J., & Zubelewicz-Szkodzińska, B. (2013). Polifenole w profilaktyce chorób cywilizacyjnych. Postępy Fitoterapii, 4, 263-266. 
18. García-Montero, C., Fraile-Martínez, O., Gómez-Lahoz, A. M., Pekarek, L., Castellanos, A. J., Noguerales-Fraguas, F., … & Ortega, M. A. (2021). Nutritional components in Western diet versus Mediterranean diet at the gut microbiota–immune system interplay. Implications for health and disease. Nutrients, 13(2), 699.
19. Suri, S., Kumar, V., Kumar, S., Goyal, A., Tanwar, B., Kaur, J., & Kaur, J. (2020). DASH dietary pattern: A treatment for non-communicable diseases. Current hypertension reviews, 16(2), 108-114.
20. Huber, L. (2010). Style adaptacyjne do sytuacji stresowych w różnych grupach wiekowych, a choroby cywilizacyjne XXI wieku. Probl Hig Epidemiol, 91(2), 268-275.
21. Kowalczyk, M. (2020). Stres – jak sobie z nim radzić?. Pobrano 7 Maja 2022, z https://www.pzuzdrowie.pl/poradnik-o-zdrowiu/psychologia/stres-jak-sobie-z-nim-radzic
22. Plewa, M., & Markiewicz, A. (2006). Aktywność fizyczna w profilaktyce i leczeniu otyłości. Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii, 2(1), 30-37.
23. Dmowska, I., & Kozak-Szkopek, E. (2010). Znajomość roli aktywności fizycznej w etiologii chorób cywilizacyjnych u osób w starszym wieku. Problemy Pielęgniarstwa, 18(3), 272-278.
24. Walker, W. H., Walton, J. C., DeVries, A. C., & Nelson, R. J. (2020). Circadian rhythm disruption and mental health. Translational psychiatry, 10(1), 1-13.
25. Bray, M. S., & Young, M. E. (2007). Circadian rhythms in the development of obesity: potential role for the circadian clock within the adipocyte. obesity reviews, 8(2), 169-181.
26. Ruan, W., Yuan, X., & Eltzschig, H. K. (2021). Circadian rhythm as a therapeutic target. Nature Reviews Drug Discovery, 20(4), 287-307.
27. Suni, E. (2022). What Is Circadian Rhythm? | Sleep Foundation. Pobrano 8 Maja 2022, z https://www.sleepfoundation.org/circadian-rhythm